Journal of Plant Research (Iranian Journal of Biology)

Study of ecological characteristics of some Capparis spinosa L. habitats in Qom province

Document Type : Research Paper

Authors

1 Department of Biology, Faculty of Science and Agriculture, University of Payame Noor, Tehran Center East, Iran

2 Research Institute of Forests and Rangelands, 13185-116 Tehran. I. R. of Iran

Abstract

Capparis spinosa L. (Capparaceae) is one of the most important medicinal plants that are wide-spread in tropical and subtropical areas of the world. In this research, some ecological characteristics of this species were studied in random-systematic method in three habitats of Qom province. In each habitat, three transect were provided in the direction of the general slope and with 100 meters distance from each other, and 10 plots 4m2 at a distance of 20 meters from each other were placed on each transect. In each plot such traits as: coverage, diameter of stem and length of longest stem were measured and the number of bush and fruit were counted. Also, three soil samples were taken from the depth gathering of roots and some of their chemical and physical properties were measured. The obtained data were analyzed by One way ANOVA. Results showed that there is significant differences (p<0.01) of coverage, lenth and density of plant and also diameter of stem and number of fruit (p<0.05) between the habitats. In order to determine effective factors of plant distribution, principle component analysis (PCA) was used. Results show that average of maximum temperature, absolute of maximum and minimum temperature, pH, OC, N, P, K and texture of soil are the most effective factorson distribution of this species.

Keywords

Main Subjects

مطالعه‏ ویژگی‎های اکولوژیکی گونه کَوَر (Capparis spinosa L.) در برخی از رویشگاه‎های استان قم 

الهام خوش‏سیما1*، یونس عصری2، غلامرضا بخشی‏خانیکی1 و سید‏‏ مهدی ادنانی3 

1 تهران، دانشگاه پیام ‏نور تهران، مرکز تهران شرق، دانشکده علوم پایه، گروه زیست‏شناسی

2 تهران، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، مؤسسه تحقیقات جنگل‏ها و مراتع کشور،بخش تحقیقات گیاه‏شناسی

3 قم، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان قم، بخش منابع طبیعی

تاریخ دریافت: 28/6/94                تاریخ پذیرش: 27/2/95

چکیده

کَوَر با نام علمی Capparis spinosa L. از تیره Capparaceae یکی از مهم‎ترین گیاهان دارویی است که در نواحی گرم و نیمه گرم جهان رویش دارد. در پژوهش حاضر برخی از ویژگی‎های اکولوژیکی این گونه در سه رویشگاه استان قم به روش تصادفی – سیستماتیک مورد مطالعه قرار گرفت. در هر رویشگاه سه ترانسکت در جهت شیب کلی و با فاصله 100 متر از یکدیگر در نظر گرفته شد و روی هر ترانسکت 10 پلات 4 مترمربعی با فاصله 20 متر از یکدیگر استقرار یافتند. در داخل پلات‎ها صفاتی از قبیل سطح پوشش، ارتفاع بوته، قطر و طول ساقه اندازه‎گیری و تعداد پایه‎ها و میوه‎ها شمارش گردید. همچنین در هر رویشگاه، سه نمونه خاک از عمق تجمع ریشه برداشت شد و برخی از ویژگی‎های فیزیکی و شیمیایی آن‏ها مورد سنجش قرار گرفت. داده‎های بدست آمده با استفاده از آنالیز واریانس یک‎طرفه (ANOVA) مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. نتایج نشان داد که از لحاظ سطح پوشش در رویشگاه‎ها اختلاف معنی‎داری در سطح 1/0 درصد، ارتفاع و تراکم در سطح 1 درصد و قطر ساقه و تعداد میوه اختلاف معنی‎داری در سطح 5 درصد وجود دارد. جهت تعیین فاکتورهای مؤثر در پراکنش گیاه از تجزیه مؤلفه‎های اصلی (PCA) استفاده گردید. نتایج نشان داد مهم‎ترین عوامل مؤثر در پراکنش این گونه، میانگین حداکثر دما، حداقل و حداکثر دمای مطلق، اسیدیته، ماده آلی، ازت، فسفر، پتاسیم و بافت خاک می‎باشند.

واژه‎های کلیدی: کَوَر، ویژگی‎های اکولوژیک، تجزیه مؤلفه‌های اصلی، قم

* نویسنده مسئول، تلفن: 09197469131، پست الکترونیکی:khoshsimaelham@gmail.com 

مقدمه

 

با توجه به پراکنش گونه‏های گیاهی در عرصه‏های مختلف کشور و اهمیت آن‏ها در مدیریت منابع طبیعی، ضروری است تا مطالعات جامعی نسبت به شناخت عوامل اکولوژیک مؤثر بر آن‏ها انجام پذیرد. این امر باعث می‎شود تا به دانش لازم برای کاربرد گونه‏های گیاهی مناسب در اصلاح و مدیریت علمی اکوسیستم‏ها دست یابیم (7). بررسی وضعیت گونه‏ها از لحاظ عوامل مختلف محیطی و غیرمحیطی که در استقرار و بهره‏گیری هر چه بیشتر از عرصه مراتع دخیل هستند، جزو اولین گام‏هایی است که می‎تواند برای تولید انبوه آن‏ها برداشته شود (3).

جنس Capparis از تیره Capparaceae در ایران پنج گونه دارد که در مناطق خشک و نیمه خشک و کویری انتشار دارند (6). در میان این گونه‏ها Capparis spinosa L. (با نام فارسی کَوَر) بیشترین پراکنش را در کشور دارد و بصورت خودرو در شکاف صخره‏ها، در بالای دیوارهای گلی، مناطق مخروبه و بطور کلی در هر خاکی با حداقل مواد غذایی رشد می‌کند. کَوَر تابستان‏های با دمای بیش از 40 درجه سانتی‏گراد و زمستان‏های تا 8- درجه سانتی‏گراد را بخوبی تحمل می‌کند (14 و 18). این گیاه در مناطق خشک با بارندگی کم از خاک محافظت کرده و یک محافظ واقعی در کنترل فرسایش خاک است و می‏تواند برای احیای خاک‏های کم شور، خاک‏های آهکی و زمین‏های مزروعی (16) و حفاظت از مناطق تخریب شده (13) مورد استفاده قرار گیرد. در طب سنتی ایران این گیاه برای درمان رماتیسم، التهاب، امراض کبدی و کم‏خونی استفاده می‏شود (1).

در خصوص عواملی که حضور و پراکنش این گیاه مرتعی را کنترل می‏کند، مطالعات متعددی صورت گرفته است که از جمله می‏توان به موارد زیر اشاره نمود.  Ozdemirو  Ozturk(1996) آت‏اکولوژی دو گونه‏C. spinosa L.وC. ovata Desf.را در غرب مدیترانه مورد بررسی قرار دادند. نتایج نشان داد که بافت خاک کَوَر، لوم شنی، کمی قلیایی، غنی از کربنات کلسیم، ماده آلی، نیتروژن و فسفر است (14). Saadaoui و همکاران (2011) بررسی تنوع زیرگونه‏های جمعیت‏های خودرو C. spinosa در تونس را انجام دادند. آن‏ها اظهار داشتند که این گونه در خاک قلیایی با هدایت الکتریکی کم و درصد آهک بالا رشد می کند (15).

فخری و همکاران (1387) به بررسی اکولوژیکی کَوَر در استان بوشهر پرداختند و مؤثرترین عوامل در انتشار، فراوانی و تراکم کَوَر را به‏ترتیب بافت خاک، زهکشی، رطوبت خاک، بارندگی و شوری خاک بیان نمودند (8). رمضانی‏گسک و همکاران (1387) اظهار داشتند که کَوَر به تنش شوری بیش از تنش خشکی حساس می‏باشد و علت تراکم بسیار کم آن در اراضی خشک و نسبتاً شور را حساسیت بذرهای آن در مرحله‏ جوانه‏زنی به تنش‏های محیطی خصوصاً تنش خشکی و شوری دانستند (9). احمد سلطانی و همکاران (1389) آت‏اکولوژی کَوَر در استان قزوین را مورد مطالعه قرار دادند و نتیجه گرفتند که این گیاه در اراضی تخریب یافته و مراتع کوهستانی در دامنه ارتفاعی 800 تا 2800 متر از سطح دریا بصورت پراکنده و یا مجتمع رویش دارد (2). ایزدی حاجی‏خواجه‏لو و همکاران (1395) به بررسی شرایط اکولوژیکی کَوَر در دشت مغان پرداختند و نتیجه گرفتند که مهم‏ترین عوامل مؤثر در تراکم، پراکنش و فراوانی این گونه، بافت خاک، میزان بارندگی و ارتفاع رویشگاه‏ها از سطح دریای آزاد می‏باشد (4). سراوانی‏غیور و همکاران (2013) تأثیر گیاه کَوَر بر ویژگی خاک در سیستان را مورد بررسی قرار دادند. نتایج این مطالعه نشان داد که خاک رویشگاه این گونه لوم شنی و لوم رسی شنی غیرشور تا بیش از حد شور می‏باشد. همچنین از لحاظ فسفر و سیلت بین رویشگاه‏ها تفاوت معنی‏داری در سطح 5 درصد وجود دارد (17).

با توجه به نتایج متفاوتی که از تحقیقات متعدد در خصوص این گونه مرتعی بدست آمده تحقیق حاضر ‏بمنظور بررسی رابطه پوشش گیاهی و برخی عوامل محیطی در بخشی از مراتع استان قم انجام شده است. هدف این تحقیق تعیین مهم‏ترین عوامل محیطی مؤثر بر پراکنش و استقرار گیاه َکوَر و همچنین بررسی دامنه اکولوژیکی آن در رویشگاه‏های مورد مطالعه می‏باشد.

مواد و روشها

مناطق مورد مطالعه: استان قم در طول جغرافیایی 50 درجه و 8 دقیقه تا 52 درجه و 8 دقیقه و عرض جغرافیایی 34 درجه و 8 دقیقه تا 35 درجه و 9 دقیقه واقع شده است. با استفاده از نقشه تیپ‏‏های گیاهی با مقیاس 1:50000 و 1:250000 که توسط محققان مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع‏طبیعی استان قم تهیه شده بود و بازدیدهای میدانی، رویشگاه‏های گونه‏ C. spinosa (جدول 1) مکان‏یابی شد. از میان این رویشگاه‏ها، سه منطقه‏ای که از نظر شرایط توپوگرافی و اقلیمی اختلافات محسوسی داشتند، جهت نمونه‏برداری انتخاب شد (جدول‏های 1 و 2). بر مبنای سیستم دومارتن مناطق مورد بررسی در اقلیم فراخشک سرد و طبق روش آمبرژه در اقلیم خشک سرد قرار می‏گیرند.هرچند بظاهر این مناطق دارای اقلیم مشابهی هستند، اما اختلاف بارندگی سالانه بمیزان حدود 45 میلی‏متر، متوسط دمای سالانه بمیزان حدود 4 درجه سانتی‏گراد، حداقل و حداکثر مطلق دما بترتیب بمیزان 8 و 5 درجه سانتی‏گراد در مناطق خشک می‏تواند تاثیر قابل توجهی بر رشد و گسترش گونه‏های گیاهی داشته باشد. این اختلافات ناشی از تفاوت در ارتفاع از سطح دریای این مناطق می‏باشد.

 

جدول 1- مشخصات رویشگاه‏های مورد بررسی گیاه کَوَر

رویشگاه

ارتفاع از سطح دریا (متر)

شیب (درصد)

جهت

عرض جغرافیایی

طول جغرافیایی

کاروانسرا‏سنگی

1050

10

شمالی

´´30 ´42 ˚34

´´21 ´41 ˚50

ونارچ

1350

3

شرقی

´´52 ´27 ˚34

´´40 ´45 ˚50

ورجان

1180

15

شرقی

´´01 ´27 ˚34

´´21 ´54 ˚50

جدول 2- خصوصیات اقلیمی مناطق مورد مطالعه (دوره آماری 1390-1382)

رویشگاه

ایستگاه هواشناسی

میانگین بارندگی سالانه

میانگین دمای سالانه

حداقل مطلق دما

حداکثر مطلق دما

میانگین دمای حداقل سالانه

میانگین دمای حداکثر سالانه

میلی‏متر

سانتی‏گراد

کاروانسرا‏سنگی

شکوهیه

51/145

8/18

23-

47

11

6/26

ورجان

کهک

05/191

6/16

19-

42

4/11

3/22

ونارچ

سلفچگان

43/181

07/17

15-

42

3/11

5/22


روش مطالعه و جمع‏آوری داده‏ها: جهت بررسی خصوصیات رویشی گونه مورد نظر در هر یک از رویشگاه‏های منتخب، از روش نمونه‏برداری تصادفی - سیستماتیک استفاده شد. در هر رویشگاه سه ترانسکت بطور موازی نسبت به هم در جهت شیب کلی و با فاصله‏های حدود 100 متر از یکدیگر در نظرگرفته شد و بر روی هر ترانسکت تعداد 10 نقطه با فاصله‏های 20 متر از یکدیگر برای پلات‏گذاری مد نظر قرار گرفت. اندازه پلات به روش سطح حداقل با استفاده از پلات های حلزونی و رسم منحنی سطح/گونه (7) تعیین شد. بر این اساس ابعاد پلات 2×2 متر بدست آمد. در هر پلات صفاتی از قبیل سطح پوشش، ارتفاع بوته، قطر ساقه در محل یقه و طول بلندترین ساقه اندازه‏گیری و تعداد پایه‏ها و میوه‏ها شمارش گردیدند. برای بررسی وضعیت ریشه‏دوانی گونه، در اطراف پایه‏های گیاه با حفر پروفیل خاک، طول و قطر ریشه‏ها توسط متر اندازه‏گیری شد. همچنین نحوه و وضعیت گسترش ریشه در درون خاک مشخص گردید. جهت شناسایی گونه‏های همراه، گیاهان موجود در هر پلات جمع‏آوری و بعد از خشک و پرس کردن به هرباریوم مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان قم انتقال یافت. ‏بمنظور انجام مطالعات خاک‏شناسی در هر یک از رویشگاه‏ها با حفر پروفیل در مرکز هر پلات، سه نمونه خاک از عمق 30-0 سانتی‏متر برداشت و با هم مخلوط گردید و نمونه ترکیبی بدست آمده به آزمایشگاه خاک‏شناسی جهاد کشاورزی قم انتقال یافت. در آزمایشگاه صفاتی از قبیل اسیدیته، هدایت الکتریکی، آهک، رطوبت اشباع، ازت، فسفر، پتاسیم، ماده آلی، ماسه، سیلت و رس خاک مورد اندازه‏گیری قرار گرفتند. تجزیه و تحلیل داده‏های مربوط به خصوصیات رویشی و پارامترهای محیطی با استفاده از آنالیز واریانس یک‏طرفه (ANOVA) و تجزیه مؤلفه‏های اصلی (PCA) با استفاده از نرم‏افزار Minitab ver. 17 انجام شد.

 

 

 

شکل 1- رویشگاه‏های مورد بررسی گونه C. spinosa در استان قم (1: کاروانسرا‏سنگی، 2: ونارچ، 3: ورجان)


نتایج

نتایج تجزیه واریانس هر یک از خصوصیات رویشی کَوَر در سه رویشگاه در جدول 3 ارائه شده است. بر این اساس سطح پوشش کَوَر در سه رویشگاه، اختلاف معنی‏داری در سطح 1/0 درصد نشان داد که بیشترین میانگین سطح پوشش به رویشگاه کاروانسرا‏سنگی و کمترین آن به رویشگاه ورجان مربوط است. از نظر وضعیت تراکم و ارتفاع این گونه در سه رویشگاه، اختلاف معنی‏داری در سطح 1 درصد و از لحاظ قطر ساقه و تعداد میوه اختلاف معنی‏داری در سطح 5 درصد وجود دارد. مقایسه پارامترهای رویشی در رویشگاه‏های مربوط به این گونه در شکل 2 نشان می‏دهد که بیشترین میزان تراکم و درصد فراوانی، قطر ساقه و زادآوری مربوط به رویشگاه کاروانسرا‏سنگی است. همچنین بیشترین میانگین ارتفاع گونه مربوط به رویشگاه ونارچ می‏باشد و منطقه ورجان در تمام موارد فوق کمترین مقدار را به خود اختصاص داده است. بررسی سیستم ریشه‏ای نشان داد که طول ریشه این گیاه بیش از یک متر، به قطر 10-1 سانتی‏متر و به رنگ قهوه‏ای است.

 

شکل 2- مقایسه پارامترهای رویشی و زادآوری در رویشگاه‏های مورد مطالعه

 

جدول 3- نتایج حاصل از تجزیه واریانس هر یک از صفات گیاه کَوَردر سه رویشگاه مورد بررسی 

متغیر

مجموع مربع‏ها

میانگین مربع‏ها

سطح پوشش

206587/0

*** 103293/0

تراکم

32267/1

** 661333/0

ارتفاع

09/544

** 047/272

قطر ساقه

315/29

* 6573/14

تعداد میوه

5/3374

* 23/1687

*** معنی‏دار بودن در سطح 1/0 درصد، ** معنی‏دار بودن در سطح 1 درصد، * معنی‏دار بودن در سطح 5 درصد

 

نتایج تجزیه خاک رویشگاه‏های کَوَر نشان می‏دهد که خاک رویشگاه ونارچ، اسیدی‏تر است و میزان آهک و فسفر آن از سایر رویشگاه‏ها کمتر می‏باشد. میزان هدایت الکتریکی، ازت، فسفر، پتاسیم، ماسه، رطوبت اشباع و ماده آلی در رویشگاه کاروانسرا‏سنگی از دو رویشگاه دیگر بیشتر است. میزان آهک و سیلت در رویشگاه ورجان بیشتر و خاک آن به نسبت قلیایی‏تر است. میزان هدایت الکتریکی، پتاسیم، ماسه، رطوبت اشباع و ماده آلی این رویشگاه در مقایسه با سایر رویشگاه‏ها کمتر می‏باشد. بطور کلی خاک رویشگاه های کَوَر دارای بافت شنی لومی است (جدول 4).

 

جدول 4- نتایج تجزیه خاک رویشگاه‏های گونه کَوَر

رویشگاه

اسیدیته

هدایت الکتریکی

ماده آلی

رطوبت اشباع

آهک

ازت

فسفر

پتاسیم

ماسه

سیلت

رس

بافت

ds/m

%

%

%

mg/kg

mg/kg

mg/kg

%

%

%

کاروانسرا

8/7

2/3

41/0

24

5/20

04/0

6/7

8/620

2/77

4/11

4/11

S.L

ونارچ

74/7

79/2

13/0

22

5/14

01/0

14/3

4/421

3/74

3/12

4/13

S.L

ورجان

94/7

26/1

12/0

20

22

01/0

9/3

8/305

4/68

21

6/10

S.L

 

 

گونه‏های همراه کَوَر در سه رویشگاه مورد مطالعه عبارتند از:

Acantholimon aspadanum, Acantholimon talagonicum, Acantholimon trauncatum, Acanthophyllum laxiusculum, Andrachne fruticulosa, Artemisia sieberi, Buffonia macrocarpa, Carthamus oxyacanthus, Ceratocarpus arenarius, Cirsium congestum, Convolvulus arvensis, Cousinia stocksii, Dendrostellera lessertii, Echinops orientalis, Euphorbia sp., Lactuca orientalis, Launaea acanthodes, Noaea mucronata, Peganum harmala, Reseda lutea, Salsola kali, Stachys inflata, Stipagrostis plumosa, Taraxacum officinale, Tribulus terrestris

بمنظور تعیین مهم‏ترین عوامل مؤثر بر پراکنش جمعیت‏های کَوَر در سه رویشگاه مختلف، از روش تجزیه مؤلفه‏های اصلی (PCA) استفاده شد. برای این منظور از محورهای 1 و 2 PCA بدلیل داشتن سهم بیشتری از مقدار ویژه (به ترتیب 861/11 و 139/5) استفاده گردید. با توجه به ضرایب همبستگی مؤلفه‏ها با متغیرها، در مؤلفه اول میانگین دمای سالانه، دمای حداکثر مطلق، میانگین حداقل و حداکثر دما، میانگین بارندگی سالانه، ازت و ماده آلی، در مؤلفه دوم دمای حداقل مطلق، ارتفاع از سطح دریا، شیب، اسیدیته، آهک و رس، در مؤلفه سوم رطوبت اشباع و ماسه، در مؤلفه چهارم هدایت الکتریکی و سیلت، در مؤلفه پنجم جهت دامنه و فسفر و در مؤلفه ششم پتاسیم بیشترین تأثیر را دارند (جدول 5).

 

جدول 5- مقادیر بردار ویژه مربوط به متغیرها در هر یک از مؤلفه‏ها

متغیر

مؤلفه (محور)

اول 

دوم 

سوم 

چهارم 

پنجم 

ششم 

میانگین دمای سالانه (سانتی‏گراد)

269/0

009/0-

185/0-

206/0

125/0-

165/0

دمای حداقل مطلق (سانتی‏گراد)

198/0-

273/0-

175/0-

083/0

072/0

165/0

دمای حداکثر مطلق (سانتی‏گراد)

262/0

087/0

210/0-

071/0-

161/0-

138/0-

میانگین حداقل دما (سانتی‏گراد)

363/0-

010/0

162/0

010/0-

219/0-

269/0-

میانگین حداکثر دما (سانتی‏گراد)

291/0

071/0

264/0

012/0-

008/0-

174/0

میانگین بارندگی سالانه (میلی‏متر)

269/0-

006/0-

043/0

131/0-

106/0-

083/0

ارتفاع از سطح دریا (متر)

183/0-

295/0

106/0

006/0

149/0-

285/0

جهت دامنه

262/0-

087/0-

065/0-

174/0

505/0

108/0

شیب (درصد)

033/0-

401/0

066/0-

054/0-

186/0

259/0

اسیدیته

147/0-

338/0

022/0

154/0

228/0

109/0-

هدایت الکتریکی (دسی‏زیمنس بر متر) 

218/0

237/0-

051/0

507/0

031/0-

244/0-

ازت (میلی‏گرم بر کیلوگرم) 

264/0

075/0

042/0-

034/0

151/0

167/0-

فسفر (میلی‏گرم بر کیلوگرم) 

250/0

148/0

200/0

099/0

415/0

160/0-

پتاسیم (میلی‏گرم بر کیلوگرم) 

265/0

061/0-

352/0

067/0

032/0-

359/0-

آهک(درصد) 

031/0

401/0

038/0-

060/0

039/0-

074/0-

رطوبت اشباع (درصد) 

256/0

121/0-

268/0

042/0-

101/0

020/0-

ماده آلی (درصد) 

264/0

075/0

102/0-

102/0

100/0

142/0

ماسه (درصد)

236/0

193/0-

688/0-

124/0-

017/0-

010/0-

سیلت (درصد)

198/0-

273/0

153/0-

688/0

320/0-

130/0

رس (درصد)

006/0-

403/0-

092/0

308/0

283/0

043/0-

 

شکل‏ 3 نمودار رسته‏بندی جمعیت‏های کَوَر در سه رویشگاه مورد بررسی را در ارتباط با عوامل محیطی نشان می‏دهد. در جدایی رویشگاه کاروانسرا‏سنگی حداکثر دمای مطلق، میانگین حداکثر دما، میانگین دمای سالانه، ماده آلی، ازت، فسفر و پتاسیم، رویشگاه ورجان اسیدیته و سیلت و رویشگاه ونارچ رس، ارتفاع از سطح دریا، حداقل دمای مطلق بیشترین تأثیر را دارند.

 

 

شکل 3- نمودار رسته‏بندی عوامل محیطی در ارتباط با رویشگاه‏های مورد بررسی

Ann. tem= میانگین دمای سالانه، Ab. min. tem= حداقل مطلق دما، Ab. max. tem= حداکثر مطلق دما، Av. min. tem= میانگین حداقل دمای سردترین ماه، Av. max. tem= میانگین حداکثر دمای گرمترین ماه، Ann. pre= بارندگی سالانه، Altitude= ارتفاع از سطح دریا، Aspect= جهت، Slope= شیب، pH= اسیدیته، EC= هدایت الکتریکی، SP= رطوبت اشباع، OC= ماده آلی، N= ازت، P= فسفر، K= پتاسیم، CaCO3= آهک، Sand= ماسه، Silt= سیلت، Clay= رس.


بحث

گونه C. spinosa، بومی و شاخص ناحیه رویشی مدیترانه‏ای و ایران - تورانی است که در مناطق استپی استان قم پراکنش دارد. رویشگاه‏های این گونه از نظر فلوریستیکی، اقلیم، خاک، تراکم و انبوهی پوشش گیاهی متنوع‏اند. خاک در هر سه رویشگاه مورد بررسی دارای بافت شنی لومی با میزان هدایت الکتریکی 2/3- 26/1 ds/m و اسیدیته 94/7- 74/7 می‏باشد. این نتایج با یافته‏های رمضانی و همکاران (1387) که نشان دادند کَوَر می‏تواند اسیدیته خاک بین 1/6 تا 5/8 را تحمل کند، مطابقت دارد (9). بطور کلی در هیچ یک از رویشگاه‏ها، خاک شور نبوده و تفاوت بیشتر در سایر خصوصیات خاک است و از این جهت خاک منطقه کاروانسرا‏سنگی دارای حاصلخیزی بیشتری در مقایسه با دو منطقه دیگر است. بر طبق نتایج حاصل از بررسی میانگین هدایت الکتریکی خاک رویشگاه‏های کَوَر در منطقه قم مشخص می‏شود که این گونه در مناطق غیرشور و غیرقلیایی گسترش بیشتری دارد هر چند که این گونه را مقاوم به شوری و با نیازهای اکولوژیکی اندک که بخوبی در خاک‏های فقیر از لحاظ مواد غذایی رشد می کند، معرفی کرده‏اند (12). بعلت درصد زیاد آهک در خاک رویشگاه‏ها که در تمام آن‏ها این گیاه به عنوان گونه غالب مطرح می‏باشد، می‏توان آن را گونه‏ای آهک دوست در نظر گرفت. این یافته‏ها با نتایجSaadaoui  و همکاران (2011) (15) منطبق می‏باشد. وجود درصد بالای ماسه و سیلت در بافت خاک مناطق بیابانی و نیمه‏بیابانی، باعث کاهش میزان موئینگی خاک شده و به حفظ و ذخیره نزولات جوی در این مناطق کمک می‏نماید (5). خاک این رویشگاه‏ها غنی از پتاسیم، فقیر از ازت و کربن آلی است. کاهش میزان عناصری مانند فسفر، ازت و کربن آلی بعلت کاهش بارندگی، حاصلخیزی کمتر خاک‏ها و همچنین بهره‏برداری بی‏رویه و تخریب پوشش گیاهی مناطق مورد بررسی می‏باشد که منجر به تُنُک شدن پوشش گیاهی و کمبود لاشبرگ در سطح خاک می‏شود. موارد یاد شده با نتایج Dogan و Mert (1998) (11)، Sakcali و همکاران (2008) (16)، Ozdemir و Ozturk (1996) (14) مغایرت داشت. تفاوت بین نتایج حاصله نشان دهنده وسعت دامنه بردباری اکولوژیک گونه کَوَر و قدرت انطباق بالای آن با شرایط محیطی موجود در مناطق جغرافیایی متفاوت می‏باشد. با توجه به این نکته که رویشگاه‏های مورد مطالعه این محققان در ناحیه مدیترانه‏ای واقع شده‏اند و رویشگاه‏های مورد نظر در این بررسی، در نواحی استپی ایرانی- تورانی قرار دارند.

مقایسه آنالیز واریانس صفات رویشی کَوَر در سه رویشگاه مورد مطالعه در جدول 3، اختلاف معنی‏داری را نشان می‏دهد. در نهایت بررسی شکل 2 نشان می‏دهد که وجود شرایط اقلیمی و خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک در رویشگاه‏های مختلف سبب شده است که صفات رویشی همچون تراکم و درصد فراوانی، قطر ساقه و زادآوری این گونه در منطقه کاروانسرا‏سنگی بیشتر از مناطق دیگر باشد. بیشترین میزان ارتفاع گونه مربوط به رویشگاه ونارچ است و رویشگاه ورجان کمترین مقدار صفات فوق را دارا می‏باشد.

منطقه کاروانسرا‏سنگی با بیشترین میانگین دمای سالانه، میانگین حداکثر سالانه و دمای حداکثر مطلق بترتیب با 8/18، 6/26 و 47 درجه سانتی‏گراد و کمترین میزان بارندگی (5/145 میلی‏متر) و پایین‏ترین دمای حداقل مطلق (23- درجه سانتی‏گراد) دشوارترین شرایط رویشی را برای اغلب گیاهان فراهم کرده است، اما گونه کَوَر برغم این شرایط از رشد مطلوبی نسبت به دو رویشگاه دیگر برخوردار است. بنابراین می‏توان گفت که گونه کَوَر بسیار خشکی‏پسند بوده و قادر است خشک‏ترین شرایط اقلیمی را بخوبی تحمل کند.

با توجه به شکل 3 می‏توان نتیجه گرفت که در بین ویژگی‏های محیطی، میانگین حداکثر و حداقل دما و دمای حداکثر مطلق، اسیدیته، ماده آلی، ازت، فسفر، پتاسیم و بافت خاک از مؤثرترین عوامل در پراکنش کَوَر در این رویشگاه‏ها می‏باشند. شکل 2 نیز نشان می‏دهد که این عوامل در رویشگاه کاروانسرا‏سنگی با رشد گیاه همبستگی مثبت دارند یعنی مقدار آن‏ها تأثیر مستقیم بر رویش گیاه داشته بطوری‏که با افزایش فسفر، پتاسیم، کربن آلی، رطوبت اشباع، اسیدیته، آهک و سیلت شرایط محیطی برای ظهور این گونه گیاهی در این رویشگاه مساعدتر می‏شود. در حالی که دمای حداقل مطلق و میانگین حداقل دما همبستگی منفی و رابطه معکوس با رویش آن دارد. نتایج تحقیق حاضر با یافته‏های سراوانی غیور و همکاران (2013) (17) مطابقت دارد. از میان عوامل مؤثر در پراکنش کَوَر، نتایج این بررسی از لحاظ بافت و رطوبت خاک با نتایج مطالعه فخری و همکاران (1387) (8) و نیز از لحاظ بافت، ماده آلی و دما با مطالعه ایزدی و همکاران (1391) (4) مشابه بود.

توجه به دمای حداقل و حداکثر مطلق در این ناحیه، تأیید کننده مقاومت و قدرت تحمل این گونه گیاهی به زمستان‏های سرد و تابستان‏های بسیار گرم استان قم می‏باشد که از این لحاظ نتایج  Ozdemirو Ozturk (1996) (14) را تأیید می‏کند. بررسی سیستم ریشه‏ای این گونه نشان داد که ریشه در چند سانتی‏متر اول بدون هرگونه تار کشنده، مستقیم و دارای قدرت نفوذ زیاد در خاک می‏باشد که با نتایج بدست آمده توسطCalis  و همکاران (1999) (10) مطابقت دارد.

گونه C. spinosa که طی سالیان دراز، از بوته آزمایش طبیعت موفق بیرون آمده است، دارای پهنه اکولوژیکی وسیعی در عرصه طبیعت بوده و در شرایط اکولوژیکی متفاوتی قادر به حیات است، بنابراین دارای خزانه ژنتیکی گسترده و قدرت انطباق بالایی می‏باشد که توانسته با شرایط موجود سازش یابد. مطالعه حاضر نشان می‏دهد که این گیاه در شرایط اکولوژیکی مختلف پاسخ‏های متفاوتی را در ارتباط با خصوصیات رویشی و زادآوری بروز می‏دهد.

آگاهی از ویژگی‏های اکولوژیکی و اعمال مدیریت صحیح می‏تواند بستری مناسب برای کاهش روند تخریب رویشگاه‏های این گونه گیاهی مهیا نماید و نقش مؤثری در پیشنهاد آن جهت استفاده در مناطقی با شرایط محیطی مشابه دارد که از دستاورد‏های مهم این پژوهش است. همچنین جنبه‏های زینتی کَوَر، استفاده از آن را در اکولوژی منظر نیز مطرح می‏سازد.

نتیجه نهایی

نتایج این پژوهش نشان داد که گونه کَوَر در منطقه کاروانسرا‏سنگی بیشترین میزان خصوصیات رویشی و زایشی (بجز ارتفاع در منطقه ونارچ) را دارد، بنابراین منطقه کاروانسرا‏سنگی نسبت به دو منطقه دیگر شرایط رویشی مناسبتری را برای این گونه فراهم کرده است. منطقه ورجان از نظر خصوصیات مورد بررسی کمترین مقدار را به خود اختصاص داده است، به عبارتی در این منطقه شرایط رویشی کَوَر حالت مطلوبی ندارد. خاک رویشگاه‏های این گونه دارای بافت شنی لومی و آهکی است و از نظر عناصر غذایی فقیر می‏باشند. این گونه مقاومت زیادی به دماهای بالا و بسیار پایین و همچنین به بارندگی کم دارد، بطوریکه قادر است در دشوارترین شرایط با دمای حداکثر 47 درجه سانتی‏گراد و دمای حداقل 23- درجه سانتی‏گراد و بارندگی سالانه حدود 191 میلی‏متر به رشد خود ادامه دهد. بدلیل تخریب این مناطق، زادآوری بسیار کم بوده است که زنگ خطری برای بقاء این گونه محسوب می‏گردد. در بین ویژگی‏های محیطی مورد بررسی، میانگین حداکثر و حداقل دما، دمای حداکثر مطلق، اسیدیته، ماده آلی، ازت، فسفر، پتاسیم و بافت خاک از مؤثرترین عوامل در پراکنش کَوَر در این رویشگاه‏ها می‏باشند.

1- آئینه‏چی، ی. 1365. مفردات پزشکی و گیاهان داروئی ایران. انتشارات دانشگاه تهران.
2- احمد سلطانی، ف.، عبدی، ن.، اکبری نیا، ا. و احمدی، ع. 1389. بررسی مناطق رویشی گونه دارویی کَوَر (.Capparis spinosa L) (مطالعه موردی استان قزوین). مجموعه مقالات دومین همایش ملی مقابله با بیابان‏زایی و توسعه پایدار تالاب‏های کویری ایران، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک.
3- ﺍﺳﻌﺪﻱ، ع.م. و ﺧﺸﻨﻮد ﻳﺰدی، ا. 1390. بررسی خصوصیات بوم شناختی گونه Dracocephalum kotschyi Boiss. در مراتع شهرستان بجنورد. فصلنامه پژوهش‏های آبخیزداری، 1: 18-11.
4- ایزدی حاجی‏خواجه‏لو، و.، عصری، ی. و شریفی‏نیارق، ج. 1395. بررسی خصوصیات اکولوژیکی گونه کَوَر (Capparis spinosa L.) در اکوسیستم‏های مرتعی منطقه مغان در استان اردبیل. فصلنامه تحقیقات مرتع و بیابان ایران، (زیر چاپ).
5- باقری، ح.، شاهمرادی، ا. ع. و ادنانی، م. 1390. بررسی آت‏اکولوژی گونه سبط (Stipagrostis plumosa) در مراتع استان قم. فصلنامه تحقیقات مرتع و بیابان ایران، 18(2): 201-187.
6- ثقفی خادم، ف. 1378. فلور ایران، شماره 30 - تیره کَبَر (Capparidaceae). انتشارات موسسه تحقیقات جنگل‏ها و مراتع کشور.
7- عصری، ی. 1384. اکولوژی پوشش‏های گیاهی. انتشارات دانشگاه پیام‏نور.
8- فخری، م.، ب‍خ‍شی‏خانیکی، غ.ر. و صادقی، م. 1387. بررسی برخی ویژگی‏های اکولوژیک گونه Capparis spinosa در استان بوشهر. فصلنامه پژوهش و سازندگی در منابع طبیعی، 80: 175-169.
9- رمضانی‏گسک، م.، تقوایی، م.، مسعودی، م.، ریاحی، ا. و بهبهانی، ن. 1387. ارزیابی اثرات تنش شوری و خشکی بر جوانه‏زنی و رشد گیاهچه کَوَر (.Capparis spinosa L). فصلنامه مرتع، 2 (4): 420-411.
 
10- Calis, I., Kuruuzum, A. and Ruedi, P. 1999. 1H-indole-3 acetonitrile glycosides from Capparis spinosa fruits. Phytochemistry, 50(7): 1205-1208.
11- Dogan, Y. and Mert, H. 1998. An autecological study on the Vitex agnus-castus L. (Verbenaceae) distributed in West Anatolia. Turkish Journal of Botany, 22: 327-334.
12- Güleryüz, M., Özkan, G. and Ercisli, S. 2009. Caper (Capparis sp.) growing techniques and economical importance. 1st International Syposium on Sustainable Development, June 9-10 2009, Sarajevo. Available at: http:// eprints.ibu.edu.ba/484/.
13- Liu, W., He, Y., Xiang, J., Fu, C., Yu, L., Zhang, J. and Li, M. 2011. The physiological response of suspension cell of Capparis spinosa L. to drought stress. Journal of Medicinal Plants Research, 5(24): 5899-5906.
14- Ozdemyr, F. & Ozturk, M. l996. Studies on the autecology of Capparis L. species distributed in west Anatolia. Turkish Journal of Botany, 20: 117-127.
15- Saadaoui, E., Guetat, A., Tlili, N., El Gazzah, M. & Khaldi A. 2011. Subspecific variability of Tunisian wild populations of Capparis spinosa L. Journal of Medicinal Plants Research, 5(17): 4339-4348.
16- Sakcali, M.S., Bahadir, H. & Ozturk, M. 2008. Eco-physiology of Capparis spinosa L.: A plant suitable for combating desertification. Pakistan Journal of Botany, 40(4): 1481-1486.
17- Saravani Ghayour, B., Mohammadi, S., Sanchooli, M. & Pahlavanravi, A. 2013. The evaluation of effects of Capparis spinosa on soil characteristics for management of rangeland as a part of the environment (A Case study: Sistan, Iran). International Journal of Agriculture and Crop Sciences, 5(7): 785-788.
18- Verhoeven, D.T.H., Verhagen, H., Goldbohm, R.A., van den Brandt, P.A. & van Poppel, G. 1997. A review of mechanism underlying anticarcinogenicity by brassica vegetables. Chemico-Biological Interactions, 103(2): 79-129.
Journal of Plant Research (Iranian Journal of Biology)
Volume 30, Issue 3
December 2017
Pages 571-580
  • Receive Date: 19 September 2015
  • Revise Date: 02 May 2016
  • Accept Date: 16 May 2016