نوع مقاله : مقاله پژوهشی
چکیده
این تحقیق به بررسی تأثیر جاده جنگلی بر تغییرات پوشش علفی و ترکیب گونههای گیاهی از لبه جادهها بسمت بخشهای داخلی آن در سه منطقه مختلف و در دو جاده آسفالته و خاکی میپردازد. بصورت انتخابی شرایط مشابه از نظر شرایط توپوگرافی، شیب و جهت مشخص گردید و در هر طرف جاده از میکروپلاتهای 2×2 متر برای اندازهگیری تنوع زیستی و ترکیب پوشش علفی استفاده شد. نتایج این بررسی نشان داد که شاخصهای تنوع زیستی در بالا و پایین جاده، جاده آسفالته و خاکی و در سه منطقه مورد بررسی تفاوت معنیداری نداشتند و تنها عامل اثرگذار موقعیت است که با فاصله از جادههای آسفالته و خاکی تنوع زیستی کاهش مییابد. همچنین گونههای نورپسند همانند Alnus glutinosa (L) Gaertn، Sambucus ebulus L. و Rubus hyrcanus juz در حاشیه جادههای جنگلی دارای حضور بیشتری بودهاند.
کلیدواژهها
عنوان مقاله [English]
Ecological effects of forest roads on biodiversity and floristic composition (case study; leeresar, galanderood, makarood)
چکیده [English]
Current research includes the effects of forest roads on changes of plant covering and structure of plant species from forest roads edges towards its inner parts in three areas and two different asphalt and dirt roads. There are the same conditions according to topography, slope and direction for studied areas. On the two sides of road, it was used 2m × 2m micro plots for measuring of biodiversity and floristic composition. The results showed that biodiversity indices had no significantly differences in relation to studied regions, roads around and roads type. But, the road positions were effective on biodiversity amounts, as indices values were reduced with distance increasing of roads for both of paved unpaved roads. Some of light–demanding species such as Alnus glutinosa (L) Gaertn, Sambucus ebulus L. Rubus hyrcanus juz were more visible in the around of roads.
کلیدواژهها [English]
اثرات اکولوژیکی جادههای جنگلی بر روی تنوع زیستی و ترکیب گونههای گیاهی (مطالعۀ موردی: طرحهای جنگلداری لیرهسر، گلندرود و مکارود)
مریم بازیاری1، حمید جلیلوند1، یحیی کوچ2 و سید عطا اله حسینی3،*
1 ساری، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری، دانشکدۀ منابع طبیعی، گروه جنگلداری
2 نور، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکدۀ منابع طبیعی و علوم دریایی، گروه جنگلداری
3 تهران، دانشگاه تهران، دانشکدۀ منابع طبیعی، گروه جنگلداری و اقتصاد جنگل
تاریخ دریافت: 1/8/89 تاریخ پذیرش: 1/9/90
چکیده
این تحقیق به بررسی تأثیر جاده جنگلی بر تغییرات پوشش علفی و ترکیب گونههای گیاهی از لبه جادهها بسمت بخشهای داخلی آن در سه منطقه مختلف و در دو جاده آسفالته و خاکی میپردازد. بصورت انتخابی شرایط مشابه از نظر شرایط توپوگرافی، شیب و جهت مشخص گردید و در هر طرف جاده از میکروپلاتهای 2×2 متر برای اندازهگیری تنوع زیستی و ترکیب پوشش علفی استفاده شد. نتایج این بررسی نشان داد که شاخصهای تنوع زیستی در بالا و پایین جاده، جاده آسفالته و خاکی و در سه منطقه مورد بررسی تفاوت معنیداری نداشتند و تنها عامل اثرگذار موقعیت است که با فاصله از جادههای آسفالته و خاکی تنوع زیستی کاهش مییابد. همچنین گونههای نورپسند همانند Alnus glutinosa (L) Gaertn، Sambucus ebulus L. و Rubus hyrcanus juz در حاشیه جادههای جنگلی دارای حضور بیشتری بودهاند.
واژههای کلیدی: تنوع گونهای، غنا، یکنواختی، جاده آسفالته، جاده خاکی
*نویسنده مسئول، تلفن: 09121904413 ، پست الکترونیکی: at.hosseini@ut.ac.ir
مقدمه
بطور کلی حاشیه جادهها متلاطم و آشفتهتر، گرمتر، خشکتر و نورخیزتر میباشد (16). بدین ترتیب رستنیهای پیرامون جاده های جنگلی با استقرار گونههای سریعالّرشد و نورپسند مانند توسکا، کلهو، تمشک و غیره افزایش مییابد (22، 24). این وضعیت تا حدود زیادی به نوع مسیرحمل و نقل (راه آهن یا جاده) و مشخصات روسازی جاده اعم از آسفالته و خاکی بستگی دارد (17، 19). قطع درختان در هنگام ساخت جادههای جنگلی باعث افزایش میزان نور و سطوح فعالیت فتوسنتزی اشکوب زیرین می گردد (14). شدت نور و دما از حاشیه جاده بسمت بخشهای داخلی جنگل کاهش معنیداری را نشان می دهد، درحالیکه میزان رطوبت افزایش نسبی را نشان میدهد (15). عرصههایی که تاج پوشش بازتری دارند، بیشتر مورد هجوم گونههای غیربومی (24) و نورپسند قرار می گیرند (12).
تنوع گونهای بهعنوان یکی از موضوعات مهم و اساسی در اکولوژی خصوصاً اکولوژی پوشش گیاهی مطرح میباشد(6). تنوع زیستی جنگل منبع بسیار مهم و با ارزشی است، زیرا گونههای موجود در جنگل و ذخایر ژنتیکی تشکیل دهنده آن برای سلامتی و تأمین نیازهای بشر و سایر موجودات حائز اهمیت بوده و قطعاً فقدان تنوع زیستی تهدید خطرناکی برای بقای انسان و سایر موجودات محسوب میشود (6). احداث جاده در اکوسیستم جنگل موجب تغییر یافتن میکروکلیما، رژیم نوری، وزن مخصوص ظاهری، رطوبت، مواد آلی خاک و آغاز فرایند توالی در نوارها و دیوارههای خاکی حاشیه جادههای حمل و نقل میشود (21، 26). همچنین کاهش تراکم تاج پوشش و رقابت نوری در حریم جاده، امکان دسترسی به تشعشعات خورشیدی را برای انواع رستنیها فراهم مینماید (20). ترابی (1387) اثرات جادههای جنگلی بر روی آشکوب علفی، میزان رطوبت خاک و لاشبرگ مجاور در جنگلهای چمستان و لاویج را بررسی کرد. به این منظور تغییرات فاکتورهای رطوبت خاک، وزن خشک لاشبرگ و عدم حضور گونههای علفی از لبه جادهها تا فاصله 40 متری در عمق جنگل و در دو ارتفاع از سطح دریا مورد بررسی قرار گرفت. نتایج این تحقیق نشان داد که با فاصله از جاده میزان رطوبت خاک افزایش یافته است و این افزایش در ارتفاع زیر1000 متر تا فاصله 25 متر و برای ارتفاع بالای 1000 متر تا فاصله 5/7 متر و در مجموع تا فاصله 15 متر به صورت معنیدار میباشد(5). ریاحی فر (1389) اثر جادههای جنگلی بر خصوصیّات خاک و پوشش گیاهی در جنگلهای نکا (ظالم رود) را بررسی کرد و از 3 قطعه نمونه 400 متر مرّبعی در هر طرف جاده از لبه جادهها تا فاصله 100 متری در عمق جنگل پرداخت. نتایج این تحقیق نشان داد که با فاصله از جاده میزان تنوّع زیستی پوشش علفی و زادآوری کاسته میشود. همچنین میزان منیزیم تبادلی و هدایت الکتریکی خاک در فاصله 20-0 متری حاشیۀ جاده بیشتر از 20 مترهای دوّم و سوّم است(7).
اسپونر و همکاران (2003) اثرات تخریب و بهم خوردگی ناشی از شبکههای جادهای را بر روی بوتههای کنار جادهای در استرالیا بررسی کردند. برای این منظور 80 جمعیت با فاصله 250 متر از همدیگر را در اطراف جادهها انتخاب نمودند و به این نتیجه رسیدند که ارتباط معنیداری بین تجدید حیات عمده آکاسیا با حوادث شبکههای جادهای وجود دارد. همچنین آکاسیاهای با سنین کمتر در فاصله نزدیکتری نسبت به جاده قرار دارند (25). دلگادو و همکاران (2007) اثرات حاشیهای جادهها را بر روی دما، نور، تاج پوشش و ارتفاع تاج در جنگلهای کاج و برگ بو در جزایر قناری و تنریف با استفاده از ترانسکتهایی به صورت عمود بر مسیر از لبه جاده بسمت داخل جنگل تا عمق 100 متر، مورد بررسی قرار دادند و به این نتیجه رسیدند که از لبه جاده بسمت بخشهای داخلی جنگل تغییرات دمایی معنیدار تنها برای 3 متر، نوسان نوری در 6 متر و تغییرات تاج پوشش و ارتفاع آن در 10 متر اول ثابت شده است. همچنین جادههای آسفالته و مسیرهای شوسه الگوهای مختلفی را در مورد تغییرات دمایی از خود نشان دادند (15).
کریم و مالیک (2008) به بررسی پوششهای گیاهی که بعد از ساخت جادههای جنگلی از کنارههای جادههای جنگلی تا لبه جنگل مستقر میشوند و همچنین اثرات ناشی از ساخت جادهها در پارک ملی ترانوا واقع در کانادا پرداختند و برای آنالیز پوشش گیاهی و خاک در زیستگاههای کوچک اطراف جادهها از 34 ترانسکت که به صورت تصادفی و عمود بر جاده تا لبه جنگل (به طول 10متر) ادامه داشت بهره بردند و به این نتیجه رسیدند که پراکندگی پوششهای گیاهی در طول کنارههای جاده متأثر از عوامل میکروتوپوگرافی، نوع لایهها و افقهای خاک و همچنین عوامل محیطی ایجاد شده در اثر ساخت جادهها می باشد. همچنین نتایج مطالعه آنها نشان داد که کمترین میزان رطوبت و مواد آلی و بالاترین چگالی حجمی در شانه جادهها دیده میشود (21). زانگ و دینگ (2009) ترکیب جامعه، ساختار و عملکرد گیاه (بذردهی و چوب تولیدی) را در سه قسمت مسیر جاده، خاکبرداری، خاکریزی و جاده بهرهبرداری بررسی کردند. از آنجاییکه ساخت جادههای جنگلی باعث تغییر در تنوع و ترکیب گونههای کناره و کف جنگل میشود، بنابراین بررسی تنوع و ترکیب گونههای علفی از حاشیه جاده به عمق جنگل ما را به درک بهتری از اثرات زیستمحیطی جادههای جنگلی میرساند. این تحقیق بمنظور بررسی اثرات اکولوژیکی جادههای جنگلی آسفالته و خاکی بر روی تنوع زیستی و ترکیب گونههای گیاهی انجام شده که تاکنون تحقیق جامعی در ارتباط با آن در داخل کشور انجام نشده است.
مواد و روشها
منطقه مورد مطالعه: این تحقیق در سریهای چهارم، اول و دوم شهرستانهای تنکابن، نور و چالوس واقع در حوزههای آبخیز 35، 48 و 36 استان مازندران در شمال ایران انجام شده است. سریهای مورد مورد مطالعه بهترتیب دارای طولهای جغرافیایی ً00 َ55 ْ50 تا ً00 َ50 ْ50، ً30 َ53 ْ52 تا ً10 َ32 ْ52 و ً00 َ60 ˚51 تا ً5 َ10 ˚ 51 شرقی و عرضهای جغرافیایی ً24 َ44 ْ36 تا ً30 َ37 ْ36 و ً30 َ28 ْ36 تا ً30 َ33 ْ36 و40 َ36 ˚36 تا ً32 َ38 ْ36 شمالی میباشد. ارتفاع از سطح دریا در سه منطقه تقریباً یکسان و بین 420 تا 430 متر میباشد. متوسط دما در گرمترین ماه سال در سریهای مذکور بهترتیب 4/22، 7/26 و2/27 درجه سانتیگراد و در ماههای مرداد و تیر است. متوسط دما در سردترین ماه سال 5/0، 4/0 و 3/0 درجه سانتیگراد (در بهمنماه) است. متوسط باران سالیانه در سریهای مذکور بالغ بر 554، 1086 و 1251 میلیمتر و متوسط رطوبت نسبی هوا حدود %81، %85 و %83 می باشد. بیشترین سطح مناطق مورد بررسی دارای شیب بین 20 تا 30 درصد و با جهت غالب اکثراً شمالی است. بافت خاک سریهای مورد مطالعه، سنگین تا بسیار سنگین است. خاک کمعمق تا عمیق بوده، ساختمان خاک در سریهای مورد مطالعه بهترتیب دانهای ریز و درشت، در بالا چند وجهی، دانهای، منشوری و دانهایریز تا درشت است (1، 2، 3).
شکل 1- روش نمونهبرداری در اطراف جادههای جنگلی
روش جمعآوری دادهها: در ابتدا با جنگلگردشی و استفاده از کتابچههای طرحهای جنگلداری موردنظر جادههای آسفالته و خاکی به طول یک کیلومتر که حداقل 10 سال از ساخت آن گذشته باشد شناسایی شد، زیرا تغییر و تحول در جنگل و محیط طبیعی کند و بطئی و در درازمدت صورت میگیرد، بنابراین جادههایی انتخاب گردید که تأثیر خود را بر تنوع و ترکیب گونههای علفی اطراف خود گذاشته باشد. همچنین سعی شد شرایط فیزیوگرافی جنگلهای مورد مطالعه از نظر توپوگرافی، شیب، ارتفاع از سطح دریا، جهت دامنه و غیره یکسان باشد. در هر طرف جاده شش قطعه نمونه 400 متر مربعی (20×20 متر) برداشت شد (11). بدین صورت که سه قطعه نمونه به فواصل 100 متر در حاشیه و سه قطعه نمونه دیگر به موازات قطعات نمونه حاشیه جاده و فواصل 20 متری برداشت گردید (شکل 1). از 9 میکروپلات 2×2 برای اندازهگیری پوشش علفی استفاده شد (11). در مجموع از 72 پلات و 648 میکروپلات برای ثبت پوششهای گیاهی استفاده گردید. در داخل میکروپلاتها پارامترهای نوع گونهها و درصد پوشش علفی به درصد طبق معیار براون بلانکه اندازهگیری و ثبت شد.
جدول 1- آنالیز واریانس چندطرفه شاخصهای تنوع گونههای گیاهی در رابطه با مشخصههای مورد بررسی (در جاده آسفالته)
منبع تغییرات |
شاخصهای تنوع |
F |
Sig |
منطقه |
سیمسون |
72/0 |
49/0 |
شانون وینر |
31/2 |
12/0 |
|
مارگالف |
87/0 |
43/0 |
|
منهینیک |
05/1 |
36/0 |
|
کامارگو |
11/0 |
89/0 |
|
اسمیت ویلسون |
94/0 |
40/0 |
|
موقعیت (فاصله از جاده) |
سیمسون |
54/45 |
00/0 |
شانون وینر |
71/951 |
00/0 |
|
مارگالف |
70/501 |
00/0 |
|
منهینیک |
16/34 |
00/0 |
|
کامارگو |
49/478 |
00/0 |
|
اسمیت ویلسون |
05/610 |
00/0 |
|
بالا و پایین بودن |
سیمسون |
64/0 |
43/0 |
شانون وینر |
00/0 |
96/0 |
|
مارگالف |
50/1 |
23/0 |
|
منهینیک |
95/0 |
33/0 |
|
کامارگو |
02/1 |
32/0 |
|
اسمیت ویلسون |
58/0 |
45/0 |
محاسبه شاخصهای تنوع زیستی: مقادیر شاخصهای تنوع، غنای و یکنواختی با در نظر گرفتن درصد پوشش گونههای گیاهی ثبت شده در عرصه مورد مطالعه محاسبه گردید (7، 9، 11).
آنالیز دادهها: درصد پوشش گونههای گیاهی وارد نرم افزار ver. 1.39 PastوEcologycal Methodology ver. 6.0 شد و شاخص تنوع شانونوینر و سیمسون، غنا برای شاخصهای مارگالف و منهینیک، یکنواختی برای شاخصهای کامارگو و اسمیت - ویلسون در جادههای آسفالته و خاکی محاسبه گردید.
جدول2- مقایسه میانگین (± اشتباه معیار) مقادیر شاخصهای تنوع در ارتباط با مشخصههای مورد بررسی (در جادههای آسفالته)
مشخصههای مورد بررسی |
شاخصهای تنوع |
شاخصهای غنا |
شاخصهای یکنواختی |
||||
سیمسون |
شانون وینر |
مارگالف |
منهینیک |
کامارگو |
اسمیت ویلسون |
||
مناطق مورد بررسی |
لیره سر |
(01/0)79/0 |
(12/0)59/1 |
(15/0)60/1 |
(06/0)84/0 |
(05/0)63/0 |
(06/0)57/0 |
گلندرود |
(01/0)81/0 |
(13/0)53/1 |
(14/0)55/1 |
(07/0)95/0 |
(06/0)63/0 |
(06/0)58/0 |
|
مکارود |
(01/0)80/0 |
(13/0)53/1 |
(13/0)53/1 |
(07/0)87/0 |
(06/0)62/0 |
(07/0)55/0 |
|
فاصله از جاده (موقعیت) |
حاشیه جاده |
a(00/0)84/0 |
a(02/0)97/1 |
a(04/0)03/2 |
a(03/0)07/1 |
a(01/0)82/0 |
a(01/0)78/0 |
دور از جاده |
b(00/0)76/0 |
b(01/0)13/1 |
b(00/0)09/1 |
b(03/0)71/0 |
b(01/0)44/0 |
b(01/0)35/0 |
|
بالا یا پایین بودن جاده |
بالای جاده |
(01/0)81/0 |
(10/0)55/1 |
(10/0)53/1 |
(05/0)86/0 |
(05/0)64/0 |
(05/0)56/0 |
پایین جاده |
(01/0)80/0 |
(10/0)55/1 |
(12/0)58/1 |
(05/0)92/0 |
(04/0)62/0 |
(05/0)57/0 |
ابتدا نرمال بودن دادهها بوسیله آزمون کولموگروف اسمیرنوف و تست همگنی واریانس با استفاده از آزمون لون مورد بررسی قرارگرفت. سپس اثر موقعیت (فاصله از جاده) و بالا یا پائین جاده بر روی شاخصهای تنوع، غنا، یکنواختی با استفاده از آنالیز واریانس چندطرفه در قالب رویه GLM (General Linear Model) تعیین گردید و از آزمون دانکن نیز بمنظور مقایسه چندگانه میانگین استفاده شد. لازم به ذکر است که کلیه محاسبات آماری در نرمافزار SPSS 11.5 انجام شد.
نتایج
شاخصهای تنوع زیستی: آنالیز واریانس چندطرفه نشان داد که اثر موقعیت (فاصله از جاده) جادههای آسفالته و خاکی کاملاً معنیدار است، بدین صورت که با فاصله از جاده مقادیر تنوع زیستی کاهش مییابد. مکانهای بالا و پایین جادههای آسفالته و خاکی بر روی شاخصهای تنوع زیستی معنیدار نیست (جدولهای 1 و3). مقایسه میانگین مقادیر شاخصهای تنوع زیستی در موقعیتهای بالا و پائین جاده نشان میدهد که بالا و پائین بودن جاده بر روی شاخصهای تنوع زیستی معنیدار نیست و آنالیز دادههای مربوط به پلاتها براساس فاصله پلاتها نسبت به جاده، نشان میدهد که با افزایش فاصله از جاده، میزان شاخصهای تنوع و غنا کاهش مییابد (جدولهای 2 و 4). البته مقادیر شاخصهای تنوع زیستی گونههای علفی در جادههای آسفالته و خاکی تفاوت معنیداری را نشان نمیدهد (جدول 5).
جدول 3- آنالیز واریانس چندطرفه شاخصهای تنوع گونههای گیاهی در رابطه با مشخصههای مورد بررسی (در جادههای خاکی)
منبع تغییرات |
شاخصهای تنوع |
F |
Sig |
منطقه |
سیمسون |
65/0 |
52/0 |
شانون وینر |
48/0 |
62/0 |
|
مارگالف |
12/1 |
34/0 |
|
منهینیک |
33/1 |
28/0 |
|
کامارگو |
13/0 |
87/0 |
|
اسمیت ویلسون |
12/0 |
88/0 |
|
موقعیت (فاصله از جاده) |
سیمسون |
81/159 |
00/0 |
شانون وینر |
83/822 |
00/0 |
|
مارگالف |
61/624 |
00/0 |
|
منهینیک |
57/317 |
00/0 |
|
کامارگو |
48/536 |
00/0 |
|
اسمیت ویلسون |
41/460 |
00/0 |
|
بالا و پایین بودن |
سیمسون |
20/1 |
28/0 |
شانون وینر |
26/0 |
60/0 |
|
مارگالف |
04/0 |
84/0 |
|
منهینیک |
07/0 |
78/0 |
|
کامارگو |
31/0 |
57/0 |
|
اسمیت ویلسون |
05/0 |
81/0 |
جدول4- مقایسه میانگین (± اشتباه معیار) مقادیر شاخصهای تنوع در ارتباط با مشخصههای مورد بررسی (در جادههای خاکی)
مشخصههای مورد بررسی |
شاخصهای تنوع |
شاخصهای غنا |
شاخصهای یکنواختی |
||||
سیمسون |
شانونوینر |
مارگالف |
منهینیک |
کامارگو |
اسمیت ویلسون |
||
مناطق مورد بررسی |
لیره سر |
(02/0)79/0 |
(12/0)53/1 |
(13/0)53 /1 |
(03/0)84/0 |
(05/0)60/0 |
(05/0)58/0 |
گلندرود |
(02/0)79 /0 |
(12/0)50/1 |
(12/0)53/1 |
(04/0)82 /0 |
(05/0)59 /0 |
(05/0)57/0 |
|
مکارود |
(01/0)80/0 |
(12/0)53/1 |
(11/0)58/1 |
(03/0)81/0 |
(05/0)59 /0 |
(06/0)58/0 |
|
فاصله از جاده (موقعیت) |
حاشیه جاده |
a(00/0)86/0 |
a(02/0)93/1 |
a(02/0)95 /1 |
a(01/0)94 /0 |
a(01/0)76 /0 |
a(00/0)75/0 |
دورازجاده |
b(00/0)73 /0 |
b(00/0)10/1 |
b(02/0)13 /1 |
b(00/0)70/0 |
b(00/0)42/0 |
b(01/0) 40/0 |
|
بالا یا پایین بودن جاده |
بالای جاده |
(01/0)79 /0 |
(10/0)53/1 |
(10/0)55/1 |
(03/0)82/0 |
(04/0)60/0 |
(04/0)58/0 |
پایین جاده |
(01/0)80/0 |
(10/0)51/1 |
(09/0)54/1 |
(03/0)82/0 |
(04/0)59 /0 |
(04/0)57/0 |
جدول 5 - مشخصههای آماری مقادیر شاخصهای تنوع زیستی گونههای گیاهی در جادههای آسفالته و خاکی
مشخصههای آماری شاخصهای تنوع |
میانگین |
انحراف معیار |
اشتباه معیار |
مقدارt |
Sig |
||||
آسفالته |
خاکی |
آسفالته |
خاکی |
آسفالته |
خاکی |
||||
شاخصهای تنوع |
سیمسون |
80/0 |
79/0 |
05/0 |
07/0 |
00/0 |
01/0 |
50/0 |
61/0 |
شانون وینر |
55/1 |
52/1 |
43/0 |
42/0 |
07/0 |
07/0 |
31/0 |
75/0 |
|
شاخصهای غنا |
مارگالف |
56/1 |
54/1 |
49/0 |
42/0 |
08/0 |
07/0 |
14/0 |
88/0 |
منهینیک |
89/0 |
82/0 |
24/0 |
13/0 |
04/0 |
02/0 |
42/1 |
16/0 |
|
شاخصهای یکنواختی |
کامارگو |
63/0 |
59/0 |
20/0 |
17/0 |
03/0 |
02/0 |
78/0 |
43/0 |
اسمیت ویلسون |
57/0 |
57/0 |
22/0 |
18/0 |
03/0 |
03/0 |
13/0- |
89/0 |
ترکیب گونههای گیاهی: در این بررسی در مجموع سه منطقه، 35 گونۀ گیاهی در جادۀ خاکی و 39 گونۀ گیاهی در جادۀ آسفالته شناسایی شد که در جدولهای 6 و 7 حضور و یا عدم حضور گونههای گیاهی در مناطق مورد مطالعه و فواصل 20 - 0 و 60 –40 متر در بالا و پائین جاده آورده شده است. در پلاتهای حاشیه جادههای آسفالته و خاکی حضور گونههای نورپسند بیشتر از پلاتهای داخل جنگل میباشد.
بحث و نتیجهگیری
بررسی و نتایج این تحقیق در سه منطقه نشان داد که جادههای آسفالته و خاکی بر روی تنوع زیستی و ترکیب گونههای علفی به لحاظ درصد پوشش و نوع گونه، به طور معنیداری تأثیر دارند که با نتایج تحقیق الاندر و همکاران (1998) مطابقت دارد (جدولهای 6 و 7). در جادههای آسفالته میزان تنوع و غنای گونهای به میزان اندکی بیشتر از جادههای خاکی بود که علت این اختلاف اندک را میتوان به خصوصیات فیزیکی مصالح روسازی جادههای آسفالته مرتبط دانست ولی تفاوت معنیداری بین جادههای آسفالته و خاکی به لحاظ تنوع و غنای گونهای مشاهده نشد، که با نتایج تحقیق گاستاوسون (1990) و همچنین هانسن و کلونگر (2005) مطابقت دارد. همچنین حضور گونهها در حاشیه جادههای آسفالته و خاکی نشان داد که گونههای نورپسند مانند تمشک، پلهم و توسکا در حاشیه جادههای آسفالته و خاکی بمراتب بیشتر از میکروپلاتهای داخل جنگل می باشند که با نتایج مطالعات دلگادو و همکاران (2007) که بیان نمودند در حاشیه جادههای جنگلی گونههای نورپسند مستقر میشوند مطابقت دارد.
جدول 6- حضور گونههای گیاهی و ترکیب آنها در ارتباط با موقعیّت، بالا و پایین بودن و فواصل جادۀ خاکی در سه منطقۀ مورد مطالعه
جاده خاکی |
نام گونهها |
ردیف |
|
|||||||||||
پاییندست |
بالادست |
|||||||||||||
مکارود |
گلندرود |
لیرهسر |
مکارود |
گلندرود |
لیرهسر |
|||||||||
60-40 |
20-0 |
60-40 |
20-0 |
60-40 |
20-0 |
60-40 |
20-0 |
60-40 |
20-0 |
60-40 |
20-0 |
|||
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
Oplismenus undulatifolius L. |
1 |
گونههای گیاهی |
+ |
+ |
+ |
+ |
- |
+ |
+ |
+ |
- |
+ |
- |
+ |
Sambucus ebulus L. |
2 |
|
+ |
+ |
+ |
+ |
- |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
Prunella vulgaris L. |
3 |
|
+ |
- |
- |
- |
- |
+ |
+ |
+ |
- |
+ |
- |
+ |
Atropa belladonna L. |
4 |
|
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
- |
+ |
+ |
+ |
Rubus caesius L. |
5 |
|
+ |
+ |
- |
- |
- |
- |
- |
+ |
- |
+ |
- |
+ |
Oplismenus (Ard) P.Beauv. |
6 |
|
+ |
+ |
+ |
+ |
- |
+ |
+ |
+ |
- |
+ |
- |
+ |
Voila odorata L |
7 |
|
+ |
+ |
- |
+ |
- |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
- |
+ |
Fragaria vesca L. |
8 |
|
- |
+ |
+ |
- |
- |
- |
- |
- |
+ |
+ |
- |
+ |
Circaea lutetiana L. |
9 |
|
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
Carex sylvatica L. |
10 |
|
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
+ |
- |
+ |
- |
+ |
Juncus rigidus Desf. |
11 |
|
- |
+ |
+ |
+ |
- |
+ |
- |
+ |
+ |
+ |
- |
+ |
Geum urbanum L. |
12 |
|
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
- |
+ |
+ |
+ |
+ |
- |
+ |
Hypericum androsaemun L. |
13 |
|
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
Primula heterochiroma S. |
14 |
|
+ |
+ |
+ |
+ |
- |
+ |
+ |
+ |
- |
+ |
- |
+ |
Pteridium aquilinum L. |
15 |
|
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
Urtica dioica L. |
16 |
|
- |
- |
+ |
+ |
- |
- |
- |
+ |
- |
- |
- |
+ |
Solanum kieserite zkii C.A.M. |
17 |
|
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
- |
+ |
Smilax excelsa L. |
18 |
|
- |
+ |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
+ |
- |
+ |
Tamus communis L. |
19 |
|
+ |
+ |
+ |
+ |
- |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
Potentilla reptans L. |
20 |
|
+ |
+ |
- |
- |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
- |
- |
+ |
Rumex crispus L. |
21 |
|
- |
+ |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
+ |
Epipactis palustris (L.) Crantz. |
22 |
|
+ |
+ |
- |
+ |
- |
- |
+ |
+ |
- |
+ |
- |
- |
Hypericum perforatum L. |
23 |
|
- |
- |
- |
+ |
- |
- |
- |
+ |
- |
- |
- |
- |
Lathyrus galeobdolon L. |
24 |
|
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
+ |
- |
+ |
- |
- |
Epimedium pinnatum Fisch. |
25 |
|
+ |
- |
- |
+ |
- |
- |
+ |
+ |
- |
- |
- |
- |
Mercurialis prennis L. |
26 |
|
+ |
- |
+ |
- |
- |
- |
- |
+ |
+ |
+ |
- |
- |
Oxalis corniculata L. |
27 |
|
+ |
- |
+ |
- |
- |
- |
- |
- |
+ |
- |
- |
- |
Adianthum caillus veneris L. |
28 |
|
+ |
+ |
+ |
+ |
- |
- |
+ |
+ |
+ |
+ |
- |
- |
Plantago major L. |
29 |
|
- |
- |
+ |
+ |
- |
- |
- |
+ |
+ |
+ |
- |
- |
Euphorbia amygdaloides L. |
30 |
|
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
+ |
- |
- |
- |
- |
Microstegium vimenium (T.) |
31 |
|
- |
- |
- |
- |
- |
- |
+ |
- |
- |
- |
- |
- |
Brachypodim pinnatum (L.) |
32 |
|
- |
+ |
- |
- |
- |
- |
- |
+ |
- |
- |
- |
- |
Danae racemosa (L.) |
33 |
|
+ |
+ |
- |
- |
- |
- |
+ |
+ |
- |
- |
- |
- |
Asperula odorata L. |
34 |
|
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
+ |
- |
- |
- |
- |
Phyllitis scolopendrium (L.) Newman. |
35 |
|
22 |
23 |
19 |
20 |
8 |
15 |
20 |
30 |
16 |
24 |
7 |
22 |
تعداد کل گونه |
36 |
|
18 |
16 |
7 |
19 |
14 |
7 |
تعداد گونۀ مشترک |
37 |
(+ : حضور گونههای گیاهی؛ - : عدم حضور گونههای گیاهی)
جدول 7- حضور گونههای گیاهی و ترکیب آنها در ارتباط با موقعیّت، بالا و پایین بودن و فواصل جادۀ آسفالته در سه منطقۀ مورد مطالعه
جاده آسفالته |
نام گونهها |
ردیف |
|
|||||||||||
پاییندست |
بالادست |
|||||||||||||
مکارود |
گلندرود |
لیرهسر |
مکارود |
گلندرود |
لیرهسر |
|||||||||
60-40 |
20-0 |
60-40 |
20-0 |
60-40 |
20-0 |
60-40 |
20-0 |
60-40 |
20-0 |
60-40 |
20-0 |
|||
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
Oplismenus undulatifolius L. |
1 |
گونههای گیاهی |
+ |
+ |
- |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
Sambucus ebulus L. |
2 |
|
+ |
- |
- |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
- |
+ |
Prunella vulgaris L. |
3 |
|
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
- |
+ |
- |
+ |
Atropa belladonna L. |
4 |
|
+ |
+ |
- |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
Rubus caesius L. |
5 |
|
- |
+ |
+ |
- |
- |
- |
+ |
+ |
+ |
+ |
- |
+ |
Oplismenus (Ard) P.Beauv. |
6 |
|
+ |
+ |
+ |
+ |
- |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
Voila odorata L |
7 |
|
+ |
+ |
- |
+ |
+ |
+ |
- |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
Fragaria vesca L. |
8 |
|
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
+ |
+ |
- |
- |
+ |
Circaea lutetiana L. |
9 |
|
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
Carex sylvatica L. |
10 |
|
+ |
+ |
+ |
+ |
- |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
- |
- |
Juncus rigidus Desf. |
11 |
|
+ |
+ |
+ |
+ |
- |
+ |
+ |
- |
- |
+ |
- |
+ |
Geum urbanum L. |
12 |
|
- |
- |
+ |
- |
- |
+ |
- |
+ |
- |
- |
+ |
+ |
Hypericum androsaemun L. |
13 |
|
- |
+ |
- |
- |
- |
+ |
+ |
+ |
- |
+ |
+ |
+ |
Primula heterochiroma S. |
14 |
|
- |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
Pteridium aquilinum L. |
15 |
|
+ |
+ |
+ |
+ |
- |
+ |
+ |
+ |
- |
+ |
- |
+ |
Urtica dioica L. |
16 |
|
- |
- |
- |
- |
+ |
+ |
- |
+ |
+ |
- |
- |
+ |
Solanum kieserite zkii C.A.M. |
17 |
|
+ |
+ |
+ |
+ |
- |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
Smilax excelsa L. |
18 |
|
+ |
+ |
- |
+ |
- |
- |
- |
+ |
- |
- |
- |
- |
Tamus communis L. |
19 |
|
+ |
+ |
+ |
+ |
- |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
- |
+ |
Potentilla reptans L. |
20 |
|
+ |
+ |
+ |
+ |
- |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
- |
+ |
Rumex crispus L. |
21 |
|
+ |
- |
+ |
+ |
- |
- |
- |
- |
- |
+ |
- |
+ |
Epipactis palustris (L.) Crantz. |
22 |
|
- |
- |
- |
- |
+ |
- |
- |
+ |
- |
+ |
- |
- |
Hypericum perforatum L. |
23 |
|
- |
+ |
+ |
- |
- |
- |
+ |
+ |
- |
- |
+ |
- |
Lathyrus galeobdolon L. |
24 |
|
- |
- |
- |
+ |
- |
- |
- |
+ |
- |
+ |
- |
+ |
Epimedium pinnatum Fisch. |
25 |
|
- |
+ |
+ |
- |
- |
- |
- |
- |
+ |
+ |
- |
- |
Mercurialis prennis L. |
26 |
|
+ |
- |
+ |
+ |
- |
- |
+ |
- |
- |
+ |
- |
- |
Oxalis corniculata L. |
27 |
|
+ |
+ |
- |
- |
- |
- |
+ |
+ |
+ |
- |
- |
- |
Adianthum caillus veneris L. |
28 |
|
+ |
+ |
+ |
+ |
- |
- |
+ |
+ |
+ |
+ |
- |
- |
Plantago major L. |
29 |
|
+ |
+ |
+ |
+ |
- |
- |
+ |
+ |
+ |
+ |
- |
- |
Euphorbia amygdaloides L. |
30 |
|
- |
+ |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
+ |
- |
- |
Brachypodim pinnatum (L.) |
31 |
|
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
+ |
- |
+ |
- |
- |
Danae racemosa (L.) |
32 |
|
+ |
+ |
- |
- |
- |
- |
+ |
+ |
- |
- |
- |
- |
Microstegium vimenium (T.) |
33 |
|
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
+ |
- |
- |
- |
- |
Asperula odorata L. |
34 |
|
- |
- |
- |
- |
- |
- |
+ |
- |
- |
- |
- |
- |
Phyllitis scolopendrium (L.) Newman. |
35 |
|
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
+ |
- |
- |
- |
- |
Daucus carota L. |
36 |
|
+ |
+ |
- |
- |
- |
- |
+ |
+ |
- |
- |
- |
- |
Carex acutiformis L. |
37 |
|
+ |
+ |
- |
- |
- |
- |
+ |
+ |
- |
- |
- |
- |
Cyclamen coum Miller. |
38 |
|
+ |
+ |
- |
- |
- |
- |
+ |
+ |
- |
- |
- |
- |
Ruscus hyrcanus L. |
39 |
|
24 |
27 |
19 |
21 |
10 |
18 |
26 |
33 |
19 |
26 |
11 |
21 |
تعداد کل گونه |
40 |
|
21 |
15 |
9 |
23 |
16 |
10 |
تعداد گونۀ مشترک |
41 |
(+ : حضور گونههای گیاهی؛ - : عدم حضور گونههای گیاهی)
قطع درختان در هنگام ساخت جادههای جنگلی باعث افزایش میزان نور و سطوح فعالیت فتوسنتزی اشکوب زیرین میشود (14)، در نتیجه بر روی میزان رطوبت خاک و آشکوب علفی مجاور نیز تأثیر میگذارد (15). عواملی مثل رطوبت خاک، حجم مواد آلی، pH، تغییرات میزان نور در کریدور حاصل از جادهها، در ترکیب جوامع گیاهی مؤثرند (21). در اثر احداث جادههای جنگلی و بهم خوردن ترکیب خاک جنگلی و نیز باز شدن تاج پوشش و در پی آن تغییر ناگهانی در اکوسیستم جنگلی، به لحاظ اکولوژیکی، گونههای توالی اولیه از قبیل توسکا، تمشک، پلهم، جگن و در بالای جاده و پایین جادههای آسفالته و خاکی مستقر میشوند. نتایج این تحقیق پس از بررسی و آنالیز دادهها بر روی گونههای علفی، تأیید موارد مذکور است. همچنین مقایسه میانگین مقادیر شاخصهای تنوع، غنا و یکنواختی در موقعیتهای بالا و پائین جاده نشان می دهد که بالا و پائین بودن جاده بر روی شاخصها معنی دار نیست. نتایج تحقیق الاندر و همکاران (1998) نشان داد که رطوبت خاک، مقدار مواد آلی و رژیم نوری بصورت معنی داری در حاشیه جادهها تغییر میکند و بر روی ترکیب جامعه گیاهی مؤثر است که با نتایج این تحقیق مطابقت دارد.
در تحقیقات ثابت شده که پوشش گیاهی کنار جاده غنای بیشتری از گونههای بومی و غیربومی را نسبت به مناطق همجوار خود دارند (13). شرایط نوری تغییر یافته اغلب بر روی دما و رطوبت خاک اثر میگذارد، در نتیجه این اثر بر روی ترکیب گونهها نیز تأثیر میگذارد (4). با بهرهبرداری از جنگل معمولاً غنا کم شده، تنوع، یکنواختی و غنای گونههای نورپسند افزایش مییابد (8). میزان رطوبت خاک متأثر از میزان نور، دما و تاج پوشش است که میزان نور و دما از لبه جاده به سمت عمق جنگل کاهش یافته و میزان تاج پوشش افزایش مییابد. نتایج این تحقیق نشان داد که گونههای نورپسند مانند تمشک، پلهم و گزنه در پلاتهای نزدیک به جاده مستقر میشوند که به دلیل افزایش نور در لبه جادههای جنگلی است. همچنین حضور گونههای رطوبتپسند مانند سرخسها با فاصله از جاده افزایش می یابد. گود فروید و همکاران (2004) نشان دادند که گونههای Agrostis stolonifera، Geum urbanum، Plantago major ، Polygonum hydropiper، Prunella vulgaris، Rumex sp.، Stellaria media، Taraxacum officinale و Trifolium repens بهترین گونههای شاخص پلاتهایی هستند که در فاصله خیلی نزدیک به مسیر راههای جنگلی قرار گرفتهاند که با یافتههای ما مطابقت دارد.
تنوع، فاکنور ضروری برای ایفای نقشهای جنگل میباشد، بنابراین حفاظت و مدیریت آن در طراحی جنگل مهم تلقی میگردد (10). مسیرهای جنگلی تأثیر معنیداری بر روی اجتماعات گیاهی اطراف خود دارند. همچنین با فاصله از جادهها فراوانی گونههای غیربومی کاهش پیدا میکند. دلایل اصلی برای حضور گونههای غیربومی در طول جادهها اغلب رژیمهای بهم خوردگی تغییر یافته در لبه جادهها از قبیل تخریب فیزیکی خاک و پوشش گیاهی در طول جادهها میباشد. با توجه به اثر جادههای جنگلی بر اکوسیستمهای مجاور خود بخصوص مواردی که در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفت، میتوان پیشنهاد کرد با توجه به اینکه در ساخت جادههای جنگلی تعدادی از درختان مسیر قطع میشوند و فعالیت ماشینآلات مختلف سبب تخریب و بهمخوردگی اکوسیستمهای مختلف بخصوص در فواصل نزدیک به جاده میگردد، لازم است تا حد ممکن فعالیتها در جهت کاهش تخریبها صورت پذیرد تا اثرات منفی حاصل از ساخت جادهها کاهش یابد. طراحی دقیق و مناسب مسیرهای جاده جنگلی بمنظور به حداقل رساندن خسارات وارده به پوشش گیاهی و خاک نیازمند آگاهی از شرایط فلوری و ادافیکی منطقه تحت مدیریت میباشد.