علل پراکنش گونه گازرخ (Moringa peregrina) در جنوب ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع

چکیده

گازرخ به فرم درخت یا درختچه، از عناصر گیاهی حوزه نوبوسندین بوده که رویشگاه آن از بحرالمیت شروع شده و تا دهانه خلیج فارس و ایران گسترش دارد. رویشگاه‌های آن در ایران به‌صورت درخت‌زارهای تنک تا خیلی تنک محدود به نواحی کوهستانی جنوب‌شرق در محدوده اقلیمی ناحیه صحارا- سندی و حوزه نوبوسندین می‌باشد. برای بررسی عوامل تاثیرگذار بر حضور گازرخ در ایران، با بهره‌گیری از تصاویر ماهواره ای و پیمایش زمینی، محدوده پراکنش را مشخص نموده و عوامل رویشگاهی مانند: فیزیوگرافی، سنگ مادر، خاک، فلور و فون مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج نشان دادند رویشگاه‌های گازرخ محدود به سازندهای دوران ترشیاری بوده که ماسه‌سنگ، شیل و شیست بیشترین سنگ‌های آنها را تشکیل می‌دهند. خاک رویشگاه‌ها غالبا" سبک و قلیایی و دارای بافت شنی- لومی تا لومی، اسیدیته 35/8-58/7، هدایت الکتریکی8/2-43/0دسی‌زیمنس‌برمتر و بدون محدودیت شوری می‌باشد. بررسی شرایط رویشگاهی گازرخ در دیگر کشورها و رویش آن بر روی سنگ‌بسترهای یکسان، این تفکر را به‌وجود آورده که این گونه همانند گونه‌های کنار، آکاسیا و استبرق از گونه‌های فسیل و متعلق به دوره ترشیاری ‌‌باشد. به عبارت دیگر تاریخچه تحولات زمین، سنگ مادر، درجه حرارت، فیزیوگرافی و خاک از عواملی هستند که در پراکنش گازرخ در ایران، تاثیرگذار می-باشند

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Why Moringa peregrina (Forssk.) Fiori is distributed at South of Iran

چکیده [English]

Moringa peregrina is a tree or shrub, component of Nobo-Sindian district vegetation cover and extends from Dead seaSea and scatteresscatters in Red sea and spreads throughout northern Somalia and around the Arabian Peninsula to mouth of Persian Gulf and Iran. Its habitates in Iran are limited to Hormozgan and Sistan & Balochestan provinces onprovinces on mountainous andmountainous and foothilly foothill areas.
The habitat of Moringa M. peregrina is located in Sahara- Sindian climatic region with hot summer, moderate winter, mean rainfall of 180-200 mm, mean l temperature of 27ºC, mean evaporation of 3448 mm. Moringa often occupies Makran geological ranges and tertiary geology structural unit. Parent material consists of sandstone, shale and mudstone.
The results of soilof soil analysis showed that soil texture in most stands is sandy- loam, acidity is 7.98 and electricand electric conductivity is 1.78 des/m. The PCA results illustrated that the most important soil parameters for M. peregrina distribution were pH and sand valves respectively.
The results of stand properties showed the stands were coppice and density was weak and number of trees was 2-82/ha.
Distribution of M. peregrina around the Red sea, Golf of Adan and Oman sea on Montane region and the same bed rock are illustrated this tree as well as Acacia, Ziziphus spina-christi and Calotropis procera belongebelong to Tertiary period. In other word the presence of Moringa M. peregrina in Iran are is affected by geological revolution history، parent material, temperature, physiographic factors and soil properties.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Moringa peregrina
  • distribution
  • Sahara-Sindianُ

علل پراکنش گونه گازرخ (Moringa peregrina) در جنوب ایران

هاشم کنشلو

تهران، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور

تاریخ دریافت: 2/5/92                  تاریخ پذیرش: 7/6/93

چکیده

گازرخ به فرم درخت یا درختچه، از عناصر گیاهی حوزه نوبوسندین بوده که رویشگاه آن از بحرالمیت شروع شده و تا دهانه خلیج فارس و ایران گسترش دارد. رویشگاه‌های آن در ایران به‌صورت درخت‌زارهای تنک تا خیلی تنک محدود به نواحی کوهستانی جنوب‌شرق در محدوده اقلیمی ناحیه صحارا- سندی و حوزه نوبوسندین می‌باشد. برای بررسی عوامل تاثیرگذار بر حضور گازرخ در ایران، با بهره­گیری از تصاویر ماهواره ای و پیمایش زمینی، محدوده پراکنش را مشخص نموده و عوامل رویشگاهی مانند: فیزیوگرافی، سنگ مادر، خاک، فلور و فون مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج نشان دادند رویشگاه­های گازرخ محدود به سازندهای دوران ترشیاری بوده که ماسه‌سنگ، شیل و شیست بیشترین سنگ‌های آنها را تشکیل می‌دهند. خاک رویشگاه‌ها  غالبا" سبک و قلیایی و دارای بافت شنی- لومی تا لومی، اسیدیته 35/8-58/7، هدایت الکتریکی8/2-43/0دسی‌زیمنس‌برمتر و بدون محدودیت شوری می‌باشد. بررسی شرایط رویشگاهی گازرخ در دیگر کشورها و رویش آن  بر روی سنگ­بسترهای یکسان، این تفکر را به‌وجود آورده که این گونه همانند گونه‌های کنار، آکاسیا و استبرق از گونه‌های فسیل و متعلق به دوره ترشیاری ‌‌باشد. به عبارت دیگر تاریخچه تحولات زمین، سنگ مادر، درجه حرارت، فیزیوگرافی و خاک از عواملی هستند که در پراکنش گازرخ در ایران، تاثیرگذار می­باشند.

واژه‌های کلیدی: گازرخ، پراکنش، جنوب ایران، حضور، صحارا-سندی

نویسنده مسئول، تلفن: 02144787282 ،  پست الکترونیکی: hkeneshlo@yahoo.com

مقدمه

 

گازرخ یا گزروغن متعلق به خانواده Moringaceae، جنس Moringa  و گونه M. peregrina می‌باشد. تاکنون از این جنس 13 (32) تا 14 گونه (12) در دنیا گزارش شده است که در مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری جهان پراکنده شده‌اند. در بین گونه‌های جنس مورینگا، گازرخ یکی از عناصر سودانی بوده (18 و 10) که بیشترین گسترش را داشته و محدوده رویشگاهی آن مناطق خشک و نیمه‌خشک حاشیه دریای سرخ، سومالی، یمن، فلسطین اشغالی، سوریه، جنوب‌شرق ایران، پاکستان، سودان، اتیوپی، اریتره، جیبوتی و نواحی بیابانی مصر می‌باشد (22). گسترشگاه آن در ایران، محدود به بلوچستان و بشاگرد هرمزگان می‌شود (2 و 9). این گونه درمناطق خشک ونیمه‌خشک با تبخیر وتعرق پتانسیل بیش از 2000 میلی‌متر و مناطق مرتفع 1000 تا 2000 متر از سطح دریا و دور از دسترس، رویش دارد (20). دربرخی از کشورها، نظیر مصر این گونه فقط در مناطق کوهستانی دریای سرخ و جنوب سینا مشاهده شده است ولی دربعد جهانی، این گونه درشمال‌شرق آفریقا وجنوب غرب آسیا رویش دارد (13). گازرخ یکی از عناصر گیاهی نواحی کوهستانی سواحل دریای سرخ است که دامنه پراکنش آن در کشور مصر حدفاصل عرض‌های جغرافیایی 22 ْ تا َ20 ْ27 شمالی، مناطق مرتفع بیش از 1300 متر از سطح دریا، تشکیلات زمین‌شناسی ماسه‌سنگی کرتاسه و دامنه‌های پوشیده از واریزه‌های سنگی بوده و بلندترین رویشگاه آن در رشته کوه شعیب ال بنات(Shayib El-Banat) با ارتفاع 2187 متر از سطح دریا قرار دارد (34). گازرخ یکی از عناصر درختی عربستان بوده که در محدوده ارتفاعی1500 متر در دامنه کوه‌های فیفا در ناحیه جیزان رویش دارد (11). خدیر در بررسی پوشش گیاهی اردن، گازرخ را یکی از گونه‌های مقاوم به خشکی معرفی نموده که در معرض خطر انقراض قرار دارد (23).

نگاهی کلی بر توزیع پوشش گیاهی در سطح کره زمین نشان از این واقعیت دارد که چیدمان اکوسیستم‌های تجدید شونده و زنوبایوم‌ها در سطح کره زمین تصادفی نبوده بلکه تحت تاثیر شرایط و عوامل خاص در یک دوره زمانی طولانی شکل گرفته‌اند. در توزیع مکانی و زمانی پوشش گیاهی در سطح زمین، دو عامل درجه حرارت و رطوبت به‌عنوان عوامل درجه یک و دو، بیشترین نقش را در این رابطه داشته و تقدم و تاخری نمی‌توان برای آنها قائل شد. نور سومین عاملی است که با سه خصیصه شدت، کیفیت و مدت به‌عنوان منبع تولید انرژی زندگی گیاهان را تحت تاثیر قرار می‌دهد. از دیگر عوامل می‌توان به نقش خاک، فیزیوگرافی و زمین شناسی اشاره نمود به‌طوری‌که  بعضی از محققین توزیع پوشش گیاهی را در سطح کره زمین را تا حدّزیادی تحت تاثیر عوامل محیطی اقلیم، خاک، پستی‌وبلندی و زمین‌شناسی و Grace  آب قابل دسترس و حرارت را دو عامل عمده موثر در این ارتباط می‌دانند (21). بعضی کارشناسان تغییرات دما را عامل تاثیرگذار بر پراکنش گیاهان دانسته و سرما را عامل محدودکننده گسترش گیاهان گرمسیری در بخش‌های شمالی ذکر نموده‌اند (25).

واندر و همکاران (2007) رویشگاه‌های گازرخ را محدود به صخره‌های لخت و دامنه‌های سنگی ارتفاعات بالای 850 متر از سطح دریا بیان نموده که بصورت درخت‌زارهای تنک همراه با آکاسیا مشاهده می‌شوند (33). بسیاری از گونه‌های نواحی جنوب ایران مانند: Vitex agnus-castus L.، Tamarix sp.، Nerium oleander، Acacia sp.، Prosopis spp، Ziziphus spina –christi(L.) Willd متعلق به دوره ترشیاری بوده که در عصر حاضر درناحیه صحاری-سندی از جمله رویشگاه‌های گازرخ حضور دارند (1). Danin   گازرخ را یکی از گونه‌های شاخص ساوان‌های سودانی معرفی نموده که همراه با آکاسیای چتری، استبرق، سه پستان، شیشم، کلیر و کنار در شکاف سنگ‌ها، پای دامنه‌های غربی و همچنین دامنه‌های سنگی حوالی چشمه‌ها در واحه‌های اردن، سینا و فلسطین اشغالی رویش دارد (17). تحقیقات انجام شده در سینای مصر نشان می‌دهد گازرخ از فانروفیت‌های اندمیک شبه‌جزیره سینا بوده که در خاک‌های شنی (9/63%)، با حداقل سیلت (4/0%) ، کربن آلی (9/1%)، آهک (2%)، اسیدیته (7/7) و هدایت الکتریکی(2/1) در زاگرا (Zaghra) رویش دارد (29). الگوی پراکنش J شکل گازرخ در این منطقه نشان از غالبیت افراد بالغ و مسن نسبت به نهال­ها و پایه‌های جوان بوده که معرف کاهش جمعیت و محدودیت زادآوری آن می‌باشد. وی محدود بودن رویشگاه گازرخ به یک تا دو ناحیه را از علل چنین پراکنشی بیان نموده‌ است. رویشگاه گازرخ در کشور مصر محدود به دامنه‌های صخره‌ای و شکاف سنگ‌ها نواحی کوهستانی بوده  که سطح رویشگاه‌های این گونه در اثر چرای شدید دام‌ها، ریشه‌کن شدن و مدیریت‌های غلط انسانی، روز به روز در حال کاهش می‌باشد (34).

برینکمن و همکاران در بررسی پوشش گیاهی کشور عمان، رویشگاه گازرخ را محدود به دامنه‌های سنگی مرتفع (1200-1700 متر از سطح دریا)، دامنه‌های شیب‌دار ( 50 درجه)، شکاف صخره‌ها با خاک سطحی، خاک‌های آبرفتی و دره‌های زه‌کش شده دانسته که لیتولوژی آنها را عمدتاً ماسه‌ سنگ و شیل تشکیل می‌دهد. وی سنگ مادر ماسه ‌سنگی و شیب زمین را مهم‌ترین عوامل در گسترش و پراکنش گازرخ در کشورعمان بیان نموده‌ است (15). وی در سال 2010 در بررسی پوشش‌گیاهی ناحیه کوهستانی الاختر در ارتفاع بالاتر از 1300 متر، روی سنگ ‌مادر ماسه ‌سنگ و شیل، حضور گونه‌های‌ Moringa peregrina،  Pteropyrom scopariumو Acridocarpus orientalis را گزارش نموده‌اند (14). Brown & Sakkir (2001)  و (2008)  Mohammed Al Bowardi (16 و 28) در بررسی فلور امارات متحده عربی، یادآور می‌شوند در نواحی کوهستانی جبال هفیت (jebel Hafit)، از ارتفاع 500 متر به بالا گونه گازرخ همراه با انجیر بر روی واریزه‌های سنگی به‌خصوص نزدیک دره‌ها، گونه‌های درختی غالب را تشکیل می‌دهند. Crosslter گازرخ را به‌عنوان یک گونه مقاوم به خشکی، بردبار به شوری متوسط و مقاوم به باد جهت کاشت در تپه ماهورهای بحرین معرفی نموده است (17).

گیاهان جهت حضور در مناطق خشک دارای خصوصیات چند بوده از آن جمله می‌توان وابستگی شدید آنها را به آب زیرزمینی نسبت داد تا بتوانند ادامه حیات دهند از این‌رو دارای ریشه‌های گسترده و عمیق بوده تا به آب زیرزمینی دسترسی پیدا نمایند (26، 27 و 31).  به‌علاوه درختان جهت سازگاری در مناطق خشک دارای فیزیولوژی خاصی بوده تا آنها را قادر ‌سازد ضمن کاهش تبخیر و تعرق، کارایی مصرف آب را افزایش ‌دهد (26).

علاوه بر خصوصیات اکولوژیکی، ویژگی‌های آناتومیکی و فیزیولوژیکی گیاه، فاکتور دیگری در پراکنش گونه‌ها در جهان تاثیرگذار بوده که از آن به تاریخچه تحولات زمین یاد می‌نمایند. بنا به ادعای لبرون که مورد تایید زهری نیز می­باشد در گذشته یک قاره قدیمی بزرگ وجود داشته که از هند تا غرب افریقا گسترش داشته وپوشیده از فلور هندی-مالزی بوده و با گذشت زمان توسط عناصر گیاهی بیابان و ساوان (نوبو-سندین) جایگزین گردیده‌اند. طبق گزارش‌های Arldt (1922-1919) عقب‌نشینی دریای تتیس باعث ایجاد خلیجی در محدوده ایران، عراق، سوریه و افغانستان شده که مانع مهاجرت و گسترش عناصرآرکو-ترسیاری بطرف مناطق جنوبی شده است. از جمله عناصر گیاهی که بیشتر دردوره میوسن در شمال دریای تتیس حضور داشتند از عناصر ایندو- مالزین بوده که قبلا در آستانه انقراض بودند (35).

محدودیت پراکنش گازرخ و حضور آن در عرصه‌های محدود، این تفکر را ایجاد می‌نماید چه عواملی بر گسترش و حضور این گونه تاثیرگذار می‌باشند؟ قابلیت و ارزش این درخت در حفاظت آب و خاک، تولید علوفه، چوب سوخت، تولید روغن خوراکی و صنعتی، کاربرد دارویی (30) و نقش آن در طرح‌های بیشه‌زراعی از یکسو و کاهش روز افزون گسترشگاه طبیعی، این تفکر را ایجاد نمود تا عوامل موثر بر حضور و پراکنش آنرا مورد شناسایی قرار دهیم.

مواد و روشها

منطقه مورد مطالعه : این تحقیق در ناحیه اقلیمی صحارا- سندی، حوزه نوبوسندین در جنوب شرق ایران انجام گرفته است. منطقه مورد بررسی در زمره بیابان‌های گرم با تابستان‌های بسیارگرم و زمستان‌های معتدل بدون دوره یخبندان با میانگین بارندگی سالیانه150–200 میلیمتر و ریزش‌های جوی تابستانه می‌باشد، که از شدت بالایی برخوردار است. عمده عرصه در ارتفاعات و تپه‌ماهورهای منطقه بشاگرد و بلوچستان جنوبی در ناحیه مکران واقع شده که از شرق به مرز پاکستان، از شمال به جازموریان، از غرب به گسل میناب و از جنوب به دریای عمان محدود می‌شود. قدیمی‌ترین سنگهای این زون آمیزه‌های رنگی متعلق به کرتاسه فوقانی- پالئوسن و رسوبات ضخیم فلیش (توربیدیتی) ائوسن و الیگوسن متشکل از ماسه سنگ، شیل و مارن بوده که گونه‌های گیاهی گازرخ، چگرد، گیشدر، انجیرافغانی، پیر، کنار، کلیر، افدرا رونده، داز، پنج انگشت، خرزهره و شیشم از مهمترین عناصر درختی و درختچه‌ای آن می‌باشند.

روش مطالعه: جهت تهیه نقشه پراکنش و ویژگی‌های رویشگاه از نقشه‌های توپوگرافی، زمین‌شناسی، قابلیت اراضی و تصاویر ماهواره‌ای بهره‌گرفته شده است. به‌منظور بررسی خصوصیات جنگلشناسی از شیوه آماربرداری “ترانسکت با تعداد نمونه ثابت” استفاده شده که نتایج رضایتبخشی در جنگل‌های تنک جنوب ایران داشته است (4). برای تعیین خصوصیات خاک، در رویشگاه‌های مختلف به تعداد 90 پروفیل حفر و از عمق‌های 0-30، 31-60، 61-90 و 91>  سانتیمتری نمونه برداری صورت گرفت. در تعیین خصوصیات زمین ساختاری از نقشه‌های زمین‌شناسی شرکت ملی نفت ایران بهره گرفته و جهت تجزیه‌وتحلیل اطلاعات جنگل‌شناسی و خاک از نرم افزارهای آماریSPSS  ، PCA وExcel  استفاده شده است.

 

 

شکل1- نقشه پراکنش رویشگاه‌های طبیعی گازرخ در ایران


نتایج

پراکنش: گازرخ متعلق به اقلیم نیمه‌گرمسیری بوده و ازحوالی بحرالمیت در غرب شروع شده و بطور پراکنده در طول سواحل دریای سرخ تا شمال سومالی،یمن، جیبوتی، اتیوپی و حوالی شبه جزیره عربستان، سوریه، مصر تا دهانه خلیج فارس (امارت عربی متحده، عربستان، فلسطین، عمان و...)، پاکستان و جنوبشرق ایران گسترش دارد (شکل3). گسترش گازرخ در ایران محدود به هرمزگان و بلوچستان شده و بصورت یک نوار باریک در محدوده عرض‌های جغرافیایی  55  ْ25 و 35  ْ26  از شهر شیب‌کلاه ( طول جغرافیایی 53  ْ57) واقع دربشاگرد در غرب شروع شده و تا ارتفاعات بنگی‌سول در شمال پیشین در مرز پاکستان (طول جغرافیایی 39   ْ61) بین دو حد ارتفاعی100 تا 1500 متر گسترش دارد (شکل‌های‌ 1 و 2).

عمده رویشگاه‌های گازرخ روی دامنه‌های سنگی و صخره‌های شکاف‌دار مناطق کوهستانی (شیب 40-60%) ، پای دامنه‌های پوشیده از واریزه‌ها‌ و تخته‌سنگ‌ها‌ و مخروط افکنه‌های درشت‌دانه قرار داشته و در ته دره‌ها و نقاط پست و گود دیده نمی شود. از رویشگاه‌های مهم آن در ایران می‌توان به: آبشکی، تنگ سرحه، تراتی، کشیک، جنوب بافتان، دوراهی چانف، توتان، دره فنوج، شرق بنگی‌سول، کلچات، کوراندپ، حیط، دستگرد، سردشت، بارشکان، کوه دزدی، شهرک دهوست و شهر شیب‌کلاه اشاره نمود.


 

شکل2- پراکنش ارتفاعی رویشگاه‌های گازرخ در ایران


وضعیت اقلیمی: اقلیم رویشگاه گازرخ گرم و خشک با تابستان‌های گرم و زمستان‌های معتدل و بدون دوره یخبندان می باشد. متوسط درجه حرارت سالانه 8/27 درجه سانتیگراد، میانگین رطوبت نسبی 43% ، میانگین تبخیر 3591 میلی­متر، میانگین بارندگی سالیانه 9/190 میلی‌متر با بارش‌های تابستانه می‌باشد. در ارتفاعات میزان بارندگی افزایش یافته به‌طوری‌که در آنگهران به 213 میلیمتر افزایش می‌یابد. منحنی آمبروترمیک نشان می‌دهد فصل خشک طولانی و به 11-10 ماه در سال می‌رسد و به جز اوایل زمستان در دیگر ماه‌ها منحنی بارندگی پائین‌تر از حرارت قرار دارد (شکل3).


 

شکل 3- منحنی آمبروترمیک نیک شهر


خصوصیات جنگلشناسی: نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد بیش از 90% پایه‌‌ها میانسال تا پیر بوده و بیشتر حالت شاخه‌زاد داشته و در اکثر رویشگاه‌ها تنه اصلی در اثر قطع، سرمازدگی و کهولت سن از بین رفته و توسط 3-5 پاجوش جایگزین شده‌اند. توزیع طبقات سنی نشان می‌دهد هرم سنی ناقص و زادآوری به‌ندرت انجام می‌گیرد و تراکم در هکتار بین رویشگاه‌ها بسیار متفاوت و بین 86 (تنگ فنوج بلوچستان) تا 2 (بارشکان هرمزگان) پایه متغیر می‌باشد. جدول تجزیه واریانس نشان داد بین رویشگاه های مختلف از نظر ارتفاع درخت، قطر تنه، قطر یقه و پوشش تاجی تفاوت معنی داری وجود نداشته و فقط از نظر ارتفاع تنه بین رویشگاه‌ها در سطح 1% تفاوت معنی‌دار وجود دارد (جدول 1). آزمون‌های آماری نشان می‌دهند ارتفاع درختان گازرخ بین 17/2 تا 83/3 متر، قطر تنه بین 21 تا 37 سانتیمتر، ارتفاع تنه بین 63/0 تا 5/2 متر،  قطر یقه بین 7/25 تا 37 سانتیمتر و سطح تاج پوشش بین 7  تا 5/31 مترمربع در رویشگاه‌های مختلف متغیر می‌باشند.

 

جدول1- تجزیه واریانس خصوصیات جنگل‌شناسی گازرخ

منبع تغییرات

درجه آزادی

مجموع مربعات

میانگین مربعات

F

Pr>F

ارتفاع درخت

5

66/4

933/0

03/1

449/0 ns

قطر درخت

5

55/747

51/149

07/3

062/0 ns

ارتفاع تنه

5

651/8

73/1

83/5

008/0 **

قطر یقه

5

91/358

782/71

19/1

377/0ns

پوشش تاجی

5

64/1329

92/265

34/2

118/0ns

*= در سطح 5%  **= در سطح 1% ns= غیر معنی دار


زمین شناسی: گازرخ بر روی نهشته‌هایی پراکنش دارد که متعلق به دوره‌های ائوسن، میوسن و الیگوسن دوران سوم زمین‌شناسی می‌باشند. عمده سازندهای زمین‌شناسی رویشگاه‌ها متعلق به مجموعه‌های آنگهران، گوردک، رکشا،  سبز و واحدهای دورکن، ماریچ، قصرقند درپهن، مختارآباد، شهرپم و جاروت بوده که ماسه سنگ، شیل و شیست در آنها غالبیت دارند (جدول2).

 

جدول2 - تشکیلات زمین شناسی گونه گازرخ در ایران

سازند

دوران - دوره

توضیحات

آنگهران

ترشیاری - الیگوسن

تناوب موزون ماسه سنگ لایه‌ای و شیل با کمی سیلتستون، گلسنگ(مودستون) و کنگلومرا

جاروت

ترشیاری – میوسن بالایی و پائینی

تناوب موزون گلسنگ لایه ای – شیل و کمی ماسه سنگ با کمی سیلتستون و کنگلومرا

درپهن

ترشیاری– میوسن بالایی

 ماسه سنگ همراه با کمی شیل و شیست در بعضی نقاط رخساره کنگلومرا دیده می‌شود.

دور-کان

مزوزوئیک- کرتاسه بالائی و پایینی

سنگ آهک دگرگونی شده، پایه های گدازه متوسط، فلیت، شیست، رسوبات متاولکانیک، سنگ‌های رسوبی دگرگونی شده و سنگهای نفوذی خرد

رکشا

ترشیاری – میوسن پایینی

ترشیاری- میوسن بالائی

ماسه سنگ با کمی شیل، سنگ سلتی و کنگلومرا

تناوب موزون از ماسه سنگ آهکی و لایه ای – سنگ سیلتی

سبز

سنوزوئیک – ترشیاری- میوسن میانی

شیل گچی و شیل سیلتی با کمی ماسه سنگ و آهک

شهر پم

سنوزوئیک – ترشیاری- میوسن میانی

لایه های موزون ماسه سنگ همراه با خرده های شیل

قصرقند

ترشیاری- میوسن پایینی

شیل و گلسنگ گچدار با کمی ماسه سنگ

گوردک

ترشیاری – ائوسن میانی و پائینی

ائوسن (بالایی- میانی- پایینی)

تناوب موزون از ماسه سنگ آهکی و لایه ای – سنگ سیلتی

بطور موزون ماسه سنگ و شیل با کمی سیلتستون، سنگ آهک، کنگلومرا و سنگ آتشفشانی

ماریچ

ترشیاری- ائوسن بالایی

ماسه سنگ کشمیران- ماسه سنگ، شیل های خرد، کنگلومرا و سنگ آهک

مختار آباد

مزوزوئیک – کرتاسه بالایی

گدازه بازالتی- آهک پلاژیک – ماسه سنگ – شیل – چرت قرمز - کنگلومرا

 

خاکشناسی: خاک‌های رویشگاه‌های گازرخ در رده Entisols و در گروه بزرگLithic Torriortents  قرار داشته که نشان از عدم تکامل خاک و دارا بودن لایه محدود کننده می باشد. اکثر رویشگاه‌ها دارای خاک قلیایی و غیرشور بوده و غالباً سطحی تا نیمه‌عمیق می‌باشند. با توجه به کوهرفت بودن غالب خاک‌های رویشگاه گازرخ، لیتولوژی سنگ مادر تاثیر مستقیم بر نوع بافت خاک داشته و عمده بافت خاک شنی– لومی بوده و در بعضی رویشگاه‌ها بافت‌های شنی- رسی- لومی و لومی نیز دیده می‌شوند (جدول 3).

 

جدول3 – خصوصیات فیزیکو شیمایی خاک رویشگاه گازرخ

مقدار

خصوصیت خاک

مقدار

خصوصیت خاک

39-12

سیلت                      %

35/8-85/7

اسیدیته                           

26-10

رس                        %

05/4-36/1

هدایت الکتریکی( دسی‌زیمنس)

26-9

مقدار آهک                %        

739-189

پتاسیم         (mg/kg)

06/0-01/0

گچ                         %

42-8

فسفر          (mg/kg)

17-11

کل مواد محلول   (gr/kg)

12/0-01/0

ازت          (mg/kg)

 

 

75-46

شن                 %

 

نتایج تجزیه ‌و تحلیل نرم افزار PCA خصوصیات خاک رویشگاه‌های گازرخ نشان می‌دهد که حدود 67 درصد واریانس تغییرات مربوط به محورهای اول و دوم بوده که سهم محور اول نزدیک به 49 درصد واریانس کل است (جدول 4). ضرایب همبستگی پارامترهای خاک با محورها (جدول 5) نشان می‌دهد اسیدیته بیشترین همبستگی (399/0r=) را با محور اول دارد.

در بین سایر پارامترها، مقدار شن بیشترین همبستگی (616/0r=) را با محور دوم دارد. از آنجائی که حدود 67 درصد واریانس تغییرات مربوط به محورهای اول و دوم می‌باشد می‌توان نتیجه‌گیری کرد که مهم‌ترین پارامترهای خاک در پراکنش رویشگاه‌های گازرخ، اسیدیته و درصد شن می‌باشند.

 

جدول4 - واریانس و ضریب ویژه محورها در رویشگاه های گازرخ بر اساس تجزیه و تحلیل PCA

شماره محور

ضریب ویژه

واریانس(%)

واریانس تجمعی)

1

393/5

027/49

027/49

2

972/1

929/17

956/66

3

586/1

416/14

372/81

4

022/1

291/9

663/90

5

497/0

521/4

184/95

6

253/0

299/2

483/97

7

145/0

319/1

802/98

8

072/0

651/0

453/99

9

036/0

325/0

778/99

10

024/0

222/0

000/100

 

جدول5- ضرایب همبستگی پارامترهای خاک رویشگاه‌های گازرخ با محورها بر اساس تجزیه و تحلیل PCA

           محورها

خصوصیات

1

2

3

4

اسیدیته

3987/0

1341/0

1302/0-

2221/0

هدایت الکتریکی

3745/0-

2250/0-

0620/0-

0509/0-

پتاسیم

3655/0

1894/0-

2173/0-

0732/0

فسفر

1803/0

3452/0

4452/0-

3696/0-

ازت

2332/0-

0367/0

4860/0-

5195/0-

شن

1965/0

6157/0

0727/0

1414/0

سیلت

1504/0

5311/0-

4092/0-

1155/0

رس

1217/0

2849/0-

5253/0

4484/0-

آهک

3845/0-

1292/0-

0654/0-

2857/0

گچ

3197/0

0689/0-

2107/0-

3808/0

کل مواد محلول

3928/0-

1060/0-

0143/0

2742/0-

 

بحث

نتایج نشان می‌دهند که عوامل مختلفی بر حضور و پراکنش گازرخ تاثیرگذار می‌باشند. حضور این گونه در محدوده عرض‌های جغرافیایی 25-27 درجه شمالی، با میانگین دمای 25-27 درجه سانتیگراد و دوره خشکی طولانی باعث شده تا بسیاری از محقیقن این گونه را در ردیف گونه‌های صحاری- سندی (ا)، سودانی (18) ، نوبو-سندین (24 و 35) قرار دهند. رویش این گونه بر روی دامنه‌ها و کوهرفت‌های درشت دانه با زهکشی زیاد و عدم رویش آن در اراضی پست، نشان از شورگریز بودن آن دارد که آنرا در زمره گونه‌های گلیکوفیت قرار داده است. همبستگی این گونه به اسیدیته خاک و درصد شن نشان می‌دهد خصوصیات خاک در پراکنش آن مؤثر بوده وبهترین بستر برای رویش آن خاک‌های سبک و قلیایی می‌باشد. عباسی و خاکساریان (6) در تحقیقی شورگریزی این گونه را تایید نموده به‌طوری‌که با افزایش میزان شوری، گازرخ با کاهش رشد اندام‌های رویشی واکنش نشان داده و در شوری بالاتر دچار خشکیدگی کامل می‌شوند. در این ارتباط Mosallam  (29) حضور گازرخ را در خاک‌های شنی مصر گزارش نموده‌اند.

بیشترین حضور گازرخ در دامنه ارتفاعی 400-600 متر از سطح دریا بوده و با کاهش و یا افزایش ارتفاع، پراکنش آن محدود می‌شود. چنین شرایطی در سایر کشورها نیز وجود داشته به‌طوری‌کهBrow    و Sakkir (16) و  Mohammed(28) رویشگاه‌های گازرخ را در امارات متحده عربی از ارتفاع 500 متر به بالا در ناحیه کوهستانی، Gebauer.وهمکاران (20) در دامنه ارتفاعی 1000-2000 متر مناطق خشک و نیمه‌خشک، Zahran (34) در محدوده عرض‌های 22 تا 27 درجه شمالی و ارتفاع بالاتر از 1300 متر در کشور مصر،   Ahmed, (11) در محدوده ارتفاعی 1500 متر در دامنه کوه‌های فیفا در عربستان، Vander و همکاران (33) روی دامنه‌های سنگی بیش از 850 متر Brinkmann  و همکاران (15)،Brinkmann   و Patzelt (14) در دامنه‌های سنگی ارتفاع 1200 تا 1700 متر در عمان گزارش نموده‌اند.  بررسی‌های کنشلو و همکاران نشان داده زمانی‌ که دمای به 3-6 درجه زیرصفر می‌رسد اندام هوایی گازرخ دچار چایمان و در صورت تشدید سرما، عارضه یخ‌زدگی نیز مشاهده می‌شود (7). به نظر می‌رسد علاوه بر شرایط فیزیوگرافی و توپوگرافی، محدودیت دمایی نیز یکی دیگر از فاکتورهای تاثیرگذار بر پراکنش گازرخ باشد که Grace  (21) وLoarie  (25) نیز آنرا از فاکتورهای مهم در توزیع پوشش گیاهی ذکر نموده‌اند. نتایج آنالیز خاک نشان داد خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک با فیزیوگرافی رویشگاه تغییر یافته و به نظر می‌رسد شرایط فیزیوگرافی از دیگر عوامل موثر بر توزیع گازرخ باشد به‌طوری‌که Fairchild   و Brothrson (19) پستی و بلندی را عامل تفکیک رویشگاه‌های خرد و عبدالهی و همکاران (5) ارتفاع از سطح دریا را به‌همراه جهت جغرافیایی و ساختار زمین‌شناسی را از عوامل تاثیرگذار بر پراکنش پوشش گیاهی قلمداد نموده‌اند. لیتولوژی عمده سازندهای زمین‌شناسی گازرخ را ماسه‌سنگ شکاف‌دار، شیل و شیست تشکیل داده و به‌نظر می‌رسد یک وابستگی بین حضور گونه گازرخ  با سازند زمین‌شناسی وجود داشته باشد. بطوری‌که Zahran (34) گازرخ را بر روی ماسه سنگ کرتاسه و دامنه‌های پوشیده از واریزه‌های سنگی Brinkmann  و Patzelt (14) بر روی ماسه سنگ و شیل نیز گزارش نموده‌اند.

گسترش گازرخ در ایران و در دیگر کشورها نشان می‌دهد که علاوه‌بر عوامل اقلیمی، خاک، فیزیوگرافی و سنگ‌بستر، عوامل دیگری نیز بایستی در پراکنش این درخت تاثیرگذار باشند تا این گونه فقط در محدوده جغرافیایی خاصی از جهان یافت شود. شکل 5 موقعیت رویشگاه‌های گازرخ را در جهان نشان می‌دهد.

 

 

شکل 5- رویشگاه‌های گازرخ در جهان

 

حضور این گونه در دو طرف دریای سرخ، در بخش‌های شمال و جنوبی خلیج عدن و همچنین در بخش‌های شمالی امارات و عمان و شمال دریای عمان این فرضیه را تقویت می‌کند که این رویشگاه‌ها با هم ارتباط داشته و در دوره‌ای از تاریخ زمین به هم اتصال داشته اند به‌طوری‌که Engler ، Lebrun (24) و Zohary (35) وجود قاره قدیمی بزرگ را  مطرح می‌نمایند که در گذشته از هند تا غرب افریقا گسترده بوده و پوشیده از فلور هند-مالزی بوده و با گذشت زمان و خشک شدن محیط، از عناصر گیاهی بیابانی و ساوان (نوبو-سندین) پوشیده شده اند. این تفکر و اظهاراتDanin  (18) که گازرخ را از عناصر شاخص ساوان‌های سودانی معرفی نموده‌اند و بررسی‌های احمدی و فیض‌نیا (1) که بسیاری از گونه‌های نواحی جنوب ایران را متعلق به دوره ترشیاری دانسته این نظریه را نیز تقویت می‌نماید که گازرخ به همراه دیگر عناصر سودانی مانند: آکاسیا، کنار، استبرق و... متعلق به دوران سوم زمین‌شناسی بوده و به‌عنوان یک گونه فسیل از عصر گرم و مرطوب ترشیاری، در جنوب ایران باقیماده است. با عنایت به موارد یاد شده تاریخچه تحولات زمین، سازند زمین‌شناسی، عوامل اقلیمی به همراه توپوگرافی و خاک بر پراکنش گازرخ در ایران تاثیرگذار می‌باشند.

  1. 1 - احمدی ح. و فیض‌نیا س. 1378. سازندهای دوره کواترنر(مبانی نظری و کاربردی آن در منابع طبیعی)، دانشگاه تهران، 557 صفحه.

    2 - جوانشیرک. 1372. گونه و خانواده جدید برای فلور ایرانMoringa cf. peregrina (Forssk.) Fiori. مجله منابع طبیعی ایران، ضمیمه شماره 46: 31 صفحه.

    3 - جوانشیر ک. 1377. رستنی‌های بشاگرد. انتشارات دانشگاه تهران، 364 صفحه.

    4 - زبیری م. 1386. زیست سنجی(بیومتری) جنگل. دانشگاه تهران. چاپ دوم، 405 صفحه.

    5 - عبدالهی ج. باغستانی ن. و دشتکیان ک. 1385. بررسی اثرات برخی عوامل بوم سازه‌ای بر پراکنش دو گونه درمنه دشتی و کوهی در مناطق کوهستانی استان یزد. فصلنامه جنگل و مرتع، شماره 73، صفحه 72-76.

    6 - عباسی، ح. و خاکساریان، ف.، 1391. تاثیر شوری و خصوصیات رویشگاه روی استقرار کلیر، گزروغن و پیر ، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، گزارش نهایی طرح تحقیقاتی خاتمه یافته، 106 صفحه.

    7 - کنشلو ه. دمی زاده غ.ر. آچاک م.ی. منیری و.ر. جایمند ک. و حاجبی ع. ح. 1391. آت‌اکولوژی گونه‌های گازرخ، پیر و کلیر و بررسی شیوه‌های احیاء رویشگاه و جنگل‌کاری  گازرخ. گزارش نهایی طرح تحقیقاتی، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، 372 صفحه.

    8 - مظفریان و. 1383. درختان و درختچه‌های ایران. فرهنگ معاصر، 1003 صفحه.

    9 -  مظفریان و. 1375. فرهنگ نامهای گیاهان ایران، فرهنگ معاصر، 596 صفحه.


    1. 10.    Abdulatif  H. Al-Nafie, 2008. Phytogeography of Saudi Arabia, Saudi Journal of Biological Sciences, 15 (1): 159-176.
    2. 11.     Ahmed H. Alfarhan, 2005. Flora of Jizran region, college of science, King Saud University, Riyadh. Vol. 1, p: 523.
    3. 12.     Anwar, F., Ashraf, M. and Bahanger, M.I., 2005. Inter-provenance variation in the composition of Moringa oleifera oil seeds from Pakistan. Journal of the American Oil Chemists Society, 82: 45-51.
    4. 13.     Boulos, L., 1999. Flora of Egypt. Vol. I (Azollaceae - Oxalidaceae). – Al-Hadara publ., Cairo, Egypt.
    5. 14.    Brinkmann, K. Patzelt, A., 2010. Rangeland Vegetation on Al Jabal Al Akhdar a Key Resource of Oasis Settlements. Oasis of Oman, second published, 42-46 p.
    6. 15.     Brinkmann, K. Patzelt, A. Dickhoefer, U. Schlecht, E. and Buerkert, A., 2009. Vegetation patterns and diversity along an altitudinal and a grazing gradient in the Jabal al Akhdar mountain range of northern Oman. Journal of Arid Environments, Volume 73: 1045-1053.

    16. Brown, G. and Sakkir, S., 2004. The vascular plants of Abu Dhabi Emirate, terrestrial environment research centre, p:39.

    17.Crossalter, C. 1989. Drought resistant trees and shrubs for dry planting in Bahrain, FAO, Forest Genetic Resources , No. 17.

    18. -Danin, A., 1999. The botanical review. Desert rocks plant refugia in near east. Vol. 65, No. 2, p:167.

    19. Fairchild, J.A. and Brotherson, J.D., 1980. Micro habital relationship of six major shrubs in Navajo national monument, Arizona. J. Range management , 33:150-156.

    20. Gebauer, J. Luedeling, E. Hammer, K. Nagieb, M. and Buerkert, A., 2007a. Mountain oases in northern Oman: an environment for evolution and in situ conservation of plant genetic resources. Genet Resour Crop Evol 54: 465–481.

    21. Grace , J., 1997. Plant water relations. In M. J. Crawley [ed.], Plant Ecology, 28 – 50. Blackwell Science, Oxford, UK.

    22. Hegazy, A.K., Hammouda, O., 2008. Population dynamics of Moringa peregrina along altitudinal gradient in the northwestern sector of the Red Sea. Journal of Arid  Environments 72 (9): 1537-1551.

    23. -Khdier, K., 2002. Conservation of medicinal and herbal plants. Ministry of planning, Jordan, p: 80.

    24. -Lebrun, J., 1947. La végétation de la plaine alluviale au sud lac Edouard (Exploration du Parc National Albert. Mission J. Lebrun, 1937–1938).Publ. Inst. Parcs nationaux Congo Belge, 2 vol., 800 p. 

    25. Loarie, S.R., Duffy, P.B., Hamilton, H., Asner, G.P., Field, C.B. and Ackerly, D.D., 2009. The velocity of climate change. Nature 462: 1052-1055.

    26. Lubczynski, M.W., 2009. The hydrogeological role of trees in water limited environments. Hydrogeology Journal, 17: 247 – 259 .

    27. Miller, D., S.R. Archer, S.F. Zitzer, and Longnecker, M.T., 2001. Annual rainfall, topoedaphic heterogeneity and growth of an arid land tree ( Prosopis glandulosa ). Journal of Arid Environments 48: 23 – 33 .

    28. Mohammed Al Bowardi, H.E., 2008. Terrestrial environments of Abu Dhabi Emirate, United Arab Emirates, Environment Agency Abu Dhabi, p:112.

    29. Mosallam, H.A.M., 2007. Assessment of target species in Saint Katherine Protectorate, Sinai, Egypt. Journal of Applied Sciences Research, 3(6): 456-469

    30. Padayachee, B.  and Baijnath, H., 2012. An overview of the medicinal importance of Moringaceae. Journal of Medicinal Plants Research Vol. 6, No.48, pp: 5831-5839.

    31. Sher, A.A., Wiegand, K. and Ward, D., 2010. Do Acacia and Tamarix trees compete for water in the Negev desert? Journal of Arid Environments, 74: 338 – 343.

    32. Steinitz, B., Tabib, Y., Gaba,V., Gefen, T. and Vaknin,Y., 2009. Vegetative micro-cloning to sustain biodiversity of threatened Moringa species. In Vitro Cellular and developmental Biology-Plant,No. 45, pp: 65-71.

    33. Vander vossen, H.A.M., Mkamilo, G.S., 2007. Plant resources of tropical Africa 14, vegetable oils, Netherlands. P:237.

    34. Zahran, M.A., 2010. Plant and vegetation 4, Climate-Vegetation: Agro-Asian Medteranean and Red sea coastal lands, Mansouri University, Egypt, p:324.

    35. Zohary, M., 1973. Geobotanical foundation of the middle east, Hebrw university, Vols 1&2, p:683.

  • تاریخ دریافت: 24 آذر 1395
  • تاریخ پذیرش: 24 آذر 1395