Vegetation and plant species biodiversity variation after industrial logging in Shafaroud forest, Guilan

Document Type : Research Paper

Authors

28219

Abstract

The aim of this study was to assessing the effects of forest logging on vegetation characteristics in forest of Shafaroud, Guilan. For this purpose, two similar regions (harvested and control regions) were selected at 9 Seri number of Shafaroud forest of Gulian province. In each region, the characteristics of vegetation were manifest, using 25 plots. Also, soil samples were taken in center of each plot for elements analysis. The vegetation sampling was done twice (one and five years after logging) at harvested region. The result showed that the control region had higher diversity and richness than harvested one. But the species dominance was low in control region. The Jaccard similarity index showed that the control and 5 years after logging have the most vegetation similarity. Also, the results demonstrate that the plant species aggregation tend to be in regions with high amount of N, P, organic matter and soil porosity.

Keywords

تغییرات پوشش و تنوع زیستی گونه­های گیاهی در اثر بهره­برداری صنعتی در جنگل شفارود گیلان

جواد میرزایی1*، مهدی حیدری1 و سینا عطار روشن2

1 ایلام، دانشگاه ایلام، دانشکده کشاورزی، گروه علوم جنگل 

2 اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد اهواز، گروه محیط‌زیست 

تاریخ دریافت: 15/1/91               تاریخ پذیرش: 25/8/92 

چکیده

هدف از انجام این مطالعه، بررسی اثر بهره­برداری بر ویژگی­های پوشش گیاهی در جنگل­های شفارود گیلان بود. برای این منظور یک منطقه بهره­برداری شده و در کنار آن یک منطقه شاهد با شرایط یکسان فیزیوگرافی در سری 9 جنگل شفارود انتخاب گردید. در هر منطقه 25 قطعه نمونه اصلی و در داخل هر یک از آنها 4 ریز قطعه ­نمونه پیاده و اطلاعات مربوط به پوشش گیاهی ثبت شد. علاوه بر این در مرکز هر پلات، نمونه­ای از خاک برای اندازه­گیری بافت، وزن مخصوص ظاهری، وزن مخصوص حقیقی، تخلخل، اسیدیته و آنالیز عناصر نیتروژن، فسفر، ماده آلی، کلسیم، منیزیم و سدیم تهیه گردید. در منطقه بهره­برداری شده با مشخص کردن مرکز پلات­ها، دو بار (یک و پنج سال پس از بهره‌برداری) آماربرداری انجام شد. نتایج نشان داد که منطقه شاهد دارای تنوع و غنای بیشتری نسبت به مناطق بهره‌برداری شده بود، اما میزان غلبه گونه­ها در منطقه شاهد کمتر می­باشد. همچنین شاخص تشابه جاکارد بین منطقه شاهد و منطقه پنج سال پس از بهره­برداری بیشتر از سایر مناطق بود. نتایج همچنین نشان داد که تمرکز گونه­های گیاهی در مناطقی با میزان بالای نیتروژن، فسفر، ماده آلی و تخلخل خاک بیشتر بود.

 واژه‌های کلیدی: تنوع زیستی، غنا، جاکارد، بهره­برداری

* نویسنده مسئول، تلفن: 09188430219، پست الکترونیکی:j.mirzaei@mail.ilam.ac.ir

مقدمه

 

بهره­برداری صنعتی چوب از جنگل، با خارج کردن پایه‌های درختان تأثیر زیادی بر اکوسیستم­های جنگلی و اجزای آن دارد. نخستین تغییر جنگل در اثر بهره‌برداری از چوب درختان، باز شدن تاج پوشش و تغییر در رفتار نور است. علاوه بر این، کاهش ماده آلی (لاشبرگ) از دیگر تغییرات حاصل از بهره­برداری است که در اثر کم کردن تاج پوشش درختی بوجود می‌آید. در اثر این تغییرات، خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک تحت تأثیر قرار می‌گیرد (8، 5 و 17). همچنین ترکیب پوشش گیاهی و خصوصیات آن مانند تنوع گونه­ای، غنا و ساختار نیز با توجه به این دگرگونی­ها، دستخوش تغییر می­شود (18، 13 و 20). از این رو بهره‌برداری از جنگل به‌عنوان یکی از مهمترین عوامل مؤثر بر ترکیب گیاهی و ساختار جنگل یاد شده است (16). پژوهش­های متنوعی در زمینه اثر بهره‌برداری بر تنوع گونه­های گیاهی انجام شده است. به طور مثال در جنگل­های آمریکا برای بررسی تنوع پوشش گیاهی بعد از بهره‌برداری، منطقة جنگلی بهره‌برداری شده با منطقة بهره‌برداری نشده، مورد مقایسه قرار گرفت و مشخص شد که تراکم گونه Rhododendron maximum در مناطق بهره‌برداری شده بیشتر از شاهد بود. همچنین مشخص شد که بالا بودن درصد پوشش گونه مذکور بر غنای گونه‌ای زیر آشکوب تأثیر منفی دارد.

پوشش درختچه‌ای Rhododendron maximum نیز به دلیل ایجاد سایه و اثرات آللوپاتی باعث کاهش زادآوری گونه‌های درختی آشکوب فوقانی شده بود (19). در تحقیق دیگری تأثیر ساختار و ترکیب بر تنوع‌زیستی در جنگل­های گرمسیری تانزانیا بررسی شد و با نتایج بدست آمده از جنگل­های نئوتروپیکال در جنوب شرق آسیا مقایسه شد. این بررسی نشان داد که در جنگل­های بکر و دست‌نخورده تنوع گونه‌ای بیشتر از جنگلهای دست‌خورده و یا جنگلکاری­ها است (14).

در پژوهش­های داخلی نیز تأثیر بهره‌برداری بر تنوع‌زیستی جنگل در سه شیوه تک‌گزینی گروهی، تک‌گزینی و نواری در جنگل آموزشی پژوهشی شصت‌کلاته گرگان مطالعه شد. نتایج این بررسی نشان داد که در اثر بهره‌برداری از میزان غنا کاسته شده، ولی تنوع افزایش می­یابد، همچنین بیشترین شباهت را با جنگل الگو، روش تک‌گزینی دارد (1). علاوه بر این، پوربابایی و رنج آور (1387) نیز با مطالعه تأثیر بهره­برداری به شیوه تدریجی پناهی بر تنوع گونه­های گیاهی در جنگل­های راش شرقی شفارود گیلان به این نتیجه رسیدند که غنای گونه­ای در جنگل­های بهره‌برداری شده بیشتر از جنگل­های بهره‌برداری نشده است. در حالی­که تنوع گونه­های درختی در جنگل بهره­برداری نشده بیشتر از جنگل بهره‌برداری شده می­باشد. همچنین یکنواختی در تمام لایه­های رستنی در جنگل بهره­برداری شده بیشتر از جنگل بهره‌برداری نشده است (4).

با توجه به نیاز روزافزون بشر به چوب و توسعه صنایع چوب، بهره‌برداری از جنگل اجتناب‌ناپذیر است، اما بهره­برداری اگر بر اساس اصول مناسب انجام شود می­توان تا حد زیادی آثار مخرب بهره­برداری را کاهش داد. یکی از مسائل مهم در بهره­برداری این است که مدیر جنگل از تغییرات اکوسیستم جنگل مورد بهره­برداری در زمان­های مختلف آگاهی داشته باشد. در این تحقیق تغییرات تنوع زیستی و گونه­های گیاهی در اثر بهره‌برداری در دوره‌های یک و پنج سال پس از بهره‌برداری مورد ارزیابی قرار می­گیرد. به عبارتی مهمترین هدف این تحقیق، بررسی خصوصیات پوشش گیاهی مانند ترکیب، تنوع و غنای گونه­ای یک و پنج سال پس از بهره‌برداری صنعتی و مقایسه آن با منطقه شاهد است.

مواد و روشها 

مشخصات منطقه مورد مطالعه: این مطالعه در سری 9 جنگل شفارود در پارسل­های شماره 313 (شاهد، که تاکنون بهره­برداری نشده است) به مساحت 37 هکتار و 316 (بهره­برداری شده) به مساحت 36 هکتار با طول جغرافیایی´52 °48 تا ´58 °48 شرقی و عرض جغرافیایی´32 °37 تا ´36 °37 شمالی که دارای شرایط فیزیوگرافی کاملاً یکسان هستند، انجام شد (شکل 1).

میانگین ارتفاع از سطح دریا در پارسل شماره 13، 900 متر و در پارسل 16، 800 متر از سطح دریای آزاد است. درختان هر دو پارسل دانه­زاد و تیپ جنگل راش- ممرز می­باشد. لازم به ذکر است عملیات بهره­برداری در پارسل شماره 316 در سال 1379 به شیوه تک­گزینی تا 10 درصد میزان حجم انجام شده است (طرح جنگل‌داری سری 3 شفارود، 1379). براساس آمار هواشناسی 20 سالة (1389-1369) ایستگاه پیلمبرا میانگین بارندگی 1309 میلیمتر و میانگین دما 4/15 درجه سانتی­گراد می­باشد.

روش تحقیق: این مطالعه در اردیبهشت و خرداد ماه سالهای 1380 و 1385 با روش نمونه­برداری منظم تصادفی با ابعاد شبکه 100×150 متر برای پیاده کردن قطعات نمونه انجام گردید. در هر پارسل، 25 قطعه نمونه مربعی شکل به مساحت 400 مترمربع برای برداشت پوشش درختی برای برداشت نوع گونه، فراوانی و درصد پوشش آنها پیاده گردید. به‌منظور برداشت پوشش علفی نیز از ریزقطعه ­نمونه­های 2×2 مترمربع به صورت خوشه­ای در چهار گوشه قطعه ­نمونة اصلی استفاده شد. قابل ذکر است که داده­های پوشش گیاهی پارسل شماره 316 در سال 1380 یعنی یکسال پس از بهره‌برداری برداشت شد و پس از مشخص کردن مرکز پلاتها، پنج سال بعد در سال 1385، مجدداً نمونه­برداری انجام گردید. در مرکز هر قطعه­ نمونة اصلی، 3 نمونه خاک از عمق 0 تا 30 سانتیمتر برداشت و یک نمونه ترکیبی به آزمایشگاه برای تعیین بافت، وزن مخصوص ظاهری، وزن مخصوص حقیقی، تخلخل و عناصر نیتروژن، فسفر، ماده آلی، کلسیم، منیزیم و سدیم منتقل گردید.

 

 



 
 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


شکل 1- نقشه منطقه مورد مطالعه


تحلیل آماری داده­ها: پس از برداشت داده­ها، برای بررسی همبستگی گونه­ها با عوامل محیطی از آنالیزهای چند متغیره استفاده شد. به این منظور از تحلیل تطبیقی متعارف یا آزمون CCA با استفاده از نرم‌افزار PC-ORD for Win. Ver. 4.17 انجام شد و نتایج آن بر روی محورهای دو بعدی نشان داده شد. برای بررسی تنوع زیستی از شاخصهای تنوع شانون ­وینر، تنوع سیمپسون، غنای منهنیک، غنای مارگالوف و غلبه، و به‌منظور بررسی تشابه گونه­ای از شاخص تشابه جاکارد استفاده شد. پس از محاسبه شاخصها و برای بررسی آزمون نرمال بودن و همگنی واریانس آنها به­‌ترتیب از آزمون­های کولموگروف- ­اسمیرنوف و لون استفاده شد. در نهایت از آزمون واریانس یکطرفه برای بررسی معنی­دار بودن و از آزمون دانکن برای مقایسه میانگین­ها استفاده گردید. برای انجام آنالیزهای این بخش از نرم‌افزارهای آماری PAST و SPSS 16 استفاده شد.   

نتایج

در مجموع 67 گونه گیاهی در مناطق مورد مطالعه شناسایی شد (جدول 1). نتایج نشان داد در منطقه شاهد گونه­های درختی ممرز و راش و گونه­های علفی بنفشه جنگلی (Viola silvestris) و زبرینه راشستانی (Asperala odorata) بیشترین فراوانی را به خود اختصاص دادند. در منطقه بهره‌برداری شده پس از یکسال مجدداً گونه­های درختی ممرز و راش و گونه­های علفی سرخس عقابی (Pteridium aquilinam) و سرخس چماز (Aspleniumadiantum nigrum) بیشترین فراوانی را داشتند. در این منطقه، پس از پنج سال گونه­های درختی راش و نمدار و گونه­های علفی بنفشه جنگلی و علف جیوه (Mecurialis prennis) بیشترین فراوانی را به خود اختصاص دادند. علاوه بر این، بیشترین پوشش گونه­های چوبی پس از پنج سال در منطقه بهره­برداری شده مربوط به گونه­های راش و تمشک (Rubus hyrcanus) بود (جدول 2).

 

جدول 1- لیست گونه­های گیاهی مناطق مورد مطالعه

نام علمی

خانواده

حضور گونه

نام علمی

خانواده

حضور گونه

Acalypla australis

Euphorbiaceae

A, B, C

Sambuscas ebulus

Carpifoliaceae

A,B,C

Adianthum capillus

Aspleniaceae

A

Saniula europea

Apiaceae

A,B,C

Asperala odorata

Rubiaceae

A,B,C

Solanum kieseritzkii

Solanaceae

A,B

Aspleniumadiantum nigrum 

Aspleniaceae

A,B,C

Stellaria media

Caryophyllaceae

A,B,C

Calamintha silvatica

Labiatae

A,B,C

Tammus communis

Dioscoreaceae

A,B,C

Calystegia silvestris

Convolva laceae

A,B,C

Trifolium repnes

Papilionaceae

B

Cardamine impatiens

Cruciferae

A,B,C

Tripleurospermum disciforme

Composite

B

Carex silvatica

cyperaceae

A,B,C

Urtica dioica

Urticaceae

B

Cephalanthera caucasica

Orchidaceae

A,B,C

Vaccinium arctostaphylos

Ericaceae

A,C

Cyclamen coummiller

Primulaceae

A,B,C

Veronica crista-galli

Scrophularicaceae

A,B,C

Epimedium pinnatum

Podophyaavceae

A,B,C

Viola silvestris

Violaceae

A,B,C

Euphorbia anygdaloides

Euphorbiaceae

A

Acer cappadocicum

Aceraceae

A,B,C

Fragaria vesca

Rosaceae

A,B,C

Acer velatinum

Aceraceae

A,B

Galium rotundifolium

Rubiaceae

A

Alnus subcordata

Betulaceae

A,B,C

Geranium robertianum

Geraniaceae

A,B,C

Carpinus betulus

Betulaceae

A,B,C

Geum metero carpum

Rosaceae

A,B,C

Cerasus avium

Rosaceae

A,C

Hypericam

Hxpericaceae

A,B,C

Diospyrus lotus

Ebenaceae

A,B,C

Lathyrus montana

Papilionaceae

A,C

Fagus orientalis

Fageaceae

A,B,C

Luzula foresteri

Jancaceae

B,C

Fraxinus excelsior

Oleaceae

A,C

Mentha sylvestris

Labiatae

A,B,C

Gleditchia caspica

Caesalpinaceae

B

Mecurialis prennis

Euphorbiaceae

A,B,C

Parrotia persica

Hammamelidaceae

A,B,C

Oplismenus compositum

Gramineae

A,B,C

Pterocarya fraxinifolia

Juglandaceae

A,B

Oplismenus undulatifolius

Gramineae

A,B,C

Quercus castanifolia

Fagaceae

A,B,C

Paritaria officinalis

Scrophulariaceae

A,B,C

Sorbus torminalis

Rosaceae

A

Petasites hybridus

Compositae

A,,C

Tilia begonifolia

Tiliaceae

A,B,C

Phylitis scolopendriam

Aspleniaceae

A,B,C

Ulmus glabra

Ulmaceae

A,C

Plantago evacina

Plantaginaceae

A,B,C

Cornus australis

Cornaceae

A,C

Polypodium vulgaris

Asplenua ceae

A,C

Crataegus sp.

Rosaceae

A,B,C

Polygonatum oriental

Lilaceae

A

Ilex spicigera

Aquifoliaceae

A,B,C

Primula heterocharoma

Primulaceae

A,B,C

Laurocenasus officinalis

Rosaceae

A,,C

Pteridium aquilinam

Aspeniaceae

A,B,C

Mespilus germanica

Rosaceae

A,B,C

Rubus hyrcanus

Rosaceae

A,B,C

Prunus divricate

Rosaceae

A,B,C

Rumex acetosella

Polygonaceae

A,B,C

Salvia glutinose

Labiatae

A,B,C

Ruscas hyrcanus

Lilaceae

A,B,C

 

 

 

A: منطقه شاهد، B: یکسال بعد از بهره­برداری، C: 5 سال بعد از بهره­برداری

جدول 2- درصد پوشش و فراوانی گونه­های گیاهی در منطقه شاهد و منطقه بهره­برداری شده

فراوانی (درصد حضور در پلاتها)

درصد پوشش (میانگین درصد پوشش)

منطقه

علفی

چوبی

علفی

چوبی

مقدار

گونه

مقدار

گونه

مقدار

گونه

مقدار

گونه

 

پارسل 313 (شاهد)

 

100

Viola silvestris 

100

Carpinus betulus

55

Vaccinium arctostaphylos 

37

Fagus orientalis

72

Asperala odorata 

100

Fagus orientalis

42

Viola silvestris

20

Carpinus betulus

65

Pteridium aquilinam 

65

Carpinus betulus

38

Pteridium aquilinam

22

Fagus orientalis

پارسل 316

 (یکسال پس از بهره­برداری)

40

Aspleniumadiantum nigrum 

80

Fagus orientalis

18

Aspleniumadiantum nigrum

20

Carpinus betulus

35

Mecurialis prennis 

85

Fagus orientalis

35

Mecurialis prennis 

26

Fagus orientalis

پارسل 316

(پنج سال پس از بهره­برداری)

20

Viola silvestris 

35

Tilia begonifolia

23

Viola silvestris

40

Rubus hyrcanus

 


آنالیز چند متغیره: نتایج آنالیز چند متغیره نشان داد که گونه­های گیاهی در مناطقی که میزان نیتروژن، فسفر، ماده آلی و تخلخل خاک بالاست، حداکثر تجمع را دارند. در مناطقی با این شرایط، گونه­های درختی نمدار، زبان­گنجشک، نارون، ممرز و گونه‌های علفی سیاه گیله و بنفشه جنگلی که مبین شرایط حاصلخیزی خاک هستند، از حضور بالایی برخوردارند. در حالی­که که در نقطه مقابل این منطقه، یعنی در جایی که وزن مخصوص ظاهری خاک بالاست، تجمع گونه­ها کم است. در این مناطق، تعداد گونه­های درختی بسیار محدود است. در این مناطق گونه­های نظیر آلوچه، تمشک و گونه­های علفی سرخس چماز دیده می­شوند که بیانگر شرایط نامناسب خاکی هستند. برخی گونه­ها نظیر بلندمازو و پلت نیز گونه­های بی­تفاوت هستند (شکل 2). 

تنوع زیستی گونه­های گیاهی: نتایج آنالیز واریانس نشان داد که بین سه منطقه جنگلی شاهد، یکسال پس از بهره­برداری و پنج سال پس از بهره­برداری اختلاف معنی­داری از نظر غلبه (032/0 , p= 61/3 = f)، تنوع شانون­-وینر (000/0 ,  p= 17/9 = f)، تنوع سیمپسون (022/0 , p= 61/3 = f)، غنای منهنیک (000/0 , p= 67/21 = f) و غنای مارگالوف (000/0 , p= 53/45 = f) وجود دارد. نتایج مقایسه میانگین شاخص­ها بین جنگلهای سه پارسل نشان داد که پارسل شاهد بیشترین میزان تنوع شانون وینر و سیمپسون را داشتند، در حالی­که بین دو پارسل دیگر اختلاف معنی­داری مشاهده نشد. اما از نظر غلبه گونه­ها پارسل شاهد کمترین میزان غلبه را داشت (شکل 4). علاوه بر این، جنگل­های پارسل شاهد بیشترین میزان شاخص­های غنای گونه­ای مارگالوف و منهنیک را داشت و کمترین میزان آن مربوط به پارسل یکسال پس از بهره‌برداری بود (شکل 3).

آنالیز تشابه گونه­های گیاهی: نتایج آنالیز تشابه جاکارد نشان داد که منطقه شاهد و پنج سال پس از بهره‌برداری از نظر پوشش گیاهی بیشترین شباهت را به همدیگر داشتند. اما در مقابل منطقه شاهد و منطقه­ای که فقط یکسال از بهره­برداری آن گذشته بود، کمترین میزان شباهت را از نظر پوشش گیاهی نشان دادند (شکل 5).

بحث

یکی از مهمترین عواملی که اثرات زیادی بر تنوع زیستی گونه­های گیاهی داشته، بهره­برداری­ صنعتی از جنگل­ها بوده است. در این تحقیق مشخص گردید که بهره­برداری صنعتی سبب کاهش تنوع زیستی گونه­های گیاهی می­شود. با توجه به اینکه جنگل­های شمال کشور، جنگل­های کوهستانی و پرشیبی می­باشند (مروی مهاجر، 1385)، از این رو بهره‌برداری از این جنگل­ها به علت شیب بالا می­تواند باعث از بین رفتن بسیاری از گونه­های گیاهی به‌ویژه گونه­های علفی شود.

 

 

شکل 2- آنالیز چند متغیره بین عناصر خاکی و حضور گونه­های گیاهی (BD: وزن مخصوص ظاهری، OC: ماده آلی، P: فسفر، N: ازت کل،  Na: سدیم، Pr: تخلخل)

 

شکل 3- مقایسه میانگین شاخص­های غنای گونه­ای در سه منطقه مورد مطالعه. حروف یکسان بیانگر عدم اختلاف معنی‌دار بین میانگین‌ها در سطح 05/0 p<است.

 

شکل 4- مقایسه میانگین شاخص­های تنوع زیستی و غلبه در سه منطقه مورد مطالعه. حروف یکسان بیانگر عدم اختلاف معنی‌دار بین میانگین‌ها در سطح 05/0 p<است.

 

شکل 5- شاخص تشابه جاکارد پوشش گیاهی بین مناطق مورد مطالعه

 

بنابراین کاهش تنوع زیستی گونه گیاهی در این تحقیق می­تواند به همین دلیل باشد. بررسی­های انجام شده نیز نشان داده که بهره­برداری اثرات متفاوتی بر تنوع‌زیستی گونه­های گیاهی دارد. به طور مثال، در جنگل­های بارانی استوایی، بهره‌برداری با شدت پایین تنوع زیستی را تحت تأثیر قرار نمی‌دهد، اما بهره‌برداری با شدت زیاد باعث افزایش تنوع‌زیستی گونه گیاهی، به‌ویژه گونه‌های سریع‌الرشد می‌شود. در حالی­که در جنگل‌های با پویایی بالا و بشدت تخریب شده، طی مرحلة اول بهره‌برداری تنوع زیستی گونه­های گیاهی افزایش یافته و در مرحلة دوم، بهره­برداری سبب کاهش تنوع زیستی شده است.Huang  و همکاران (2003) نیز با مطالعه تنوع زیستی در جنگل‌های تروپیکال تانزانیا (14) و رنج‌آور (1383) نیز با مطالعه در جنگل‌های راش شفارود گیلان نشان دادند که بهره­برداری اثر معنی­داری بر تنوع زیستی گونه­های گیاهی نداشته، که نتیجه این تحقیق با نتایج پژوهش­های آنها همخوانی نداشت (7). شدت بهره­برداری متفاوت و شرایط توپوگرافی منطقه می­تواند دلیل این عدم همخوانی باشد. اما از طرفی احمدی (1379) با مطالعه تنوع زیستی در جنگل آموزشی پژوهشی شصت‌کلاته گرگان نشان داد که در اثر بهره‌برداری از میزان غنا کم شده ولی تنوع افزایش می‌یابد (1). علاوه بر این، پوربابایی و رنج آور (1387) نیز با مطالعه تأثیر بهره­برداری به شیوه تدریجی پناهی بر تنوع گونه­های گیاهی در جنگل­های راش شرقی شفارود گیلان به این نتیجه رسیدند که غنای گونه­ای در جنگل­های بهره‌برداری شده بیشتر از جنگل­های بهره­برداری نشده است، که با نتایج تحقیق حاضر همخوانی نداشت (4). مهمترین دلیل این تفاوت احتمالا به دلیل شیوه بهره­برداری بوده که در تحقیق آنها به روش تدریجی پناهی بوده است. از طرفی کاهش آشکار تنوع گونه‌ای پس از بهره‌برداری در مطالعات مختلف نیز گزارش شده است (2، 3 و 21).

در این مطالعه مشخص گردید که حضور گونه­های گیاهی در مناطقی با وزن مخصوص ظاهری بالا، کم می­باشد. علاوه بر این، اشکوب فوقانی منشأ ماده آلی است و ماده آلی نیز خود بر خصوصیات شیمیایی خاک تأثیر عمده دارد (13). با باز شدن تاج پوشش در اثر بهره­برداری سرعت برخورد باران بر خاک و نیز آبشویی ماده آلی و عناصر غذایی بیشتر می‌شود (12)، که این آبشویی به‌ویژه در جنگل مورد مطالعه با توجه به شیب بالای آن مشهود بوده و خود اثرات منفی بر حضور گونه­های گیاهی دارد. بهره­برداری با ایجاد تغییر در تاج پوشش و ترکیب اشکوب فوقانی (15) و از طرفی کوبیدگی خاک در اثر حضور ماشین‌آلات سنگین بهره‌برداری، سبب تغییر در خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک شده و وزن مخصوص ظاهری خاک افزایش می‌یابد (5 و 18). براساس نتایج تجزیه و تحلیل چند متغیره ترکیب پوشش گیاهی یک و پنج سال پس از بهره­برداری با منطقه شاهد تفاوت پیدا کرده است. به‌عنوان مثال یکسال پس از بهره‌برداری، گونه­های علفی سرخس عقابی و سرخس چماز و پنج سال پس از بهره­برداری تمشک با درصد پوشش بالا حضور یافته است. چنین تغییراتی در مورد سایر گونه­ها نیز دیده می‌شود. تأثیر عوامل تخریب و بهره­برداری در تغییر جوامع گیاهی جنگل­های چلاو آمل در مقایسه با تیپ­های مجاور آنها نشان داد که پس از دخالت تغییرات زیادی در جوامع طبیعی بوجود آمده است و حضور گونه­های مهاجمی مانند سیاه ولیک و ازگیل زیاد شده و حضور گونه‌های اصلی و کلیماکس کم شده است (روحی­مقدم و همکاران، 1381). ثاقب طالبی و همکاران (1380) نیز بیان کردند که در سطوح باز و مخروبة جنگل پس از بهره‌برداری و باز شدن تاج پوشش، هجوم و رشد گونه‌های علفی مانند سرخس یا انواع تمشک بسرعت رخ می­دهد، که دلیل آن را افزایش نور می­دانند. اشغال سطح جنگل با چنین گونه­هایی امکان حضور گونه­های دیگر را کم کرده که در نهایت باعث کاهش تنوع گونه­ای خواهد شد، که با نتایج تحقیق حاضر همخوانی دارد (6). اما از طرف دیگر میرزایی و همکاران (1386) در جنگل­های زاگرس نشان دادند که نور سبب افزایش تنوع زیستی گیاهان علفی کف جنگل می‌شود (11).

در پایان با توجه به نتایج این تحقیق می­توان گفت که بهره­برداری به شیوه تک‌گزینی با وجود اینکه یکی از بهترین شیوه­های بهره‌برداری موجود است، اما به دلیل شرایط محیطی جنگل­های شمال ازجمله کوهستانی بودن و شیب زیاد آنها، پوشش گیاهی منطقه همانند سایر عوامل مخرب، را تحت تأثیر قرار داده و سبب کاهش تنوع و غنای گونه­های گیاهی می­شود. علاوه بر این، ترکیب گونه­های گیاهی را نیز تحت تأثیر قرار می­دهد که این خود می‌تواند نشانه­هایی از اثرات منفی بهره­برداری بر پایداری اکوسیستم­ها باشد.

1-     احمدی، ش. (1379) بررسی تاثیر بهره‌برداری بر تنوع‌زیستی جنگل (جنگل آموزشی شصت کلاته)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، گرگان، ایران. 120 صفحه.
2-     امیری، م.، درگاهی، د.، حبشی، ه.، آزادفر، د. و سلیمانی، ن. م. 1387. مقایسه تراکم زادآوری و تنوع گونه ای در توده های طبیعی و مدیریت شده جنگل بلوط لوه. مجله علوم کشاورزی و منابع طبیعی، 15(6):44-53.
3-     پوربابایی، ح. و  دادو، خ. 1384. تنوع گونه ای گیاهان چوبی در جنگلهای سری یک کلاردشت، مازندران. مجله زیست شناسی ایران. 18 (4): 307-322.
4-     پوربابایی، ح.، رنج آور، ع. 1387. تأثیر شیوه تدریجی-پناهی بر تنوع گونه­های گیاهی در جنگلهای راش شرقی (مطالعه موردی: جنگلهای شفارود-گیلان). تحقیقات جنگل و صنوبر ایران، 16 (1): 73-61.
5-     توانکار، ف.، مجنونیان، ب. و بنیاد، ا. (1388) بررسی آثار بهره برداری بر زادآوری و فشردگی خاک جنگل در سیستم چوبکشی زمینی (مطالعه موردی جنگل اسالم استان گیلان). علوم و فنون کشاورزی و منابغ طبیعی 13(48): 499-456.
6-     ثاقب طالبی، خ.، قورچی بیگی، ع. ا.، شهنوازی، ه. و موسوی میرکلایی، ر. 1380. ساختار راشستانهای خزری و امکان کاربرد شیو ة تک گزینی در آنها، دومین اج لاس بین المللی جنگل و صنعت، جلد اول :107- 138.
7-     رنج‌آور، ع. ر. (1382) بررسی تاثیر بهره‌برداری روی تنوع گونه‌های گیاهی در جنگل‌های راش شفارود. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه گیلان، گیلان، ایران.
8-     غفاریان م. ر.، سبحانی، ه. و مروی مهاجر، م. (1384) بررسی تخریب وارده به عرصه جنگل (زادآوری و خاک) در اثر حمل چوب به روش سنتی. مجله منابع طبیعی ایران 58(4):805-812.
9-     مروی مهاجر، م. ر. 1384. جنگلشناسی و پرورش جنگل. چاپ اول. انتشارات دانشگاه تهران، 387 صفحه.
10-   میرزایی، ج.، اکبری نیا، م.، حسینی، س. م. و حسین زاده، ج. (1385)  بررسی اکولوژیکی رویشگاه جنگلی ارغوان در شمال ایلام. تحقیقات جنگل و صنوبر ایران 14 (4): 381-371.
11-   میرزایی، ج.، اکبری نیا، م.، حسینی، س. م.، سهرابی، ه و حسین زاده، ج. (1386) تنوع گونه ای گیاهان علفی در رابطه با عوامل فیزیوگرافیک در اکوسیستم های جنگلی زاگرس میانی. مجله زیست شناسی ایران 20 (4): 375-382.
 
12-  Ballard, T. (2000) Impacts of forest management on northern forest soils. Forest Ecology and Management, 133(1-2):  37-42.
13-  Bock, M. D. and Van Rees. K. C. (2002) Forest harvesting impacts on soil properties and vegetation communities in the Northwest Territories. Canadian Journal of Forest Research, 32: (4): 713-724.
14-  Huang, W., Pohjonen, V., Johansson, S., Nashanda, M., Katigula, M. I. L. and Luukkanen, O. (2003) Species diversity, forest structure and species composition inTanzanian tropical forests. Forest Ecology and Management, 173: 11-24.
15-  Kooiman, M. and Inhart, Y. B. (1986) Structure and change in herbaceous communities for ecosystem in the front range. Colorado, U.S.A. Arctic and Alpine Research, 18 (1): 97-110.
16-  McDonald, R. I., Motzkin, G. and Foster, D. R. (2008) The effect of logging on vegetation composition in Western Massachusetts. Forest Ecology and Management, 255: 4021-4031.
17-  Putz, F. E., Dykstra, D. P. and Heinrich, R. (2000) Why poor logging practices persist in the tropics. Conservation Biology, 4(4): 951-956.
18-  Tan, X. Scott X. C. and Kabzems, R. (2005) Effects of soil compaction and forest floor removal on soil microbial properties and N transformations in a boreal forest long-term soil  productivity study. Forest Ecology and Management, 217 (2-3): 158-170.
19-  Van Lear, D. H., Vandermast, D. B., Rivers, C. T., Baker, T. T., Hedman, C.W., Clinton, D. B. and Waldrop, T.A. (2002) American chestnut, Rhododendron, and the future of Appalachian Cove forest. USDA, Forest Service, Southern Research Station. 622 p.
20-  Werner, H., Goddert, O. and Christina, W. (2003) The effects of light and soil conditions on the species richness of the ground vegetation of deciduous forests in northern Germany (Schleswig-Holstein). Forest Ecology and Management, 182: 327-338.
21-  Yadav, A.S. and Gupta, S.K. (2006) Effect of micro-environment and human disturbance on the diversity of woody species in the Sariska Tiger Project in India. Forest Ecology and Management, 225: 178–189.
Volume 28, Issue 2 - Serial Number 2
August 2016
Pages 435-444
  • Receive Date: 03 April 2012
  • Revise Date: 21 December 2013
  • Accept Date: 16 November 2013