ارزیابی فعالیت آنتی باکتریال، آنتی قارچی، آنتی اکسیدانی و شناسایی ترکیبات شیمیایی اسانس گیاه داروئی Narcissus tazetta L. بومی بهبهان

نظام آرمند¹ و حسن مروتی^2*

¹ ایران، کرج، دانشگاه علوم پزشکی البرز، مرکز تحقیقات گیاه درمانی و طب مکمل مبتنی بر شواهد

² ایران، تهران، دانشگاه تهران، دانشکده دامپزشکی، گروه علوم پایه

تاریخ دریافت: 25/06/1398          تاریخ پذیرش: 25/01/1399

چکیده

اوایل قرن بیستم، کشف سیستمهای پیچیده سنتز آلی منجـر بـه توسـعه صنعت داروسازی و جای گزینی داروهای صناعی بـه جـای داروهـای گیاهی شد. اما همزمان با پیشرفت در تولید داروهای شیمیایی جدید و آنتی بیوتیکهای مختلف، به تـدریج اثـرات مضـر ایـن داروها ظاهر شدند. مقاومت باکتریایی و قارچی یکی از دغدغه ها و نگرانی ها در علوم زیستی و پزشکی گردید. و باعث شد در جهـت یافتن ترکیبات ضد میکروبی جدید، گیاهـان نیـز مجددا مـورد استفاده قـرار گیرنـد. از طرفی به دلیل عوارض جانبی بالای اسانس مصنوعی، سالانه در دنیا بیش از بیست میلیون کیلوگرم انواع اسانس از گیاهان دارویی مختلف استخراج می گردد. این مقاله فعالیت ضد قارچی، ضد باکتریایی، آنتی­اکسیدانی و استخراج و شناسایی ترکیبات موثره اسانس گونه نرگس Narcissus tazetta L. بومی بهبهان را به روش میکرو استخراج فاز جامد در فضای فوقانی (Head space) بررسی نموده است. پودر گل نرگس با حلال متانول و با روش پرکولاسیون حل و با استفاده از دستگاه تقطیر در خلاء تغلیظ و عصاره بدست آمده است. اندازه­گیری ظرفیت تام آنتی اکسیدانی، برای سنجش مقدار آسکوربیک­اسید کل و فعالیت ضدباکتریایی عصاره هیدروالکلی به روش دیسک کاغذی در مقایسه با آنتی‌بیوتیک‌های استاندارد، علیه سویه­های استاندارد انجام گرفت. اسانس­گیری به روش Head space و برای آنالیز و شناسایی ترکیب­های تشکیل دهنده اسانس، از دستگاه GC/MS استفاده شد. نتایج نشان داد عصاره پیاز گل نرگس بترتیب بیشترین اثر را بر باکتری ایکولای و قارچ­های فوزاریوم سولانی، آسپرژیلوس نایجر و کاندیدا آلبیکانس و باکتری­های باسیلوس سابتیلیس و استافیلوکوکوس اورئوس دارد. همچنین مقدار آنتی اکسیدان در عصاره کل 698/31 ﻣﯿﮑﺮوﻣﻮل ﺑﺮ ﮔﺮم وزن ﺧﺸﮏ ﻋﺼﺎره (µmol/g) بود .ترکیبات غالب اسانس شامل (E)-β-Ocimene (%36/31)، Linalool (%773/22)، Limonene (%177/14)، 1,8-Cineole (%56/6)، Benzyl acetate (%477/5)،  Exo- Arbzol (%622/3)، g-Terpinene (%53/3)، (3Z)-Hexenyl acetate (%812/2)،  a-Terpineol (088/2) بود. با توجه به کاربردهای روز افزون و فعالیت زیستی مؤثر عصاره گل نرگس، مطالعات وسیع‌تر ویژگی‌های آنتی میکروبی و آنتی اکسیدانتی این گیاه به روش های مختلف پیشنهاد می‌گردد.

واژه های کلیدی: ضد میکروبی، آسکوربیک اسید، متابولیت ثانویه، نرگس بهبهان

* نویسنده مسئول، تلفن: 02161112412 ، پست الکترونیکی: hmorovvati@ut.ac.ir

مقدمه

رادیکالهای آزاد اثرات مضری بر روی سلول­ها دارند، همچنین خطرات ناشی از وجود رادیکال­های آزاد در اتیلوژی بیماریهای مختلف گزارش شده است رادیکالهای آزاد اغلب محصولات مراحل مختلف فعالیتهای زیستی درونی هستند که روند ایجاد آنها میتواند توسط عواملی مانند تشعشع، بیوتیکها و دود، تحریک شود آنتی اکسیدانها ارگانیسمها را در مقابل خطرات ناشی از وجود رادیکالهای آزاد محافظت میکنند و وجود آنتی اکسیدان­ها جهت جاروب کردن رادیکال‌های آزاد، دادن هیدروژن و جمع‌آوری اکسیژن یکتایی به جهت جلوگیری از تخریب سلول امری حیاتی است تا از ایجاد اختلال در روند فعالیتی سلول­ها، جلوگیری کند(2). تنش اکسیداتیو در اثر عدم توازن میان تولید رادیکال­های آزاد در داخل بدن و مکانیسم های دفاعی آنتی اکسیدانی حاصل می شود. در موجودات زنده پراکسیداسیون لیپید­های موجود در دیواره سلول­های زنده از جمله مهمترین اهداف رادیکال­های آزاد می باشد. در این شرایط نه تنها ساختمان دیواره و عملکرد آن تحت تاثیر قرار می گیرد بلکه بعضی از محصولات ناشی از اکسیداسیون به عنوان نمونه مالون دی آلدهید می تواند با بیومولکول­ها واکنش نشان داده و اثرات سیتوتوکسیک و ژنوتوکسیک از خود نشان دهد. بنابراین حضور بالای رادیکال­ها ی آزاد مخصوصا پراکسیدها نقش کلیدی در بیماری­زایی تعدادی از بیماری­ها مانند دیابت، بیماری های قلبی- عروقی، سرطان، پیری و انواع بیماری های دیگر دارد (1). مصرف داروهای صنعتی و ترکیبات شیمیایی میتواند منجر به ایجاد واکنشهای متابولیسمی نامطلوب گردد و در اغلب اوقات رادیکالهای آزاد و پراکسیدها تولید شوند. تحقیقات نشان داده است که داروهای گیاهی سرشار از ترکیبات مختلف دارای فعالیت زیستی بوده به طوری که از تولید ترکیبات اکسیدان جلوگیری میکنند(3). گیاهان غنی از چندین متابولیت ثانویه (ترینوئیدها، فلانوئید ها، ترکیبات فنولی، آلکالوئیدها)هستند و منبع اصلی تنوع شیمیایی هستند. ترکیبات فنلی و پلی فنل ها یک گروه بزرگ از ترکیبات معطر هستند. این ترکیبات بدلیل غیرفعال کردن آنزیم های باکتریایی و آنزیم های متصل به غشاء و غیر فعال و از دست دادن عملکرد پروتئین باکتریایی مانند چسبندگی پلی پپتید دیواره سلولی و ...  دارای خواص ضد میکروبی و آنتی اکسیدانی قوی هستند(17).

حدوداً 8000 گونه گیاهی در ایران رویش دارند که 2000 گونه آن انحصاری ایران است بررسی آمارهای جهانی در خصوص مصرف بالای عصاره های طبیعی گیاهی نشان می دهد که با وجود این که منشاء و مبداء اصلی تامین مواد اولیه این عصاره های طبیعی ایران است اما ارز آوری و سود حاصل از فرآوری آنها نصیب کشورهای پیشرفته می گردد. از سوی دیگر جهت مصارف داخل کشور، متاسفانه اسانس های مصنوعی رایج شده است (12). ﻋﻤﻠﻜﺮد، اﺟﺰای ﻋﻤﻠﻜﺮد، ﻣﻴﺰان و ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻫﺎی ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه ﮔﻴﺎه داروﻳﻲ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺷﺮاﻳﻂ اﻗﻠﻴﻤﻲ و ﺗﻐﺬﻳﻪ می­باشند (15).

گل نرگس از خانواده Amarylliceae با نام علمی Narcissus tazetta L.، جزو تک لپه ای ها می باشد. دارای حدود 65 گونه و هزاران رقم و دو رگه  است در سرتاسر کره زمین به خصوص در نواحی گرم و خشک فراوان است. از زمان گذشته 24 رقم گل نرگس در منطقه بهبهان وجود داشته است اما اکنون فقط 8 گونه آن یافت می شود. 70 درصد مساحت نرگس زار را نرگس شهلا و20 درصد را نرگس پرپر(شصت پر) و 10 درصد را نرگس مشکین یا مسکین در بر گرفته است (8). این گیاه به علت دارا بودن خواص داروئی بسیار مورد توجه است، به عنوان مثال گل ها و پیازهای آن در درمان تب دوره ای و اسهال خونی و ریشه های آن در درمان آبسه، جوش ها و بیماری های پوستی استفاده می شود. لکتین های جداشده از این گیاه نیز فعالیت ضد ویروس HIV-1 از خود نشان می دهند (18). همچنین از نرگس به عنوان ضد سم برای پراکنده کردن سم و رفع درد ناشی از مسمومیت گزندگان استفاده می شود (9). نتایج حاصل از بررسی آلکالوییدهای پیاز‌ گونه نرگس (Narcissus tazetta L.) رشد یافته در روستای ضیابر از توابع بندر انزلی وجود سه آلکالویید همولیکورین، تازتین و ایسمین را نشان داد. آلکالویید‌های تازتین و مشتق دمتیله همولیکورین که دارای خواص مهم دارویی هستند ولی آلکالویید ایسمین دارای خواص کاهندگی فشار خون، از این گونه استخراج گردید (18). اسانس گونه های نرگس از ارزش بسیار بالایی در صنعت عطر سازی برخوردارند پژوهش های مختلفی در مورد ترکیبات شیمیایی اسانس نرگس انجام شده است. ساکایی در بررسی اسانس واریته های N.tazetta Papyr و Chinensis ترکیبات زیادی از جمله هپتادکان (Heptadecane)، دودکان (Dodecane)، هپتادکان (Pentadecane)، نونان (Nonane) استخراج نمود. همچنین ترکیبات اسانس دو گونه  N. geranium و N. trevithian توسط هنس و همکاران شناسایی شده است و ترکیبات مانند دودکان (Dodecane) و    تترادکان (Tetradecane) گزارش کردند (14). با توجه به خواص مفید و استفاده سنتی از گل نرگس و اینکه تا کنون هیچ کار پژوهشی بر روی خواص آنتی باکتریال، آنتی قارچی، آنتی اکسیدانی گل نرگس بهبهان و همچنین بر روی اسانس گل آن انجام نشده است. در این مطالعه برای اولین بار ویژگی های آنتی اکسیدانی گونه داروئی گل نرگس بومی بهبهان براساس و آنالیز کمی و کیفی اسانس به روش  Headspaceانجام شد.

مواد و روشها

عصاره گیری به روش پرکولاسیون: پیاز گل نرگس از نرگسزار بهبهان تهیه شد. این شهر با ارتفاع 325 متر از سطح دریا ، طول جغرافیایی 5014 و عرض جغرافیایی 3063، دارای اقلیم بیابانی گرم و خشک می باشد. ابتدا 231 گرم پودر تهیه شده از پیاز گل نرگس به ظرف پرکولاتور منتقل و به آن متانول افزوده شد. متانول به قدری اضافه شد که حلال در پرکولاتور روی پودر را کاملاً بپوشاند و پس از 24 ساعت عصاره متانولی از پرکولاتور خارج  و بوسیله قیف و کاغذ صافی صاف گردید. و این عمل تا 3 مرتبه انجام شد. و پس از بی رنگ شدن کامل، مجددا عصاره به وسیله قیف و کاغذ صافی، صاف شد و به کمک دستگاه تقطیر در خلاء تغلیظ گردید و 18 درصد وزنی عصاره تام بدست آمد.

اثرات ضدمیکروبی و قارچی: بررسی اثرات ضدمیکروبی عصاره حاصل با روش دیسک کاغذی بر روی میکروارگانیسم های استافیلوکوکوس ارئوس 1112(Staphylococcus aureus) PTCC، باسیلوس سوبتیلیس 1023PTCC Bacillus subtilis))، اشریشیاکلی1074(Escherichia coli) PTCC و قارچ­های فوزاریوم سولانی (Fusarium solani) PTCC 5285 و کاندیدا آلبیکانس (Candida albicans) PTCC 5027 و آسپرژیلوس نایجر PTCC 5010 (Aspergillus niger) و مقایسه با آمیکاسین و تتراسایکلین وتعیین  MIC (حداقل غلظت مهاری ) انجام گرفت. در روش دیسک کاغذی، میزان هاله عدم رشد از طریق اندازه گیری قطرهاله مطالعه شد و بر این اساس در مقایسه با شاهد منفی (حلال)، MIC تعیین گردید. در این روش از غلظت های 250، 500، 1000، 2000، 4000 و 8000 میکروگرم بر دیسک استفاده شد . پس از تهیه محیط های کشت آغشته به میکروارگانیسم مربوطه، دیسک ها در جای مشخص شده قرار گرفت و تاثیر آن بر رشد میکروارگانیسم بررسی و قطر هاله عدم رشد تعیین گردید. از تتراسایکلین و آمیکاسین بترتیب با غلظت های 50 و 3 میکروگرم در دیسک و غلظت های 1، 2، 4، 8، 16، 32، 64 و 128میکروگرم بر میلی لیتر برای آزمون MIC، به عنوان شاهد مثبت استفاده گردید.

روش اندازه گیری ظرفیت تام آنتی اکسیدانی، به روش آسکوربیک اسید: برای سنجش مقدار آسکوربیک اسید کل از روش De Pinto و همکاران استفاده شد (6). 5/0 گرم بافت فریز شده پیاز گل نرگس در 10 میلی لیتر متافسفریک اسید 5 درصد ساییده شد و به مدت 15 دقیقه در g 10000 سانتریفیوژ گرید. سپس، 300 میکرولیتر از عصاره سانتریفیوژ شده در لوله آزمایش ریخته شد و محلول های زیر به ترتیب به آن اضافه گردید: ابتدا 750 میکرولیتر بافر فسفات پتاسیم 100 میلی مولار، سپس 150 میکرولیتر دی تیو ترایتول 10 میلی مولار و مخلوط حاصل 10 دقیقه در درجه حرارت اتاق قرار داده شد. سپس، 150 میکرولیتر N- اتیل مال آمید 5/0 درصد اضافه و مخلوط حاصل 10 دقیقه دردمای اتاق قرار داده شد.. پس از آن، 600 میکرولیتر تری کلرواستیک 10 درصد، 600 میکرولیتر اورتوفیفریک اسید 44 درصد، 600 میکرولیتر آلفا آلفا دی پیریدیل 4 درصد و 10 میکرولیتر FeCl₃ (475 میلی گرم در 5/0 میلی لیتر آب) اضافه گردید. مخلوط حاصل با ورتکس به هم زده شده و به مدت 20 دقیقه در حمام آب گرم با دمای 40 درجه سانتی­گراد قرار گرفت سپس مجددا ورتکس شد و برای بار دوم به مدت 20 دقیقه در حمام با دمای 40 درجه سانتیگراد قرار گرفت و شدت جذب در 695 نانومتر خوانده شد. برای محاسبه مقدار آنتی اکسیدان کل با استفاده از آسکوربیک اسید منحنی استاندارد
y= 1.2453x – 0.79754 و R²= 0.98706 رسم گردید و نتایج بر حسب ﻣﯿﮑﺮوﻣﻮل ﺑﺮ ﮔﺮم وزن ﺧﺸﮏ ﻋﺼﺎره (µmol/g)محاسبه شد (4).

روش استخراج و شناسایی اسانس: جهت استخراج اسانس، نمونه های سرشاخه های هوایی گل نرگس پس از برداشت بلافاصله به آزمایشگاه منتقل گردید. گل ها به صورت اسلایس (sliced) آماده گردید. 5 گرم از نمونه به سرعت به ویال های Headspace منتقل و در سینی های دستگاه قرار داده شد و دمای آن به 80 درجه سانتی گراد رسید. برای شناسایی ترکیب های تشکیل دهنده اسانس، پس از اسانس گیری با روش Headspac، اسانس به دستگاه GC (Agilent model 7890-A series gas chromatography and) تزریق شد. دستگاه مورد استفاده با ستونی به طول 30 متر، قطر داخلی 25/. میلی­متر و ضخامت لایه 25/. میکرومتر از نوع HP-5MS بود. دمای ابتدائی آون 60 درجه سانتی­گراد و توقف در این دما به مدت 5 دقیقه، گرادیان حرارتی 3 درجه سانتی­گراد در هر دقیقه، افزایش دما تا 210 درجه سانتی­گراد با سرعت 15 درجه در هر دقیقه، افزایش دما تا 240 درجه سانتی­گراد و سه دقیقه توقف در این دما بود. دمای اتاقک تزریق 280 درجه سانتی گراد و از گاز هلیوم به عنوان حامل با سرعت جریان 8/. میلی­لیتر در دقیقه استفاده گردید. طیف نگار جرمی مورد استفاده دستگاه GC/MS (Agilent model 5975-C mass spectrometry) با ولتاژ یونیزاسیون 70 الکترون ولت، روش یونیزاسیون E1 و دمای منبع یونیزاسیون 220 درجه سانتی­گراد بود.  شناسایی ترکیب های اسانس به کمک شاخص بازداری و بررسی طیف های جرمی پیشنهادی کتابخانه های کامپیوتری دستگاه کروماتوگراف طیف سنج- جرمی و مقایسه آنها با ترکیب های استاندارد انجام شد.

نتایج

اثرات ضدمیکروبی (باکتری و قارچ) عصاره: نتایج حاصل از اثر مهار رشد عصاره کل پیاز گل نرگس بر باکتری ها و قارچ­های مورد مطالعه در جدول شماره 1 ارایه شده است.

اندازه گیری ظرفیت تام آنتی اکسیدانی، به روش آسکوربیک:  نتایج حاصل از بررسی ظرفیت تام آنتی اکسیدانی در جدول 2 آمده است. نمونه های عصاره پیاز گل نرگس در جذب نوری­ها (OD) و غلظت‌های مختلف بر حسب میکرومول آسکوربیک در میلی­گرم وزن خشک عصاره (μmol/mg) با استفاده از معادله خط فعالیت آنتی اکسیدانی محاسبه شد. و بیشترین خواص آنتی اکسیدان در تکرار 4 عصاره کل(OD) برابر با 597/36 و کمترین آن در در تکرار 1 عصاره کل(OD) برابر با 732/23 می باشد.

آنالیز و شناسایی اسانس:  کروماتوگرام اسانس گل نرگس بهبهان به روش میکرو استخراج فاز جامد در فضای فوقانی در شکل 1 و ترکیبات اسانس گیاه دارویی گل نرگس بهبهان در جدول 3 آورده شد.

جدول 1- نتایج حاصل از اثر مهار رشد عصاره کلی پیاز گل نرگس بر باکتری ها و قارچهای مورد مطالعه

- بیانگر این است که تیمار مورد نظر بر میکروارگانیسم مورد مطالعه بی اثر بوده است

--- نشاندهنده این است که این تیمار روی موارد مورد مطالعه انجام نشده است.

جدول 2- مقادیر آنتی اکسیدان کل بر اساس روش آسکوربیک اسید در فرکشن عصاره کل پیاز گل نرگس

شکل 1- کروماتوگرام اسانس گل نرگس بهبهان به روش میکرو استخراج فاز جامد در فضای فوقانی

جدول3- ترکیبات اسانس گیاه دارویی گل نرگس بهبهان

مجموع 24 ترکیب برابر با 979/99 درصد اسانس در گل نرگس بومی بهبهان شناسایی شد. مهمترین ترکیبات اسانس شامل (E)-β-Ocimene (%36/31)، Linalool (%773/22)، Limonene (%177/14)، 1,8-Cineole (%56/6)، Benzyl acetate (%477/5)،  Exo- Arbzol (%622/3)،
g-Terpinene (%53/3)، (3Z)-Hexenyl acetate (%812/2)،  a-Terpineol (088/2) و کمترین درصد ترکیبات مربوط به Terpinolene (%087/0) بود.

بحث

عصاره پیاز گل نرگس در بررسی به روش دیسک کاغذی، به ترتیب بیشترین اثر را روی باکتری ایکولای و قارچها و باکتریهای باسیلوس سابتیلیس و استافیلوکوکوس اورئوس داشته است. هر چند مطالعه ای در مورد خواص آنتی باکتریایی و آنتی قارچی گیاه دارویی گل نرگس انجام نشده است، اما مطالعات زیادی در مورد فعالیت ضدمیکروبی عصاره و ترکیبات فنولیک سایر گیاهان داروئی گزارش شده است. عصاره های گیاهان داروئی به دلیل داشتن ترکیبات فنلی دارای خواص آنتی اکسیدانی و آنتی میکروبی است (16) و اثر ترکیبات فنولیک وابسته به غلظت آنها  می­باشد و در غلظت­های پایین، ترکیبات فنولیک بر فعالیت آنزیم­ها به ویژه آنزیم­هایی که در ارتباط با تولید انرژی هستند اثر می گذارند، در صورتیکه در غلظت­های بالاتر، ترکیبات فنولیک باعث غیرطبیعی شدن پروتئین­ها می­شوند. همچنین اثر ترکیبات فنولیک بر رشد میکروب­ها و تولید سم می­تواند در نتیجه قابلیت ترکیبات فنولیک در تغییرپذیری دیواره سلولی و خروج ماکرومولکول­ها از درون سلول نیز باشد. این ترکیبات نیز می توانند با پروتئین های غشاء واکنش داده و باعث تغییر شکل این پروتئین­ها و تغییر در عملکرد آنها شوند (20،17،3).

در این مطالعه خواص آنتی اکسیدان در تکرار 4 عصاره کل(OD) برابر با 597/36 می باشد هر چند مطالعه ای در مورد خواص آنتی اکسیدانی گل نرگس گزارش نشده، اما خواص آنتی اکسیدانی گیاهان مربوط به متابولیت های ثانویه از جمله ترکیبات فنلی (7) و به طور مستقیم به ساختارآن ها که از یک یا تعداد بیشتری حلقه های آروماتیک و گروه های هیدروکسیل تشکیل شده است و با واکنش با رادیکال های آزاد قادر به مهارنمودن رادیکال های آزاد می باشند برمی گردد(2).

اسانس ها ترکیبات روغنی فراری هستند که در قسمت های مختلف گیاهان معطر مانند برگ، پوست، گل، میوه، دانه و ریشه یافت می­شوند (10). در واقع مخلوط پیچیده ای از ترکیبات فرار هستند و از دیدگاه شیمیایی مخلوط­های بسیار پیچیده شامل منوترپن­ها، ﺳﺰﻛﻮﺋﻲ ﺗﺮﭘﻦ ﻫﺎ و مشتقات اکسیژنه آن­ها می­باشد. در این مطالعه (E)-β-Ocimene (%36/31)، Linalool (%773/22)، Limonene (%177/14)، 1,8-Cineole ترکیبات غالب اسانس را تشکیل داد. نتایج بررسی های نخعی و همکاران (2008) با عنوان بررسی ترکیبات شیمیایی موجود در اسانس گل نرگس(Narcissus tazetta L.) در شرایط مزرعه ای و رویشگاهی در خراسان جنوبی نشان داد که Dodecane (%30/25)، Tetradecane(%25/80) در نمونه مزرعه ای و Dodecane (%28/29) و Tetradecane(%35/05) در نمونه رویشگاه طبیعی ترکیبات اصلی اسانس را تشکیل می دهد(13). همچنین النی(Eleni) و همکاران(2013) در مطالعه­ای با عنوان "ترکیبات اسانس دو گونه Narcissus tazetta و Narcissus serotinus از یونان " نشان داد که ترکیبات اصلی بالای 10 درصد اسانس در گونه نرگس serotinus به ترتیب بیشترین درصد Benzyl acetate (%19.36)، Undecanal (%10.74) و Nonanal (%10.15) و ترکیب اصلی بالای 10 درصد در نرگس گونه tazetta ترکیبی به نام trans-Ocimene(%61.12) می باشد. این در حالیست که این ترکیبات بعنوان ترکیبات غالب اسانس مطالعه ما نمی باشند (11). این اﺧﺘﻼﻓﺎت در اﺟﺰای اﺳﺎﻧﺲ ﺑﻴﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ تفاوت در شرایط اقلیمی و آب و هوایی رویشگاه ها مانند نور، بارندگی، درجه حرارت و باد، ویژگی های خاک (بافت، عناصر غذایی و اسیدیته) و عوامل جغرافیایی مانند ارتفاع از سطح دریا، شیب و جهت آن نسبت داد (5). به عبارتی عوامل مختلف درونی و بیرونی مانند شرایط اقلیمی بر نوع و مقدار ترکیبات اسانس تاثیر می­گذارد (19).

نتیجه ­گیری

با توجه به کاربردهای روز افزون و فعالیت زیستی مؤثر عصاره گل نرگس، مطالعات وسیع‌تر ویژگی‌های آنتی اکسیدانتی این گیاه به روش های مختلف پیشنهاد می‌گردد.

سپاس­گزاری: از همراهی و همکاری صمیمانه جناب آقایان محمدعلی افشاری و حسن تجلی که در تهیه گل نرگس بهبهان همکاری لازم را مبذول داشته اند صمیمانه سپاسگزاری می نمایم.