Effects of Salinity, molybdenum and mycorrhizal fungi (Glomus versiform) on the oxidative enzymes activity and some physiological characteristics in corn

Document Type : Research Paper

Authors

1 Agricultural collage, University of Shahrood

2 University of Shahrood

Abstract

To evaluate the effects of salinity, molybdenum and mycorrhizal fungi (Glomus versiform) on corn, a plot experiment was conducted as factorial in a completely randomized design with three replications at the University of Shahrood in 2014.The experimental treatments were three levels of molybdenum 0 ,10 and 20 mg Mo/kg soil, three levels of salinity included: 0, 4 and 8 dS/m and two levels of inoculation and without inoculation with the mycorrhizal fungi (Glomus versiform). The results showed that, the highest activity of catalase was obtained at the 4 ds/m of salinity treatment and 20 mg Mo/kg. Therefore the highest activity of guaiacol peroxidase was in the 8 ds/m salinity treatment and at the presence of mycorrhizal fungi. The interaction between the three treatments of salinity, molybdenum and mycorrhizal fungi had significant effect on the amount of chlorophyll "b", sodium, potassium and molybdenum content in leaves. The highest content of molybdenum in leaves was obtained at the presence of the fungus, the highest level of molybdenum and the 0 salinity treatment. In this experiment, the results showed that, the highest amount of chlorophyll "b" was obtained at the 20 mg Mo/kg , 8 ds/m of salinity and at the the presence of mycorrhizal fungi. As well as the inoculation of mycorrhizal fungi and use of 20 mg Mo/kg caused of increasing potassium and decreasing of sodium absorption corn

Keywords

Main Subjects

تأثیر شوری، مولیبدن و  قارچ میکوریزا Glomus versiform بر فعالیت آنزیم های اکسایشی و برخی خصوصیات فیزیولوژیکی ذرت

مینا عبداللهی،هادی قربانی و مصطفی حیدری* 

شاهرود، دانشگاه صنعتی شاهرود، دانشکده کشاورزی، گروه خاکشناسی

تاریخ دریافت: 21/6/94                تاریخ پذیرش: 18/1/95

چکیده

به منظور بررسی تاثیر شوری، مولیبدن و قارچ میکوریزا Glomus versiformبر رشد و فعالیت آنزیم های آنتی اکسیدانی گیاه ذرت، آزمایشی گلدانی بصورت فاکتوریل و در قالب طرح کاملا تصادفی با سه تکرار در دانشگاه شاهرود اجرا گردید. تیمارهای آزمایش شامل سه سطح شوری 0، 4 و 8 دسی­ زیمنس بر متر به عنوان عامل اول، سه سطح مولیبدن0، 10 و 20 میلی­گرم مولیبدن در کیلوگرم خاک به عنوان عامل دوم و دو سطح  تلقیح و عدم تلقیح با قارچ Glomus versiform به عنوان عامل سوم بودند. نتایج نشان داد بیشترین فعالیت آنزیم کاتالاز در سطح شوری 4 دسی­زیمنس بر متر و 20 میلی گرم مولیبدن در کیلوگرم خاک حاصل شد. در این بین شوری و تیمار قارچ میکوریزا با تاثیر معنی داری بر فعالیت آنزیم گایاکول پر اکسیداز سبب افزایش آن شد. بیشترین مقدار آن در سطح شوری 8 دسی زیمنس بر متر و در حضور قارچ میکوریزا بدست آمد. در این آزمایش قارچ میکوریزا و تیمار 20 میلی گرم مولیبدن در کیلوگرم خاک باعث افزایش جذب پتاسیم و کاهش جذب سدیم در ذرت گردید. اثر متقابل سه گانه شوری، مولیبدن و قارچ میکوریزا در این بررسی، تنها تاثیر معنی دار بر میزان کلروفیل b، سدیم، پتاسیم و مولیبدن برگ داشت. بیشترین مقدار کلروفیل b  و غلظت مولیبدن برگ به ترتیب در حضور قارچ، سطح 20 میلی گرم مولیبدن در کیلوگرم خاک و شوری 8 دسی زیمنس بر متر برای کلروفیل b و سطح شوری شاهد برای مولیبدن بدست آمد.

واژه های کلیدی: ذرت، شوری، مولیبدن، میکوریزا

* نویسنده مسئول، تلفن: 09155710972 ، پست الکترونیکی: m_haydari@shahroodut.ac.ir

مقدمه

 

شوری و تجمع املاح نمک در سطح خاک از جمله معضلات و مشکلات جدی در بخش کشاورزی، بخصوص در مناطق خشک و نیمه­خشک است که موجب کاهش عملکرد و کاهش سطح زیرکشت می­شود(10). در ایران مساحت خاک­هایی که به نوع های مختلف تحت تاثیر شوری قرار دارند، بالغ بر 32 میلیون هکتار برآورد شده که نزدیک به 30 درصد از سطح کل کشور و 55 درصد از اراضی قابل کشت را شامل می­شود. با توجه قرار گرفتن ایران در منطقه خشک و نیمه خشک، لذا در بسیاری از مناطق آن محدودیت آب شیرین سبب شده تا کشاورزان به منظور تولید محصولات زراعی از آب­هایی با کیفیت پایین و شور استفاده کنند. بنابراین شوری جزء لاینفک بخش زیادی از مناطق زراعی در ایران است (12). در گیاهان فرآیندهایی از قبیل جوانه­زنی بذور، رشد دانه، رشد رویشی و گلدهی به عناوین مختلف تحت تاثیر شوری قرار می­گیرند (20).  

یکی از خسارات شوری بر گیاهان، تاثیر سوء  بر جذب عناصر غذایی پرمصرف و کم مصرف است. از عناصر کم مصرفی که نقش مهمی در رشد و نمو گیاهان دارند و جذب آن در شرایط شور دچار اختلال می­شود، عنصر مولیبدن است. مولیبدن فرآیندهای بیوشیمیایی متعددی را در گیاهان کنترل می کند(25). این عنصر به طور طبیعی در خاک وجود دارد. دامنه غلظت­ آن در خاک بین 2/0 و 6 میلی­گرم بر کیلوگرم است (9). مولیبدن یکی از عناصر تشکیل دهنده آنزیم نیترات ریدکتاز بوده و در اسمیلاسیون نیترات نقش مهمی بازی می کند. به همین دلیل مقادیر جزئی آن تأثیر مثبت و معنی داری بر میزان پروتئین گیاه، افزایش رشد و کاهش ترکیبات نیتروژن محلول از جمله نیترات دارد. زمانی که گیاهان در شرایط کمبود مولیبدن قرار می گیرند، تبدیل نیترات به پروتئین کاهش یافته و نیترات در بافت­های گیاهان تجمع می­یابد ( 23 و 14).

استفاده از کودهای بیولوژیک در کشاورزی از قدمت بسیار زیادی برخوردار نیست و در گذشته نه چندان دور نیز از آنها استفاده می­شد. اما بهره برداری علمی از این گونه منابع، امروزه رواج بیشتری پیدا کرده است. بدون تردید کاربرد کودهای بیولوژیک علاوه بر اثرات مثبتی که بر خصوصیات خاک دارند، از جنبه­های اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی نیز مثمر ثمر هستند و می توانند به عنوان جایگزینی مناسب برای کودهای شیمیایی باشند. در حال حاضر نگرش­های جدیدی که در ارتباط با کشاورزی تحت عنوان کشاورزی پایدار، ارگانیک و بیولوژیک مطرح است بر مبنای بهره برداری از چنین منابعی استوار است (21). در بین کودهای بیولوژیکی، قارچ­های شاخه گلومرومایکوتا که از قابلیت همزیستی بالایی با ریشه اکثر گیاهان زراعی برخودارند، می­توانند باعث افزایش رشد در گیاهان شوند. این گونه از قارچ ها همچنین با تشکیل هورمون رشد و بالا بردن مقاومت به بیمارهای خاکزی در گیاهان می توانند در بهبود رشد و جذب بهتر عناصر غذایی بخصوص فسفر به گیاهان کمک شایان نمایند (10). گیاهان همزیست شده با این گونه قارچ ها از تحمل خوبی در مقابل تنش­های زیستی و غیرزیستی از قبیل خشکی، شوری، عناصر سنگین و پاتوژنها برخودارند. هم­چنین این قارچ های به کربوهیدرات­های حاصل از فرآورده­های فتوسنتزی گیاهان نیاز داشته و در مقابل جذب و انتقال مواد معدنی به گیاه میزبان  از آنها کربوهیدرات دریافت می کنند (19).

علی رغم تحقیقات گسترده­ای که درباره همزیستی قارچ­های میکوریزا با گیاهان مختلف زراعی صورت گرفته، هنوز اطلاعات محدودی در رابطه با همزیستی گیاه ذرت وجود دارد. از طرف دیگر بخش هایی از اراضی زراعی کشور ایران که در منطقه شوری قرار دارند، رشد گیاهان زراعی در این خاک­ها کاهش چشمگیری دارد. از این رو هدف از این مطالعه، بررسی تأثیر غلطت های مختلف شوری و مولیبدون بر چگونگی رشد، فعالیت آنزیم های آنتی اکسیدان، تغییرات رنگیزه­های فتوسنتزی و غلظت عناصر معدنی در گیاه ذرت  در حضور و یا عدم حضور قارچ میکوریزا Glomus versiform بوده است.

مواد و روشها

این آزمایش به صورت فاکتوریل و در قالب طرح کاملا تصادفی با 3 تکرار در دانشکده کشاورزی دانشگاه شاهرود و به صورت گلدانی اجرا گردید. تیمارهای آزمایش شامل سه سطح شوری 0=S1، 4=S2 و8= S3 دسی زیمنس بر متر به عنوان عامل اول، سه سطح مولیبدن0=Mo1 ، 10= Mo2 و 20 =Mo3 میلی گرم مولیبدن در کیلوگرم خاک از منبع مولیبدات آمونیوم ( یا به ترتیب معادل 0، 01/0 و 02/0 گرم در کیلوگرم خاک) به عنوان عامل دوم  و دو سطح عدم تلقیح = M1 و تلقیح = M2 با قارچ میکوریزا  Glomus versiformبه عنوان عامل سوم بودند. گلدان­های مورد استفاده از جنس پلاستیک و به ابعاد 20× 26 سانتی­متر بودند که توسط خاک مزرعه پر شدند. مقدار مولیبدن بر مبنای تیمارهای آزمایش و خاک استفاد شده در سطح هر گلدان محاسبه و قبل از کاشت با خاک مخلوط شدند. به منظور تعیین بافت خاک و وضعیت عناصر غذایی، قبل از اجرای طرح نمونه ای از خاک استفاده شده در گلدان ها به آزمایشگاه منتقل و مورد تجزیه قرار گرفت. نتایج تجزیه شیمیایی و فیزیکی خاک در جدول 1 آورده شده است.

جدول 1- نتایج تجزیه فیزیکی و شیمیایی خاک محل آزمایش

پارامتر

مقدار

واحد

درصد اشباع

6/30

درصد

هدایت الکتریکی (EC)

2/1

دسی زیمنس بر متر

اسیدیته ( گل اشباع)

98/7

-

کربن آلی (O.C)

79/0

درصد

ازت کل

057/0

درصد

فسفر قابل جذب

12

میلی­گرم بر کیلوگرم

پتاسیم قابل جذب

144

میلی­گرم بر کیلوگرم

ظرفیت تبادل کاتیونی (CEC)

6/15

سانتی­مول + بر کیلوگرم

رس

23

درصد

شن

45

درصد

سیلت

32

درصد

بافت خاک

شنی سیلتی

-

وزن مخصوص ظاهری خاک

42/1

گرم بر سانتی­متر مکعب

در این آزمایش رقم ذرت سنگل کراس 704 مورد بررسی قرار گرفت. قبل از کاشت، بذور با قارچ میکوریزا تلقیح و سپس اقدام به کشت آنها گردید. در هر گلدان ابتدا 5 بذر کشت، بعد از جوانه زنی و استقرار تنک و به تعداد 3 بوته در سطح هر گلدان رسانده شدند. دور آبیاری در مراحل اولیه تا جوانه زنی و استقرار به صورت یک روز در میان و بعد از استقرار به 4 رور رساند شد. بعد از استقرار کامل گیاهان، اعمال تنش شوری از مرحله دو برگی و با استفاده از نمک NaCl در غلظت های 4 و 8 دسی زیمنس بر متر تهیه و براساس نقشه طرح  بر گیاهان اعمال شد. مدت اعمال تیمار تا 30 روز ادامه یافت. در پایان دوره آزمایش جهت اندازه گیری رنگیزه های کلروفیل از جوانترین برگها نمونه برداری صورت گرفت. مقادیر کلروفیل a، b و کارتنوئید با استفاده از روش آرنون (1962)، انداره گیری شدند. برای تعیین میزان کربوهیدرات محلول در برگها از روش اریگون و همکاران (1992) استفاده گردید. در نهایت بوته های موجود در سطح هر گلدان برداشت، پس از خشک کردن در آون و در دمای 72 درجه سانی گراد به مدت 24 ساعت، میزان وزن خشک بوته اندازه گیری و وزن خشک براساس تک بوته محاسبه شدند.

استخراج و سنجش فعالیت آنزیم های آنتی اکسیدان: جهت استخراج آنزیم‌های حذف کننده پراکسید هیدروژن، 2/0 گرم از بافت سبز برگ از گیاهان برداشت، فریزز شدند. سپس در 2 میلی لیتر از بافر فسفات پتاسیم سرد 100 میلی مولار (اسیدیته= 5/7) که محتوی EDTA 4/0 میلی‌مولار، آسکوربات 3 میلی‌مولار و پلی ونیل پیرولیدن 5 درصد (وزن حجمی) بود، ساییده و بصورت همگن در آورده شدند. سپس نمونه‌ها به مدت 15 دقیقه با دور 16000 سانتریفوژ گردیدند. در نهایت فاز بالایی به عنوان عصاره پروتئینی برای سنجش فعالیت آنزیمی مورد استفاده قرار گرفت. همه این عملیاتها در دمای 4 درجه سانتیگراد انجام گرفت. در نهایت جهت اندازه‌گیری فعالیت آنزیم کاتالاز((CAT از روش بیرز و سیزر(1952) و گایاکول پراکسیداز (GPX) از روش اوربانک و همکاران (1991) استفاده شدند.

جهت اندازه گیری عناصر سدیم و پتاسیم از روش خاکستر گیری خشک استفاده شد. برای این منظور، مقدار 1 گرم از بافت خشک و پودر شده گیاهان به مدت 6 ساعت در کوره الکتریکی و در دمای 550 درجه سانتیگراد سوزانده شدند. سپس به هر نمونه 5 سی سی اسید کلریدریک 2 نرمال اضافه و به مدت 15 دقیقه بر روی حمام بن ماری در دمای 80 درجه قرار داده شدند. محلول حاصل از کاغذ صافی عبور و با آب مقطر به حجم 100 سی سی رسانده شدند. بعد از کالیبره کردن، مقادیر سدیم و پتاسیم با استفاده از دستگاه فلم فتومتر مدل JENWAY PEP7 قرائت گردید. در نهایت پس از تهیه منحنی استاندارد، مقادیر سدیم و پتاسیم براساس میلی گرم در کیلوگرم ماده خشک محاسبه شدند (8). همچنین برای فسفر از روش رنگ سنجی، در طول موج 480 نانومتر و با دستگاه اسپکتروفتومتر (مدل JENWAY) و مولیبدن با استفاده از دستگاه اتمیک ابزوبشن مدل Solar S Series ( ساخت شرکت Thermal Elemental کشور انگلستان) استفاده شدند. در نهایت داده های حاصله با استفاده از نرم ‌افزار  آماری SAS و MSTATC تجزیه و مقایسه میانگین­ها براساس LSD در سطح 5% انجام شد.

نتایج

فعالیت آنزیم های آنتی اکسیدان (کاتالاز و گایاکول پراکسیداز) و وزن خشک تک بوته: نتایج تجزیه آماری داده­ها در جدول 2 نشان ­داد اثرات اصلی شوری، مولیبدن و قارچ میکوریزا تاثیر معنی داری بر وزن خشک تک بوته و میزان فعالیت آنزیم کاتالاز داشت. در این بین شوری در بالاترین سطح (8 دسی زیمنس بر متر) به میزان 5/37 درصد سبب کاهش و مولیبدون به مقدار 8/36 درصد و تلقیح با قارچ میکوریزایی به میزان 1/23 درصد سبب افزایش ورن خشک تک بوته شدند. در این بین اثر متقابل شوری و مولیبدن در سطح احتمال 1 درصد تنها بر میزان فعالیت آنزیم کاتالاز و اثر متقابل مولیبدن و میکوریزا در سطح احتمال 5 درصد بر میزان فعالیت آنزیم گایاکول پراکسیداز معنی دار بود. در جدول 3 مشاهده شد که تلقیح میکوریزایی نیز تاثیر مثبتی بر میزان فعالیت آنزیم کاتالاز داشت و سبب افزایش 44/9 درصدی آن نسبت به تیمار عدم تلقیح گردید. در شکل 1 مشاهده می شود با افزایش میزان مصرف مولیبدن از شاهد به سطح Mo3، بر میزان فعالیت آنزیم کاتالاز افزوده شد. در این بین، افزایش شوری تا سطح 4 دسی­زیمنس بر متر توانست سبب افزایش فعالیت این آنزیم شود. در غلظت­های بالاتر شوری، از مقدار فعالیت کاتالاز کاسته شد. نتایج در شکل 1 نشان می دهد بیشترین فعالیت آنزیم کاتالاز در سطح شوری 4 دسی­زیمنس بر متر و کاربرد 02/0 ­گرم بر کیلوگرم مولیبدن حاصل شد.

 

شکل 1- اثر متقابل شوری و مولیبدن بر میزان فعالیت آنزیم کاتالاز در برگهای ذرت

نتایج تجزیه آماری داده­ها نشان داد که آنزیم گایاکول پراکسیداز تحت تاثیر مولیبدن در سطح احتمال 1 درصد و اثر متقابل مولیبدن و میکوریزا در سطح احتمال 5 درصد قرار گرفت (جدول 2). شکل 2 نشان می دهد اثر متقابل مولیبدن و میکوریزا منجر به افزایش میزان فعالیت این آنزیم شد. به طوری که بیشترین فعالیت آن در سطح 02/0 گرم بر کیلوگرم مولیبدن و در حضور قارچ میکوریزا حاصل شد.

 

شکل 2- اثر متقابل مولیبدن و میکوریزا بر میزان فعالیت آنزیم گایاکول پر اکسیداز در برگهای ذرت

رنگدانه های فتوسنتزی و کربوهیدرات محلول برگ: نتایج تجزیه آماری داده ها در جدول 2 نشان داد در بین رنگدانه های فتوسنتزی، اثر متقابل شوری و مولیبدن تاثیر معنی داری بر میزان کلروفیل a و کارتنوئید و اثر متقابل شوری و میکویزا تاثیر معنی داری بر میزان  کلروفیل b در برگهای ذرت دارا بودند. در این بین اثر متقابل سه گانه شوری، مولیبدن و میکوریزا تنها تاثیر معنی داری بر مقادیر کلروفیل b و کارتنوئید دارا بودند.

 

جدول 2- نتایج تجزیه واریانس رنگدانه های فتوسنتزی، آنزیم های آنتی اکسیدان و عناصر معدنی ذرت در تیمارهای شوری، مولیبدن و میکوریزا

منابع تغییر

درجه آزادی

وزن خشک تک بوته

کربوهیدرات محلول برگ

رنگدانه های فتوسنتزی

آنزیم های آنتی اکسیدان

عناصر معدنی برگ

کلروفیل a

کلروفیل b

کارتنوئید

آنزیم کاتالاز

آنزیم گایاکول پراکسیداز

سدیم

پتاسیم

فسفر

مولیبدن

شوری

2

**2/2

70/17

16/1

16/0

01/0

19/0

01/0

29/19

94/484

٭26/0

٭٭15/23

مولیبدن

2

*65/0

**65/57

٭٭27/149

٭68/0

04/0

**15/0

04/0

٭٭62/655

٭٭879/6739

078/0

٭٭01/18

میکوریزا

2

**13/21

79/21

٭٭56/51

٭٭38/2

**32/0

**27/0

**32/0

٭٭35/179

٭٭47/12320

094/0

٭٭05/39

شوری × مولیبدن

1

13/0

28/4

٭٭34/45

28/0

*056/0

*048/0

001/0

٭81/74

٭٭59/20243

053/0

٭147/1

شوری × میکوریزا

4

45/0

24/9

12/3

٭٭62/1

02/0

**041/0

02/0

٭٭53/221

٭87/1659

100/0

٭٭94/2

مولیبدن × میکوریزا

2

16/0

٭3/26

40/9

172/0

012/0

03/0

012/0

٭٭93/517

37/601

077/0

٭٭936/3

شوری× مولیبدن× میکوریزا

2

20/0

26/19

81/3

 ٭٭ 85/2

03/0

002/0

*08/0

٭٭13/536

٭٭10/3580

061/0

٭٭661/14

خطا

4

15/0

56/7

69/10

٭٭314/1

017/0

007/0

017/0

04/26

٭٭006/2534

071/0

٭٭83/0

ضریب تغییرات(%)

 

61/19

3/13

8/23

1/20

6/22

9/14

6/22

9/10

3/16

7/3

1/7

ns،* و **  : به ترتیب غیر معنی دار، معنی دار در سطح احتمال 5 و 1 درصد

جدول 3- مقایسه میانگین­های تیمار شوری، مولیبدن و میکوریزا بر رنگدانه های فتوسنتزی، آنزیم های آنتی اکسیدان و عناصر معدنی در ذرت

تیمار

کربوهیدرات برگ

(میکروگرم گلوکز بر گرم وزن تر)

رنگدانه های فتوسنتزی

آنزیم های آنتی اکسیدان

عناصر معدنی برگ

 

کاتالاز

گایاکول پراکسیداز

سدیم

پتاسیم

فسفر

مولیبدن

 

کلروفیل a

کلروفیل b

کارتنوئید

 

(میکرو مول هیدروژن پراکسید بر دقیقه بر میلی گرم پروتئین)

(میلی گرم در گرم ماده خشک)

(میلی گرم در کیلوگرم ماده خشک)

 

میکروگرم برگرم وزن

 

شوری (دسی زیمنس بر متر)

 

0

a 48/22

a 59/13

b 289/3

ab 638/0

b 63/0

b 62/0

b 05/28

a 8/161

a 163/6

a   566/7

 

4

b 62/18

a 50/15

ab  772/3

a 743/0

a 76/0

b 61/0

a 79/34

a 1/172

a 099/6

b 883/5

 

8

a 68/20

b 838/9

a 931/3

b  558/0

b 59/0

a 70/0

a 82/38

b 0/130

a 031/6

b 786/5

 

LSD

846/1

098/2

500/0

115/0

067/0

098/0

533/4

35/21

154/0

307/0

 

مولیبدن( گرم در کیلوگرم خاک)

 

0

a 87/20

b 45/12

a  585/3

a 656/0

b 56/0

b 53/0

a 26/32

a 0/176

a 144/6

b 703/5

 

08/0

37/20a

a 87/14

a 457/3

a 661/0

b 62/0

b 62/0

a 33/32

b 9/152

a 014/6

a 669/6

 

16/0

a  54/20

b 60/11

a 951/3

a 622/0

a 80/0

a 79/0

a 07/36

b 0/135

A

a 863/6

 

LSD

846/1

098/2

500/0

115/0

067/0

098/0

533/4

35/21

154/0

307/0

 

میکوریزا

 

عدم تلقیح

a 921/19

a 215/13

a 537/3

a 657/0

a 69/0

a 65/0

a  901/34

a 021/162

a 129/6

a 519/6

 

تلقیح

a 263/21

a 734/12

a 791/3

a 635/0

a 69/0

a 64/0

a 869/32

a 277/147

a 066/6

a 305/6

 

LSD

846/1

098/2

500/0

115/0

b 63/0

b 62/0

533/4

35/21

154/0

307/0

 

در هر ستون و برای هر تیمار، دارای حداقل یک حرف مشترک، بر اساس آزمون چند دامنه ای دانکن در سطح احتمال پنج درصد تفاوت معنی داری ندارند

 

شکل 3 نشان داد زمانی که گیاه ذرت در معرض 01/0 گرم در کیلوگرم مولیبدن به همراه شوری 4 دسی زیمنس بر متر قرار گرفتند بیشترین میزان کلروفیل a در برگها حاصل شد که به میزان 57/18 میکروگرم بر گرم وزن تر بود. این در حالی بودکه کمترین میزان کلروفیل a با میانگین 187/8 میکروگرم برگرم وزن تر بالاترین سطح شوری و سطح مولیبدن بدست آمد. هر چند از نظر آماری با گیاهانی که سطح دوم مولیبدن (01/0 گرم در کیلوگرم خاک) به همراه با 8 دسی زیمنس بر متر شوری را دریافت کرده بودند (معادل 76/8 میکروگرم بر گرم وزن تر)، اختلافی معنی داری نداشت.

 

شکل 3- اثر متقابل شوری و مولیبدن بر میزان کلروفیل a  برگ

در این آزمایش نتایج تجزیه آماری داده­ها نشان داد اثر متقابل سه گانه شوری، مولیبدن و میکوریزا در سطح 1 درصد بر میزان کلروفیل b و کارتنوئید معنی­دار بود (جدول2). بالاترین میزان کلروفیل b در گیاهانی دیده شد که سطح شوری 8 دسی زیمنس بر متر، کاربرد میکوریزا و  مقدار 02/0گرم در کیلوگرم مولیبدن را دریافت کرده بودند. میزان کلروفیل b در این حالت معادل 08/5 میکروگرم بر گرم وزن تر بود. کمترین میزان کلروفیل b در گیاهانی که بالاترین سطح شوری (8 دسی زیمنس بر متر) و عدم کاربرد مولیبدن و میکوریزا  دریافت کردندحاصل شد که معادل 75/2 میکروگرم بر گرم وزن تر بود (شکل 4). میزان کارتنوئید در گیاه ذرت در این آزمایش تحت تاثیر مولیبدن در سطح 1 درصد و اثر متقابل شوری و مولیبدن قرار گرفت (جدول 2). شکل 5  نشان داد که در سطح صفر مولیبدن با افزایش شوری، کارتنوئید کاهش یافت. این در حالی است که با افزایش سطح شوری و مولیبدن، کارتنوئید افزایش پیدا کرد. بیشترین مقدار کارتنوئید در سطح 8 دسی زیمنس بر متر و 02/0 گرم بر کیلوگرم مولیبدن حاصل شد.

 

شکل4- اثر متقابل سه گانه شوری، مولیبدن و میکوریزا بر میزان کلروفیل b

 

شکل5- اثر متقابل شوری و مولیبدن بر میزان کارتنوئید برگ

نتایج تجزیه آماری داده­ها در جدول 2 نشان داد که میزان کربوهیدرات محلول برگ تحت تاثیر شوری (در سطح 1 درصد) و اثر متقابل شوری و میکوریزا (در سطح 5 درصد) قرار گرفت. بالاترین مقدار کربوهیدرات برگ در گیاهانی که با میکوریزا تلقیح شده بودند و شوری در سطح 4 دسی زیمنس برمتر دریافت کرده بودند، حاصل شد که معادل 01/23 میکروگرم گلوکز بر گرم وزن تر بود. کمترین مقدار کربوهیدرات برگ در گیاهانی که با میکوریزا تلقیح شده و شوری 8 دسی زیمنس بر متر دریافت کرده بودند، حاصل شدکه معادل 41/18 میکروگرم گلوکز بر گرم وزن تر بود (شکل 6).

 

شکل 6-  اثر متقابل شوری و میکوریز بر میزان کربوهیدرات محلول در برگ

عناصر معدنی (سدیم، پتاسیم، فسفر و مولیبدن): نتایج تجزیه آماری داده ها در جدول 2 نشان داد بجز فسفر، اثر متقابل سه گانه شور، مولیبدن و میکوریزا در سطح احتمال 1 درصد بر میزان سدیم، پتاسیم و مولیبدن برگ در گیاه ذرت معنی دار بود. شکل 7 نشان داد که بیشترین میزان پتاسیم برگ مربوط به شوری 4 دسی زیمنس بر متر همراه با کاربرد بالاترین سطح مولیبدن (02/0 میلی­گرم بر کیلوگرم) و در حضور قارچ میکوریزا بود که  معادل 1/230 میلی­گرم بر گرم ماده خشک برگ بود. زمانی که بالاترین سطح شوری همزمان با سطح صفر مولیبدن و عدم تلقیح میکوریزایی بود، کمترین میزان پتاسیم که معادل82/76 میلی­گرم بر گرم بود، حاصل گردید.

 

شکل 7- اثر متقابل شوری، مولیبدن و میکوریزا بر میزان پتاسیم برگ

مقایسه میانگین داده ها در شکل 8 نشان داد که در سطح 02/0 گرم در میلی­گرم در کیلوگرم مولیبدن خاک و در حضور قارچ میکوریزا کمترین میزان سدیم معادل 24/41 میلی­گرم بر گرم ماده خشک حاصل شد. این در حالی است که بالاترین میزان این عنصر در سطح صفر مولیبدن و با حضور قارچ میکوریزا معادل 79/24 میلی­گرم بر گرم بود. می­توان گفت که افزودن سطوح مولیبدن خاک و تلقیح میکوریزایی باعث کاهش سدیم برگ شده است که احتمالا این امر منجر به تعدیل اثرات تنش شوری در گیاه شده است. در این پژوهش شوری باعث افزایش مقدار سدیم و کاهش میزان پتاسیم اندام هوایی شد. مولیبدن برگ در گیاه ذرت در این آزمایش تحت تاثیر اثرات متقابل سه گانه شوری، مولیبدن و میکوریزا در سطح احتمال 1 درصد قرار گرفت (جدول 2). در بین ترکیبات تیماری، کاربرد 02/0 گرم مولیبدن به همراه عدم شوری و در حضور قارچ میکوریزا بالاترین میزان مولیبدن برگ را به خود اختصاص داد معادل 5/9 میلی­گرم بر کیلوگرم ماده خشک بود. کمترین میزان مولیبدن در سطح شوری 8 دسی زیمنس بر متر و عدم حضور قارچ میکوریزا حاصل شد (شکل 9).

 

شکل 8- اثر متقابل مولیبدن و میکوریزا  بر سدیم برگ

 

شکل 9- اثر متقابل شوری، مولیبدن و میکوریزا بر میزان مولیبدن برگ

بحث 

شوری به طریق های مختلفی می تواند سبب تغییر در رشد و نمو گیاهان شود. به سبب کاهش پتانسیل آب در خاک در اثر تجمع املاح نمک، از جذب آب و عناصر غذایی ممانعت به عمل می آید. همچنین شوری سبب ایجاد سمیت یونی و عدم تعادل عناصر غذایی در گیاهان می شود. در خاکهای شور حلالیت عناصر کم مصرف نطیر آهن، روی، مس ، منگنز و مولیبدون کم بوده و گیاهان در این خاکها به خوبی رشد نمی کنند. لذا استفاده از این عناصر می تواند تا حدی سبب بهبود رشد شوند (10). در این بین مولیبدن یکی از عناصر تشکیل دهنده آنزیم نیترات ریدکتاز بوده و در اسیمیلاسیون نیترات نقش بازی می کند. به همین دلیل مقادیر جزیی آن تاثیر مثبت و معنی داری بر میزان پروتئین گیاه، افزایش رشد وکاهش ترکیبات نیتروژنه محلول از جمله نیترات دارد (17). در این آزمایش، هر چند شوری سبب کاهش رشد و میزان ماده خشک در ذرت گردید اما استفاده از مولیبدن منجر به بهبود رشد و افزایش میزان ماده خشک تولیدی گردید. بطوریکه تیمار Mo3 سبب افزایش 8/36 درصد ماده خشک نسبت به تیمار شاهد (Mo1) گردید (جدول 2).

شوری همانند دیگر تنش های محیطی می تواند سبب تولید رادیکالهای آزاد اکسیژن (ROS)Oxygen Species Reactive همانند سوپر اکسید (-(O2، هیدروژن پر اکسید (H2O2) و رادیکالهای هیدروکسیل (-OH) در درون سلول شود. این ترکیبات خسارت زیادی را از طریق اکسیداسیون چربی ها، پروتئین و اسیدهای نوکلئیک به سلول وارد می کنند. جهت کاهش اثرات سوء تنش اکسیداتیو در طی بروز تنش شوری، گاها میزان فعالیت آنزیم های آنتی اکسیدان در سلول بالا می رود. از این آنزیم ها می توان به کاتالاز (CAT)، اسکوربات پراکسیداز (APX) و گایاکول پراکسیداز (GPX) اشاره کرد (10). در این آزمایش مشخص گردید اثر متقابل شوری و مولیبدن بر میزان فعالیت آنزیم کاتالاز و گایاکول پراکسیداز معنی دار بودند (جدول 2). در این بین شوری تا سطح 4 دسی زیمنس برمتر و مصرف مولیبدن تا سطح Mo3، بر میزان فعالیت آنزیم کاتالاز افزود شکل (1). در این بین لی و همکاران (2005) افزایش فعالیت پراکسیداز و کاتالاز را تحت تیمار مولیبدن در برگ­های سویا گزارش کردند.

قارچ های میکوریزا به عنوان یکی از مهمترین ریزجانداران (میکروارگانیسم های) خاک با برقراری همزیستی با گستره وسیعی از گیاهان به سه شکل اکتومیکوریزا، آندومیکوریزا و اکتاندومیکوریزا سبب بهبود جذب آب و عناصر غذایی در گیاهان میزبان شده،  از اینرو بطور غیر مستقیم سبب کاهش اثرات تنش های محیطی همانند شوری، خشکی و فلزات سنگین بر گیاه میزبان خود می شوند (14). در جدول 3 این آزمایش مشاهده شد تلقیح میکوریزایی تاثیر مثبتی بر میزان فعالیت آنزیم کاتالاز در ذرت دارد،. سبب افزایش 44/9 درصدی آن نسبت به تیمار عدم تلقیح گردید. این نتایج با نتایج مرزبان و همکاران (1) که با آغشته کردن بذور گیاه ذرت با قارچ تریکودرما، افزایش آنتی اکسیدان­ها را گزارش کردند، مطابقت دارد. اثر متقابل مولیبدن و میکوریزا نیز منجر به افزایش میزان فعالیت آنزیم گایاکول پراکسیداز در ذرت شد. به طوری که بیشترین فعالیت آن در سطح 02/0 گرم بر کیلوگرم مولیبدن و در حضور قارچ میکوریزا حاصل شد (شکل 2). اندرسون (2003) گزارش کردند که افزایش مولیبدن با افزایش آنتی­اکسیدان­ها (نظیر کاتالاز و گایاکول پر اکسیداز) ارتباط مستقیم دارد. در بررسی تاثیر بیوپرایمینگ بر آنزیم­های آنتی­اکسیدان در لوبیا (.Phaseolus vulgaris L) مشاهده شد که در حضور قارچ برادوریزوبیوم میزان فعالیت این آنزیم­ها افزایش یافت (13).

یکی از اثرات تنش شوری، تاثیر بر میزان رنگدانه های فتوسنتزی است. تنش شوری سبب کاهش مقدار کلروفیل در گیاهان می شود. این کاهش می­تواند عمدتا به علت تخریب ساختمان کلروپلاست و دستگاه فتوسنتزی، فتواکسیداسیون کلروفیل ها، واکنش آن­ها با رادیکال آزاد اکسیژن، تخریب پیش ماده­های سنتز کلروفیل و جلوگیری از بیوسنتزکلروفیل­های جدید و فعال شدن آنزیم های تجزیه کننده کلروفیل از جمله کلروفیلاز و اختلالات هورمونی باشد (22). در این آزمایش نتایج تجزیه آماری داده­ها نشان داد اثر متقابل سه گانه شوری، مولیبدن و میکوریزا در سطح 1 درصد بر میزان کلروفیل b و کارتنوئید معنی­دار بود (جدول2). در این پژوهش با  افزایش سطح مولیبدن در طی بروز تنش شوری، افزایش کارتنوئید حاصل شد. القای سنتز کارتنوئیدها در شرایط تنش می­تواند به علت نقش حفاظتی آن­ها در تشکیلات فتوسنتزی باشد. زیرا این رنگیریزه­ها مسئول خاموش کردن رادیکال آزاد اکسیژن و جلوگیری از پراکسیداسیون لیپیدها و در نهایت تنش اکسیداتیو هستند (4). همچنین بالاترین میزان کلروفیل b در این آزمایش دیده شد در سطح شوری 8 دسی زیمنس بر متر، کاربرد میکوریزا و مقدار 02/0گرم در کیلوگرم مولیبدن بود. در تنش شوری به چند دلیل دیگر ممکن است مقدار کلروفیل کاهش یابد. یکی از آنها اثرات آنتاگونیستی سدیم با منیزیم است. از آنجا که میکوریزاها در بعضی موارد به جذب منیزیم در گیاه کمک می­کنند می­توانند سنتز کلروفیل را افزایش دهند. افزایش میزان کلروفیل می­تواند ناشی از کاهش غلظت سدیم در اندام­های هوایی گیاهان تلقیح شده با قارچ های میکوریزایی نسبت به گیاهان غیر میکوریزایی باشد. یعنی در گیاه میکوریزایی تاثیر سمیت سدیم روی سنتز کلروفیل کاهش می­یابد (26).

از اثرات دیگر شوری، تداخل در جذب عناصر معدنی و از جمله پتاسیم است. در این آزمایش  اثر متقابل سه گانه شوری، مولیبدن و میکوریزا در سطح احتمال 1 درصد بر میزان سدیم، پتاسیم و مولیبدن برگ در گیاه ذرت معنی دار بود. شکل 7 نشان داد که بیشترین میزان پتاسیم برگ مربوط به شوری 4 دسی زیمنس بر متر همراه با کاربرد بالاترین سطح مولیبدن (02/0 میلی­گرم بر کیلوگرم) و در حضور قارچ میکوریزا بود که  معادل 1/230 میلی­گرم بر گرم ماده خشک برگ بود.  قارچهای میکوریزایی توانایی دفع عناصر سنگین و تولید مواد محرک رشد را در گیاهان دارند (26). از این رو سبب افزایش مقاومت گیاه میزبان به شوری می­شوند. شاید بتوان این­طور نتیجه گرفت که در این آزمایش قارچ میکوریزا به گیاه کمک کرده است که با بالا بردن میزان کربوهیدرات برگ خود، شرایط تنش را بهتر تحمل کند در نتیجه جذب عناصر معدنی درآنها بهبود یابد.  در این بین پتاسیم عنصری ضروری برای گیاهان و دارای نقش کلیدی در فرآیندهای فیزیولوژیک و رشد گیاه، سنتز پروتئین و نشاسته، انتقال قندها و فعال شدن بسیاری از آنزیم­ها در برخی فرآیندهای فتوسنتز و تنفس است. این عنصر همچنین در باز و بسته شدن روزنه و نیز تنظیم اسمزی در ریشه گیاهان زراعی نقش دارد (18). گزارش شده که از بارزترین آثار تنش شوری، کاهش میزان پتاسیم و افزایش جذب سدیم می­باشد (5).

علت کاهش میزان پتاسیم در گیاه در محیط شوری این است که وجود غلظت­های بالای سدیم در محیط­های خارجی باعث ایجاد رقابت با پتاسیم برای ورود به داخل سلول می­شود و چون این دو یون دارای شعاع هیدراته مشابهی هستند، پروتئین­های انتقال دهنده، ممکن است در تشخیص آن­ها دچار اشتباه شوند. بنابراین سدیم به راحتی از طریق ناقل­های با تمایل کم به پتاسیم و یا با تمایل زیاد به پتاسیم وارد سلول شده و جذب پتاسیم کاهش می­یابد. از سوی دیگر، انتقال سدیم به قسمت­های مختلف گیاه و برگ­ها باعث جایگزینی آن­ها با کلسیم در فضای آپوپلاستی شده که به دپلاریزاسیون غشا منجر می­شود و درنتیجه، توانایی غشاها برای جذب انتخابی برخی از یون­ها دچار اختلال شده و عدم تعادل یونی غیر قابل اجتناب خواهد بود (5). در بررسی تاثیر قارچ میکوریزا بر عملکرد و اجزای عملکرد ذرت و لوبیا چشم بلبلی در کشت مخلوط مشخص گردیدکه قارچ میکوریزا به واسطه انشعابات میسلیومی خود سطحی اضافه را برای جذب آب و عناصر غذایی به وجود می آورد و در نتیجه دریافت آب و مواد معدنی افزایش یافته، فرآیند فتوسنتز نیز بهبود می­یابد(1). در گیاهان میکوریزایی سرعت فتوسنتز افزایش می یابد بنابراین افزایش فتوسنتز توسط قارچ میکوریزا جذب عناصر غذایی را در خاک را افزایش میدهد.

نتیجه گیری

نتایج به دست آمده از این تحقیق نشان داد شوری سبب کاهش میزان کلروفیل b، کارتنوئید، پتاسیم برگ و مولیبدن در برگهای گیاه ذرت رقم سنگل کراس 704 شد. در این بین شوری با تاثیر معنی دار بر جذب سدیم سبب افزایش غلظت آن در برگهای این گیاه گردید. با افزایش سطح شوری از 0 به 8 دسی زیمنس بر متر بر میزان فعالیت دو آنزیم آنتی اکسیدانGPX و CATافزوده اما این افزایش برای CAT تنها تا سطح 4 دسی زیمنس بر متر بود. کاربرد مولیبدن در این آزمایش سبب افزایش مقادیر رنگدانه های فتوسنتزی کلروفیل b و کارتنوئید و نیز افزایش میزان فعالیت آنزیم CAT شد. در این بین بر میزان پتاسیم و مولیبدن در برگها افزوده و از مقدار سدیم آنها کاسته شد. تلقیح میکوریزایی هم در این بررسی هر چند سبب افزایش میزان کلروفیل b، کارتنوئید، پتاسیم، مولیبدن  برگ و نیز افزایش فعالیت آنزیم GPXشد، اما از میزان انتقال سدیم  به بخش هوایی و برگهای ذرت کاست. در نهایت می توان بیان کرد که کاربرد میکوریزا و مولیبدن می­تواند تا حدی از اثرات سوء شوری بر گیاه ذرت رقم سینگل کراس 704 بخصوص تا سطح شوری 4 دسی زیمنس بر متر بکاهد.

1- مرزبان، ز. عامریان، ، م. ر. ممرآبادی، م.  و عباس دخت، ح. ( 1389).تاثیر همزیستی توام قارچ میکوریزا آرباسکولار و باکتری ریزوبیوم برکشت مخلوط ذرت ولوبیا. کنفرانس ملی حفاظت از تنوع زیستی و دانش بومی. تهران. 
 
2- Andrson, S. (2003). Basic Information about molybdenum as plant nutrients. Available: Http:// Cocemmerce.Uvex.Edu.
3- Al-karaki, G.N., Hammad, R. (2001).  Mycorrhiza influence on fruit yield and mineral content of tomato grown under salt stress. J. Plant Nutr. 24:1311-1323.
4- Al-karaki, G.N., Al-Omoush, M. (2002). Wheat response to phosphogypsum and mycorrhizal fungi in alkaline soil. J. Plant Nutr. 25:873-883.
5- Aqueel Ahmad, M.S., Javed, F., Ashraf, M. (2007). Iso osmotic effect of NaCl and PEG on growth, cations and free proline accumulation in callus tissue of two indica rice ( Oryzasativa L.) genotypes. Plant Growth Reg. 53:53-63.
6- Arnon, A.N. (1967). Method of extraction of chlorophyll in the plants. J. Agron. 23:112-121.
7- Beers, G.R., Sizer, I.V. (1952). A spectrophotometric method for measuring the breakdown of  hydrogen peroxide by catalase. Biol Chem. 195:133-140.
8- Hamada, A.M., EL-Enany, A.E. (1994). Effect of NaCl salinity on growth, pigment and mineral element contents, and gas exchange of broad bean and pea plants. Biol Plantarum. 36: 75- 81.
9- He, Z.L.L., Yang, X.E., Stoffella, P.J. (2005). Trace elements in agroecosystems and impacts on the environment. J.Trace Elements in Medicine and Biology. 19(2-3): 125-140.
10- Heidari, M. (2009). Antioxidant activity and osmolyte concentration of sorghum (Sorghum bicolor) and wheat (Triticum aestivum) genotypes under salinity stress. Asian J Plant Sci. 8 (3):240-244.
11- Irrigoyen, J.H., Emerich, D.W., Sanchez Diaz, M. (1992). Water stress induced changes in concentration of proline and total soluble sugars in nodulated alfalfa plant. Physiol. Panta. 84: 55-66.
12- Kafi, M., Shariat Jafari, M.H., Moayedi, A. (2013). The Sensitivity of Grain Sorghum (Sorghum bicolor L.) Developmental Stages to Salinity Stress: An Integrated Approach.J. Agr. Sci. Tech. 15: 723-736.
13- Khan, M.S., Zaidi, A., Amil, M, (1997). Associative effect of Bradyrhizobium sp.(vigna) and phosphate solubilizing bacteria on mungbean (Vigna radiata (L.). Bio J. 9: 101- 110.
14- Keiser, B.N., Gridley, K., Brady,  J.N., Philips, T., Tyerman, S.D. (2005). The role  of molybdenum in agricultural plant production. Ann. Bot. 96:745-754.
15- Koyro, H.W. (2006). Effect of salinity on growth, photosynthesis, water relations and solute composition of potential cash crop halophyte Plantago coronopus L. Envir Bot. 56: 136-149.
16- Liu, P., Yang, Y.S., Xu, G,D., Fang, Y.H,, Yang, Y.A. (2005). The response of antioxidant enzymes of three soybean varieties to molybdenum and boron in soil with a connection to plant quality. Plant, Soil and Envir. 51(8): 351-359.
17- Rabbi, A.K.M.Z., Paul, A.K., Sarker, J.R. (2011), Effect of nitrogen and molybdenum on the growth and yield of garden pea (Pisum sativum L.). Plant Resour. Manage. 2(2): 230-235.
18- Rahnama. H., Ebrahimizadeh, H. (2004). The effect of NaCl on proline accumulation in potato seedlings and calli. Acta Physio Planta. 26(3):263-270.
19- Ruiz-Lonzo, J.M. (2003). Arbuscular mycorrhiza symbiosis and alleviation of osmotic stress. New perspectives for molecular studies. Mycorrhiza.13: 309-317.
20- Sairam, R.K., Tyagi, A. (2004). Physiology and molecular biology of salinity stress tolerance in plants. Current Sci.86: 407-420.
21- Saleh Rastin, N. (2001). Biofertilizers and their role in order to reach to sustainable agriculture. A compilation of papers of necessity for the production of biofertilizers in Iran. 1-54 pp.
22- Sultana, N., Ikeda, T., Itoh, R. (1999). Effect of NaCl salinity on photosynthesis and dry matter accumulation in developing rice grains. Envir and Exp Bot. 42(3): 211-220.
23- Tuzel, I.H., Tuze, Y., Gul, A., Meric, M.K., Yavu, O., Eltez, R.Z. (2001). Comparison of open and closed systems on yield, water and nutrient consumption and their environmental impact. Acta Hort. 554:221-228.
24- Urbanek, H., Kuzniak–Gebarowska, E.,  Herka, K, (1991). Elicitation of defense responses in bean leaves by Botrytis cinerea polyglacturonase. Acta Physiol Plant.13: 43–50.
25- Williams, R.L., Frausto Da Silva, J.J.R. (2002). The involvement of molybdenum in life. Bioch and Biophysical Res Communication. 292(2): 293-299.
26- Zaidi, A., Khan, M.S., Amil, M. (2003). Interactive effects of rhizotrophic microorganisms on yield and nutrient uptake of chickpea (Cicer arietinum L.). Eur. J. Agron., 19, 15.
Volume 30, Issue 3
December 2017
Pages 607-618
  • Receive Date: 12 September 2015
  • Revise Date: 01 December 2015
  • Accept Date: 06 April 2016