Journal of Plant Research
(Iranian Journal of Biology)
Floristic study of Zar Cheshme protected region from Esfahan province
Document Type : Research Paper
Abstract
Zarcheshme protected region (no hunting area) is located at 60 km from south-west of Shahreza, north of Esferjan, 12 km from Hounejan and 130 km from Isfahan. The purpose of this study was to evaluate the floristic composition, life form spectra, chorological analysis, and determine threatened criteria, medicinal, pastoral and poisonous plants from this region. All the data from this research are first reported for this area. The results of this study showed that a total of 150 species belonging to 115 genera, 33 families in this region. Seven families, 21 genera and 25 species were belonged to monocotyledons and 26 families, 94 genera and 125 species included dicotyledons. Moreover, Asteraceae was considered one of the largest families in this region including 22 genera and 28 species. Based on Raunkiaer's method, the life forms consisting of 50% hemicryptophytes, 25% therophytes, 11% geophytes, 7% chamaephytes, 4% phanerophytes and 3% hydrophytes were detected. From the chorological point of view, 73% were allocated to Irano-Touranian elements. It is worth noting that, 29 endemic species, 78 medicinal species, 51 pastoral species and 23 poisonous species were determined in this region. Based on the threatened species criteria, there were 19 species in lower risk and one species in vulnerable case.
Keywords
Main Subjects
مطالعه فلوریستیکی منطقه حفاظت شده زرچشمه در استان اصفهان
نواز خرازیان1*، فهیمه عبائیان1 و مهدی یوسفی2
1* دانشگاه شهرکرد، دانشکده علوم، گروه زیست‌شناسی
2تهران، دانشگاه پیام نور، گروه زیست‌شناسی
تاریخ دریافت: 6/1/94 تاریخ پذیرش: 17/9/94
چکیده
منطقه حفاظت شده زرچشمه در فاصله 60 کیلومتری جنوب غربی شهرضا، شمال روستای اسفرجان، 12 کیلومتری روستای هونجان و در فاصله 130 کیلومتری شهر اصفهان واقع شده است. هدف از این تحقیق بررسی ترکیب فلوریستیکی، شکلهای رویشی، تعیین پراکنش جغرافیایی (کوروتیپ)، ارزش حفاظتی، دارویی، سمی و مرتعی گیاهان این منطقه است. از این‌رو جمع‌آوری گیاهان در تمام فصل‌های رویشی و در چندین مرحله انجام شد. شکلهای زیستی گیاهان جمع‌آوری شده و تحلیل پراکنش جغرافیایی با استفاده از روش Raunkiaerو تقسیم‌بندی نواحی فیتو-جغرافیایی بررسی گردید. کلیه داده‌های حاصل از این تحقیق برای اولین بار از این منطقه گزارش می‌شود. نتایج حاصل از این بررسی نشان می‌دهد که در مجموع تعداد 150 گونه متعلق به 115 جنس و33 تیره از گیاهان آوندی در این منطقه وجود دارد. 7 تیره، 21 جنس و 25 گونه متعلق به تک‌لپه‌ایها و 26 تیره، 94 جنس و 125 گونه متعلق به دولپهایها می‌باشد. طیف زیستی منطقه نیز حاکی از آن است که 50 درصد از گونه‌ها همی‌کریپتوفیت، 25 درصد تروفیت، 11 درصد ژئوفیت، 7 درصد کامافیت، 4 درصد فانروفیت و 3 درصد هیدروفیت میباشند. همچنین از لحاظ پراکندگی جغرافیایی 73 درصد ایرانی-تورانی را به خود اختصاص داده است. شایان ذکر است که 29 گونه انحصاری، 78 گونه دارویی، 51 گونه مرتعی و 23 گونه سمی در این منطقه شناسایی شده است. از نظر ارزش حفاظتی گونه‌ها نیز 19 گونه در موقعیت خطر کمتر و یک گونه آسیب‌پذیر می‌باشد.
واژه‌های کلیدی: ایرانی- تورانی، همی‌کریپتوفیت، انحصاری، دارویی
* نویسنده مسئول، تلفن: تلفکس: 03832324419، پست الکترونیکی: nkharazian@gmail.com
مقدمه
پوشش گیاهی بخش مهمی از اکوسیستم‌های طبیعی را تشکیل می دهد و تنظیم کننده جریان آبهای سطحی و زیر زمینی، حفظ خاک و جلوگیری از فرسایش آن می باشد (26، 35). این چنین ارزشهایی مطالعه پوشش گیاهی را دو چندان می‌کند (27). گونه های گیاهی بر اساس خواص، سرشت و نیز شرایط محیطی اطراف خود در هر اکوسیستم انتشار می یابند (35). شایان ذکر است که فلور هر ناحیه نتیجه واکنشهای جامعه زیستی در برابر شرایط محیط کنونی و تکامل گیاهان در دوران گذشته است. بررسی و ارزیابی فلور هر منطقه از جمله تعیین فهرست فلوریستیک، طیف زیستی و انتشار جغرافیایی گونه های گیاهی آن از نظر شناخت تنوع زیستی حائز اهمیت می باشد (26). گونه های گیاهی بعنوان ذخائر ژنتیکی یا توارثی هر کشور بشمار می آید و در واقع میراث جهانی محسوب می شود و بررسی تنوع آنها بعنوان بستری لازم برای مطالعات بوم شناختی، مرتع‌داری، آبخیزداری، بانک ژن گیاهی و دارویی از اهمیت قابل توجهی برخوردار است. از طرفی شناسایی گونه های مختلف امکان انجام مطالعات بعدی در زمینه های مختلف علوم زیستی را فراهم می نماید و با تشکیل هرباریوم و طرح جمع آوری فلور استان های کشور این امر میسر می گردد (12، 24).
استان اصفهان بعلت موقعیت جغرافیایی و توپوگرافی، قرار گرفتن در بین رشته کوه‌های زاگرس و مناطق خشک فلات مرکزی و دارا بودن اکوسیستم‌ها و مراتع طبیعی ویژه از فلور متنوعی برخوردار است. در این استان مناطق حفاظت شده متعددی وجود دارد. این نواحی مکانهای مناسبی برای مطالعه تغییرات و ارزیابی پتانسیل پوشش گیاهی هستند، زیرا علاوه بر اینکه حدود جغرافیایی مشخصی دارند، پوشش گیاهی آنها کمتر در معرض تغییرات ناشی از دخالت عوامل انسانی است. امروزه مناطق تحت حفاظت بعنوان یکی از مفید ترین شکلهای بهره وری پایدار و چند جانبه از سرزمین شناخته می شود (12). یکی از این نواحی منطقه حفاظت شده زرچشمه (شکار ممنوع) در فاصله 130 کیلومتری شهر اصفهان است.
در زمینه مطالعات برروی نواحی فلوریستیکی استان اصفهان می توان به گزارشهای متعددی اشاره کرد. در گزارشی که توسط عبدی و افشارزاده (1391) ارائه شده است ، ناحیه بادرود در استان اصفهان شامل درصدهای متفاوتی از عناصر فلوریستیکی بودند که 57 درصد آن متعلق به ایرانی-تورانی است و تنها یک درصد ایرانی- تورانی/ صحارا - سندی/ صحارا - عربی را به خود اختصاص داده اند (13). در همین راستا مطالعاتی بر روی پوشش گیاهی منطقه حفاظت شده کلاه قاضی و موته ، قزاآن کاشان، منطقه ونک سمیرم، پناهگاه حیات وحش قمیشلو، منطقه شکار ممنوع حنا، چادگان، منطقه شکار ممنوع کرکس و یحیی آباد نظنز نیز ارائه شده است که هریک نشانگر حضور تنوعی قابل توجه در این نواحی، حضور گونه های انحصاری و آسیب پذیر، گیاهان کمیاب، گونه های کاربردی دارویی و مرتعی و وجود تیپهای گیاهی مختلف در این استان می باشد (2، 4، 6، 8، 9، 12، 25، 27).
از این‌رو با توجه به اهمیت پوشش گیاهی کشور ایران و بدلیل آنکه مطالعات فلوریستیکی نشانگر وضعیت گذشته و آینده یک منطقه است، هدف از این مطالعه شناسایی تاکسونهای گیاهی و بررسی عناصر فلوریستیکی در منطقه، تعیین شکلهای رویشی، تحلیل پراکنش جغرافیایی (کوروتیپ) گونه های گیاهی و تعیین ارزش حفاظتی، دارویی، سمی و مرتعی گونه های گیاهی منطقه می باشد. شایان ذکر است که تاکنون هیچ گونه گزارشی مبنی بر مطالعات فلوریستیکی در این منطقه حفاظت شده ارائه نشده و برای اولین بار از ایران گزارش می شود.
مواد و روشها
معرفی منطقه مورد مطالعه: منطقه حفاظت شده زرچشمه (شکار ممنوع) در فاصله 60 کیلومتری جنوب غربی شهرضا، شمال روستای اسفرجان، 12 کیلومتری روستای هونجان و در فاصله 130 کیلومتری شهر اصفهان واقع شده است که در همسایگی با کوه‌های سمیرم نیز می‌باشد (شکل 1). این منطقه دارای مساحتی حدود 55898 هکتار است و درموقعیت عرض جغرافیایی´33 و°31 و طول جغرافیایی´45 و°51 قرار گرفته است. محدوده ارتفاع در این ناحیه از 2170 تا2610 متر می‌باشد.بعلت وسعت قابل توجه این منطقه، بخشی از نواحی که تنوع فلوریستیکی بیشتری داشتند و عناصر موجود در آن غیر تکراری بودند مورد مطالعه قرار گرفت. از این‌رو از لحاظ جغرافیایی نواحی مورد مطالعه اغلب در عرض ´38 و°31 تا´32 و°31 شمالی و طول ´53 و°51 تا ´49 و°51 شرقی انجام شد.
از جمله مناطقی که همجوار و مرتبط با منطقه حفاظت شده زرچشمه هستند می توان به منطقه شکار ممنوع حنا اشاره کرد که با مساحتی بالغ بر 20 هزار هکتار درقسمت جنوبی استان اصفهان و در30 کیلومتری شهر سمیرم واقع شده است. همچنین، منطقه شکار ممنوع دشتک درشهرستان دهاقان در استان اصفهان با 65 هزار هکتار و منطقه شکار ممنوع شاه قنداب با 57 هزار هکتار در30 کیلومتری شرق شهرستان شهرضا واقع است.
شکل 1- موقعیت جغرافیایی منطقه حفاظت شده زرچشمه در شهرستان شهرضا
از نظر ویژگیهای زمین شناسی، منطقه زرچشمه حاوی سنگ آهک می باشد که برروی این سنگها شیل آهکی با گسترش چشمگیری تشکیل شده است. همچنین، شیل‌های خاکستری، شیل‌های آهکی و لایه‌های نازک آهکی خاکستری روشن تا کرم مشاهده می گردد که سطح برونزد آنها صاف و در بیشتر قسمت‌ها دارای پوشش خاک سطحی است. وجود چشمه‌های کارستی گسله‌ای کنگلومرای نئوژن از ویژگیهای دیگر این ناحیه محسوب می شود، بطوری که برخی از گسله ها با بزرگی 8 کیلومتر در ناحیه کوه زرچشمه از اختصاصات دیگر منطقه است. علاوه بر این، در برخی نقاط خاکهای سیلیسی، کربنات و مس، آهن، کانیهای رسی و خاک رسی مشاهده می گردد. تیپ اراضی نیز در این منطقه شامل تیپ فلات، دشتهای دامنه ای و اراضی سنگریزه دار می باشد (1).
روش تحقیق: با بررسی نقشه های جغرافیایی و همچنین با بازدیدهای صحرایی از منطقه مزبور مطالعه و جمع آوری نمونه های گیاهی انجام شد. جمع آوری گیاهان منطقه در تمام فصل های رویشی و درچندین مرحله از فروردین 1392 لغایت اردیبهشت 1393 انجام گردید. بمنظور شناسایی نمونهها، از فلورهای معتبر مانند فلورا ایرانیکا (37)، فلور رنگی ایران (15)، فلور ایران (3)، رستنیهای ایران (18)، رده بندی گیاهان (19)، گونهای ایران(21) و فلور ترکیه (31) استفاده شد. همچنین کلیه نمونههای جمع آوری شده با نمونههای شناسایی شده در هرباریوم مرکز تحقیقات جنگلها و مراتع استان اصفهان بمنظور تأیید صحت شناسایی مقایسه گردید. کلیه نمونه های جمع آوری شده در هرباریوم دانشگاه شهرکرد، دانشکده علوم موجود می باشد.
شکلهای زیستی گیاهان جمع آوری شده با استفاده از روش Raunkiaer(1934) مشخص گردید (36). همچنین، بمنظور تحلیل پراکنش جغرافیایی گیاهان ثبت شده در منطقه از تقسیم بندی رویشهای ایران (40) و کتابهای فلور ایران (3) استفاده شد. برای تعیین وضعیت حفاظتی گونه‌ها براساس گروهبندی IUCN (1994) (International Union for Conservation of Nature) از کتاب Red Data Book of Iran (34) نیز بهره گرفته شد. همچنین ارزش گیاهان از جنبه های دارویی، مرتعی و سمی نیز از مراجع معتبر تعیین شد (7، 20).
نتایج
نتایج حاصل از مطالعه این ناحیه از نظر ویژگیهای آب و هوایی و اطلاعات فلوریستیکی بشرح زیر می باشد:
نزدیکترین ایستگاه هواشناسی به منطقه، ایستگاه هواشناسی شهرضا می باشد که منحنی آمبروترمیک (دما-باران) آن در شکل 2 ذکر شده است. بر اساس گزارشهای بدست آمده از سازمان هواشناسی استان اصفهان، میانگین های حداکثر و حداقل دما به‌ترتیب 6/20 و 6 درجه سانتیگراد است .حداقل میزان دما نیز 12/2 و مربوط به دی ماه و حداکثر مطلق آن 56/26 درجه سانتیگراد در تیر ماه است. متوسط بارش سالیانه 6/162 میلی متر است و حداکثر میزان بارندگی در آذر ماه و بمیزان 56/34 میلیمتر و حداقل آن در مرداد و شهریور و به‌ترتیب بمیزان صفر و 42/0 میلیمتر می باشد. همان گونه که مشاهده می شود ماه های خرداد، تیر، مرداد و شهریور ماه های خشک سال هستند. با توجه به شرایط اقلیمی منطقه و با بهره گیری از طبقه بندی اقلیمی De Martonne ؛ I= P/(T+10)، P= میزان بارندگی و T= میزان درجه حرارت (32)؛ می توان ضریب خشکی منطقه را محاسبه کرد و نوع اقلیم را بر اساس این روش تشخیص داد، بطوریکه این منطقه دارای اقلیم خشک می باشد.
شکل 2- منحنی دما-باران (آمبروترمیک) ایستگاه کلیماتولوژی شهرضا، با ارتفاع 1824 متر از سطح دریا (بر اساس آمار متوالی سالهای 1388- 1392)
نتایج حاصل از جمع آوری و شناسایی گیاهان چنین نشان می دهد که در مجموع تعداد 150 گونه متعلق به 115 جنس و 33 تیره از گیاهان آوندی در این منطقه وجود دارد. 7 تیره، 21 جنس و 25 گونه متعلق به تک‌لپه‌ایها و 26 تیره، 94 جنس و 125 گونه متعلق به دولپهایها می‌باشد. همچنین تیره Asteraceae با دارا بودن 22 جنس و 28 گونه بزرگترین تیره و بعد از آن خانواده های Poaceae، Brassicaceae، Lamiaceae و Fabaceae به‌ترتیب بیشترین تعداد جنس را در بر می گیرند (شکل A3). بیشترین تعداد گونه متعلق به جنس Astragalus L. با 6 گونه، Centaurea L. با 4 گونه و پس از آن Cousinia Cass. ، Nepeta L.،Phlomis L. ، Salvia L.، Veronica L.،Glaucium Mill. و Bromus Scop. هریک با 3 گونه بیشترین تعداد جنس را دارند (جدول 1 و شکل B3). تعداد 11 تیره دارای تنها یک جنس و یک گونه می باشند، همچنین تعداد 92 جنس تک گونه ای و 13 جنس دو گونه ای هستند و بقیه آنها تعداد گونه بیشتری را به خود اختصاص می دهند (جدول 1).
شکل 3- A) نمودار تیره‌های بزرگ بر حسب تعداد جنس و گونه، B) نمودار جنسهای بزرگ با بیشترین تعداد گونه، C) شکلهای زیستی گیاهان در منطقه زرچشمه؛ Ch= کامافیت، G= ژئوفیت، H= همی‌کریپتوفیت، Hy= هیدروفیت، Ph= فانروفیت، T= تروفیت.
طیف زیستی منطقه با بهره گیری از روش Raunkiaer (1934) نیز حاکی از آن است که 50 درصد از گونه ها همی‌کریپتوفیت، 25 درصد تروفیت، 11 درصد ژئوفیت، 7 درصد کامافیت، 4 درصد فانروفیت و 3 درصد هیدروفیت میباشند (جدول 1 و شکل C3). همچنین از لحاظ پراکندگی جغرافیایی 73 درصد ایرانی-تورانی، 12 درصد ایرانی-تورانی، اروپا-سیبری، 5 درصد جهان وطنی، 3 درصد ایرانی-تورانی/ صحرا-سندی و 1 درصد متعلق به منطقه فلوریستیک ایرانی-تورانی/ اروپا-سیبری/صحرا-سندی، اروپا-سیبری، ایرانی-تورانی/اروپا-سیبری/مدیترانه ای/صحرا-سندی و ایرانی-تورانی/اکسین-هیرکانی است (جدول 1 و شکل A4).
شکل 4- A) پراکنش جغرافیایی (کورولوژی) گیاهان موجود در منطقه زرچشمه، B-D) پراکنش جغرافیایی یک، دو و چند منطقه‌ای. Cosm= جهانی، ES= اروپا-سیبری، EH= اکسین-هیرکانی، IT= ایرانی-تورانی، M= مدیترانه‌ای، Pl= چند منطقه‌ای، SS= صحرا-سندی.
Apia: Apiaceae; Aster: Asteraceae; Bra: Brassicaceae; Bora: Boraginaceae; Car: Caryophyllaceae; Chen: Chenopodiaceae; Conv: Convolvulaceae; Fab: Fabaceae; Fum: Fumariaceae; Ger: Geraniaceae; Irid: Iridaceae; Ixi: Ixioliriaceae; Junc: Juncaceae; Lam: Lamiaceae; Lil: Liliaceae, Malv: Malvaceae; Ona: Onagraceae; Pap: Papaveraceae; Plant: Plantaginaceae; Poly: Polygonaceae; Poa: Poaceae; Ranun: Ranunculaceae; Rosa: Rosaceae; Rub: Rubiaceae; Scro: Scrophulariaceae, Zyg: Zygophyllaceae
علاوه بر این، در هریک از تیره ها درصد فراوانی پراکنش جغرافیایی یک منطقه ای، دو منطقه ای و چند منطقه ای نیز مورد بررسی قرار گرفته است (شکل B-D4). بطوری که حداکثر پراکنش یک منطقه ای در تیره Asteraceae (24 درصد) و Lamiaceae (13 درصد) مشاهده شده است. همچنین، حداکثر پراکنش جغرافیایی دو و چند منطقه ای در تیره Poaceae به‌ترتیب 21 و 50 درصد و بقیه تیره ها با کمترین درصد تعیین شدند (شکل B-D4). قابل ذکر است که در مرحله محاسبه پراکنش یک منطقه ای، بعلت تراکم بالای داده ها تنها تیره هایی با مقادیر پراکنش بیش از یک محاسبه شده اند.
از میان 150 گونه مورد بررسی تعداد 29 گونه انحصاری ایران می باشند که در این منطقه مشاهده و شناسایی شده اند (جدول 1 و شکل 5). شایان ذکر است که از تعداد 10 تیره، تیره هایی مانند Asteraceae (35 درصد)، Lamiaceae (28 درصد) و Rosaceae (10 درصد) با بیشترین تعداد گونه انحصاری در این منطقه معرفی می شوند. کمترین درصد نیز بمیزان 7-4 درصد در بقیه تیره ها مشاهده شده است. در مجموع تعداد 9 تیره دولپه ای و تنها یک تیره تک لپه ای دارای گونه های انحصاری میباشند (جدول 1 و شکل 5).
شکل 5- تعداد گونه‌های انحصاری و درصد حضور هریک در بین تیره‌های مورد مطالعه
بر اساس اطلاعات موجود در زمینه وضعیت حفاظتی گونه های گیاهی نتایج حاکی از این است که در اغلب تیره ها ویژگی LR (گیاهان در معرض تهدید کمتر) وجود دارد، بطوری که این وضعیت در 8 تیره مشاهده می گردد (جدول 1 و شکل A6). همچنین وضعیت حفاظتی آسیب پذیر (VU) و اطلاعات کم (DD) در تیره Asteraceae مشاهده شده است. حداکثر وضعیت حفاظتی LR در تیره های Asteraceae، Lamiaceae و Fabaceae وجود دارد (جدول 1، شکلA6). تعداد گونه های LR 19 گونه و تعداد گونه های VU نیز تنها یک گونه است.
گیاهان این منطقه از لحاظ کاربردی نیز مورد مطالعه قرار گرفتند، بطوری که گیاهان دارویی، گیاهان سمی و مرتعی مشخص شدند. نتایج حاکی از این است که 26 تیره، 62 جنس و 78 گونه متعلق به گیاهان دارویی می باشند (جدول 1 و شکلB6). بیشترین تعداد گونه های دارویی متعلق به تیره های دولپه ای Lamiaceae (21 درصد)، Asteraceae (18 درصد) و کمترین آنها متعلق به تیره های Papaveraceae، Fabaceae (هریک 7 درصد)، Brassicaceae، Apiaceae (5 درصد) و Boraginaceae (4 درصد) و بقیه تیره ها در حد 1-3 درصد می باشد. همچنین 16 گونه دارویی انحصاری متعلق به تیره‌های مختلف مانند Lamiaceae (Ajuga chamaecistusGing. exBenth. ،L.Mentha longifolia (L.) ، Nepeta glomerulosa Boiss.،Nepeta oxyodonta Boiss.، Nepeta persica Boiss.، Phlomis aucheri Boiss.، Phlomis olivieri Benth.، Phlomis persica Boiss.)، Asteraceae (Anthemis odontostephana Boiss.، Echinops elymaticus Bornm.)، Apiaceae (Eryngium bungei Boiss.، Thecocarpus meifolius Boiss.)، Liliaceae (Eremurus persicus (Jaub. & Spach) Boiss.)، Polygonaceae (Rumex crispus L.)، Rosaceae (Cerasus brachypetala Boiss.) و Ranunculaceae (Clematis ispahanica Boiss.) در این منطقه شناسایی شده است (جدول1). بطوری که بالاترین درصد گونه های انحصاری دارویی در این منطقه متعلق به تیره Lamiaceae (50 درصد) است.
شکل 6- A) نمودار وضعیت حفاظتی گونه‌ها در هریک از تیره‌های مورد مطالعه در منطقه زرچشمه، B) تعداد گونه‌های دارویی در تیره‌های مختلف، C) تعداد گونه‌های مرتعی در تیره‌های مختلف، D) تعداد گونه‌های سمی در تیره‌های مختلف. LR= گیاهان با تهدید کمتر، DD= اطلاعات کمی از آنها وجود دارد، VU= آسیب‌پذیر.
این منطقه از لحاظ حضور گیاهان مرتعی نیز مورد مطالعه قرار گرفته است. بطوری که از میان 14 تیره مرتعی (51 گونه)، تیره‌های Asteraceae (24 درصد)، Fabaceae (18 درصد)، Poaceae (15 درصد) و Lamiaceae (13 درصد) حداکثر گونه های مرتعی و سایر تیره ها در حد 4-2 درصد کمترین گونه های مرتعی را به خود اختصاص دادند (جدول 1، شکل C6). تیره Asteraceae با 13 گونه و 10 جنس بیشترین گیاهان مرتعی را دارا می باشد و بعد از آن تیره Fabaceae، Poaceae و Lamiaceae به‌ترتیب 10، 8 و 7 گونه بیشترین گیاهان مرتعی را به خود اختصاص می دهند.
همچنین از میان 16 تیره و 23 گونه سمی، بیشترین تعداد گونه های سمی متعلق به تیره Scrophulariaceae با 3 جنس و 3 گونه (13 درصد)، Lamiaceae با دو جنس و 3 گونه (13 درصد)، Geraniaceae با 2 جنس و 2 گونه، Fabaceae با 2 جنس و 2 گونه و Euphorbiaceae با 1 جنس و 2 گونه (هریک 9 درصد) هستند. بقیه تیره ها بمیزان 4 درصد گونه سمی دارند (جدول 1، شکلD6).
بحث
در منطقه حفاظت شده زر چشمه 150 گونه گیاهی متعلق به 115 جنس و 33 تیره شناسایی شده است. وجود این تعداد گونه در بخشی از این ناحیه وسیع و شرایط اقلیمی خشک با میزان بارندگی سالیانه 6/162 میلیمتر نشان از حضور تنوع متوسط گونه ها می باشد. مقایسه نتایج این تحقیق با نتایج مطالعات فلوریستیک گزارش شده از استان اصفهان چنین نشان می دهد که در نواحی واقع در غرب استان اصفهان تعداد گونه های بیشتری رویش دارند. از جمله این گزارشها می توان به گزارش ارائه شده توسط یوسفی و همکاران (1390) و نکوخو (1387) اشاره کرد که در منطقه چادگان و فریدون شهر واقع در غرب استان اصفهان به‌ترتیب 339 و 519 گونه گیاهی متعلق به 54 و 67 تیره شناسایی شده است که در شرایط اقلیمی سرد و مرطوب بهمراه 200 روز یخبندان در طول سال همراه است و تنوع مطلوبی را در این ناحیه نشان می دهد.
جدول 1- فهرست گیاهان مورد مطالعه در منطقه زرچشمه. علائم مندرج در جدول عبارتند از: Ch= کامافیت، G= ژئوفیت، H= همی‌کریپتوفیت، Hy= هیدروفیت، Ph= فانروفیت، T= تروفیت. Cosm= جهانی، ES= اروپا-سیبری، EH= اکسین-هیرکانی، IT = ایرانی-تورانی، M= مدیترانه‌ای، Pl= چند منطقه‌ای، SS= صحرا-سندی. *= گونه‌های انحصاری، p= گونه‌های مرتعی، po= گونه‌های سمی، m= گونه‌های دارویی. LR= گیاهان با تهدید کمتر، DD= اطلاعات کمی از آنها وجود دارد، VU= آسیب‌پذیر.
|
نام جنس و گونه |
پراکنش جغرافیایی |
شکل زیستی |
وضعیت حفاظت |
محل جمع‌آوری و ارتفاع (متر) |
|
Alliaceae |
|
|
|
|
|
Allium atroviolaceum Boiss. |
IT |
G |
- |
2550 |
|
Apiaceae |
|
|
- |
|
|
Astrodaucus orientalis (L.) Drude (m) |
IT |
H |
- |
2580 |
|
Eryngium billardieri Delile (m) (p) |
IT |
H |
- |
2275 |
|
Eryngium bungei Boiss. (*) (m) (p) |
IT |
H |
- |
2275 |
|
Thecocarpus meifolius Boiss. (*) (m) |
IT |
H |
LR |
2275 |
|
Asteraceae |
|
|
- |
|
|
Achillea wilhelmsii K. Koch.(m) |
IT-SS |
H |
- |
2275 |
|
Aegopordon berardioides Boiss.(*) (p) |
IT |
G |
- |
2580 |
|
Anthemis odontostephana Boiss. (m) |
IT |
Th |
- |
2275 |
|
Artemisia aucheri Boiss.(*) (m) (p) |
IT |
Ch |
- |
2275 |
Carduus seminudus M.Bieb. ex M.Bieb. |
IT |
H |
- |
2580 |
|
Centaurea depressa M. Bieb. (m) |
IT |
Th |
- |
2275 |
|
Centaurea ispahanica Boiss. (*) (p) |
IT |
H |
LR |
2335 |
|
Centaurea leuzeoides (Jaub. & Spach.) Walp. (p) |
IT |
H |
- |
2580 |
|
Centaurea virgata Lam. (m) |
IT |
H |
- |
2580 |
|
Cichorium intybus L. (m) |
Cosm |
H |
- |
2275 |
|
Cirsium spectabile DC. (*) |
IT |
H |
- |
2335 |
|
Cousinia chrysandra Bornm. & Gauba (*) (p) |
IT |
H |
DD |
2580 |
|
Cousinia cylindracea Boiss. (*)(p) |
IT |
H |
LR |
2580 |
|
Cousinia lasiolepis Boiss. (*) |
IT |
H |
- |
2580 |
|
Echinops elymaticus Bornm. (*) (m) |
IT |
H |
LR |
2275 |
|
Hertia angustifolia (DC.) Kuntze (m) (p) |
IT |
Ch |
LR |
2580 |
|
Inula oculus-christi L. (m) |
IT |
H |
- |
2580 |
|
Lactuca serriola L. (m) |
IT |
H |
- |
2580 |
|
Onopordum heteracanthum C. A. Mey. |
IT |
H |
- |
2580 |
|
Scariola orientalis (Boiss.) Sojak (p) |
IT |
H |
- |
2580 |
|
Scorzonera lacinita Jacq. (p) |
IT |
T |
- |
2580 |
|
Scorzonera mucida Rech f., Aellen & Esfand. (p) |
IT |
T |
LR |
2580 |
|
Tanacetum polycephalum Sch.Bip. (m) (p) (po) |
IT-ES |
H |
- |
2580 |
|
Taraxacum roseum Bornm. (*) (p) |
IT |
H |
VU |
2580 |
|
Tragopogon caricifolius Boiss. (*) (p) |
IT |
H |
LR |
2277 |
|
Tripleurospermum disciforme (C. A. Mey.) Sch.Bip. (m) |
IT |
T |
- |
2335 |
|
Turgenia latifolia (L.) Hoffm. (m) |
IT-ES |
T |
- |
2335 |
|
Varhtemia persica DC. (m) |
IT |
H |
- |
2275 |
ادامه جدول 1 -
|
|
نام جنس و گونه |
پراکنش جغرافیایی |
شکل زیستی |
وضعیت حفاظت |
محل جمع‌آوری و ارتفاع (متر) |
|
|
Boraginaceae |
|
|
- |
|
|
|
Anchusa italica Retz. (m) |
IT-ES-SS |
G |
- |
2580 |
|
|
Asperugo pocumbens L. (m) |
IT-SS |
T |
- |
2580 |
|
|
Lappula barbata (M. Bieb.) Gurke. |
IT-ES |
T |
- |
2580 |
|
|
Solenanthus stamineus (Desf.) Wettst. (m) |
IT |
H |
- |
2580 |
|
|
Brassicaceae |
|
|
- |
|
|
|
Alyssum linifolium Stephan ex Willd. (m) (p) |
IT |
T |
- |
2275 |
|
|
Alyssum szowitsianum Fisch. & C. A. Mey. (m) (p) |
IT |
T |
- |
2275 |
|
|
Barbarea plantaginea DC. |
IT |
H |
- |
2275 |
|
|
Cardaria draba (L.) Desv. (m) (po) |
IT |
H |
- |
2275 |
|
|
Clypeola lappacea Boiss. |
IT |
T |
- |
2580 |
|
|
Conringia persica Boiss. |
IT |
T |
- |
2580 |
|
|
Crambe orientalis L. |
IT |
H |
- |
2580 |
|
|
Descurainia sophia (L.) Webb ex Prantl (m)
|
IT |
T |
- |
2275 |
|
|
Lepidium persicum Boiss. (*) |
IT |
H |
- |
2580 |
|
|
Matthiola ovatifolia Boiss. |
IT |
H |
LR |
2580 |
|
|
Nasturtium officinale R. Br. (m) |
IT-ES |
Hy |
- |
2275 |
|
|
Caryophyllaceae |
|
|
- |
|
|
|
Acanthophyllum acerosum Sosn. (p) |
IT |
Ch |
- |
2580 |
|
|
Dianthus crinitus Sm. (p) |
IT |
H |
- |
2580 |
|
|
Holosteum umbellatum L. |
IT |
T |
- |
2580 |
|
|
Silene conoidea L. |
Cosm |
T |
- |
2580 |
|
|
Chenopodiaceae |
|
|
- |
|
|
|
Chenopodium album L. (po) (m) |
Cosm |
T |
- |
2580 |
|
|
Chenopodium foliosum Asch. (m) |
IT-ES |
T |
- |
2580 |
|
|
Convolvulaceae |
|
|
- |
|
|
|
Convolvulus arvensis L. (m) (po) |
Cosm |
H |
- |
2580 |
|
|
Convolvulus schirazianus Boiss. (*) (p) |
IT |
H |
LR |
2280 |
|
|
Cyperaceae |
|
|
- |
|
|
|
Carex stenophylla Wahlenb. (po) |
IT |
G |
- |
2580 |
|
|
Dipsacacea |
|
|
- |
|
|
|
Pterocephalus canus Coult. ex DC. (p) |
IT |
H |
- |
2275 |
|
|
Euphorbiaceae |
|
|
- |
|
|
|
Euphorbia tehranica Boiss. (*) (po) |
IT |
H |
LR |
2275 |
|
|
Euphorbia guyoniana Boiss. & Reut. (po) |
IT |
H |
- |
2580 |
|
|
Fabaceae |
|
|
- |
|
|
|
Astragalus argyroides Beck (p) |
IT |
H |
- |
2580 |
|
Astragalus argyrostachys Boiss. (p) |
IT |
Ch |
LR |
2580 |
|
|
Astragalus campylanthus Boiss. (p) |
IT |
Ch |
LR |
2580 |
|
|
Astragalus cephalantus Dc. (p) |
IT |
Ch |
LR |
2580 |
|
|
Astragalus macropelmantus Bunge (p) |
IT |
H |
- |
2580 |
|
|
Astragalus podolobusBoiss. (p) (po) |
IT |
Ch |
- |
2580 |
|
|
Halimodendron halodendron (Pall.) Voss |
IT |
Ph |
- |
2275 |
|
|
Lotus corniculatus L. (p) |
Pl |
H |
|
2335 |
|
|
Medicago sativa L. (m) (p) |
IT-SS |
H |
- |
2580 |
|
ادامه جدول 1 -
|
|
نام جنس و گونه |
پراکنش جغرافیایی |
شکل زیستی |
وضعیت حفاظت |
محل جمع‌آوری و ارتفاع (متر) |
|
|||||
|
Melilotus officinalis (L.) Pall. (m) (p) (po) |
IT-SS |
H |
- |
2580 |
|
||||||
|
Ononis spinosa L. (m) |
IT |
Ch |
- |
2335 |
|
||||||
|
Sophora alopecuroides L. (m) |
IT |
H |
- |
2335 |
|
||||||
|
Trifolium repens L. (m) (p) |
IT- ES |
H |
|
2335 |
|
||||||
|
Fumariaceae |
|
|
- |
|
|
||||||
|
Fumaria vaillantii Loisel.(m) |
IT |
T |
- |
2275 |
|
||||||
|
Fumaria asepala Boiss. (m) |
IT |
T |
- |
2580 |
|
||||||
|
Geraniaceae |
|
|
- |
|
|
||||||
|
Erodium cicutarium (L.) L´Her. (m) (p) (po) |
IT-ES-SS |
T |
- |
2275 |
|
||||||
|
Geranium tuberosum L. (p) (po) |
IT-ES |
G |
- |
2580 |
|
||||||
|
Iridaceae |
|
|
- |
|
|
||||||
|
Iris songarica Schrenk. (po) |
IT-ES |
G |
- |
2581 |
|
||||||
|
Ixioliriaceae
|
|
|
- |
|
|
||||||
|
Ixiolirion tataricum (Pall.) Schult. & Schult.f. (m) |
IT-EH |
G |
- |
2580 |
|
||||||
|
Juncaceae |
|
|
- |
|
|
||||||
|
Juncus rigidus Desf. |
IT-SS |
G |
- |
2275 |
|
||||||
|
Lamiaceae |
|
|
- |
|
|
||||||
|
|
Ajuga chamaecistus Ging. exBenth. (m) (p) (po) |
IT |
Ch |
LR |
2275 |
||||||
|
|
Marrubium anisodon K. Koch. (m) |
IT |
H |
- |
2580 |
||||||
|
|
Marrubium crassidens Boiss. (m) |
IT |
H |
- |
2580 |
||||||
|
|
Mentha longifolia (L.) L. var. kermanensis Rech. f. (*)(m) |
Cosm |
G |
- |
2275 |
||||||
|
|
Menhta rotundifolia (L.) Huds. (m) |
Es |
G |
- |
2275 |
||||||
|
|
Nepeta glomerulosa Boiss. (*) (m) |
IT |
H |
LR |
2275 |
||||||
|
|
Nepeta oxyodonta Boiss. (*) (m) |
IT |
G |
LR |
2580 |
||||||
|
|
Nepeta persica Boiss. (*) (m) |
IT |
H |
- |
2580 |
||||||
|
|
Phlomis aucheri Boiss. (*) (m) (p) |
IT |
H |
LR |
2580 |
||||||
|
|
Phlomis olivieri Benth. (*) (m) (p) (po) |
IT-ES |
H |
- |
2580 |
||||||
|
|
Phlomis persica Boiss. (*) (m) (p) (po) |
IT |
H |
- |
2580 |
||||||
|
|
Salvia hydrangea DC. ex Benth. (m) (p) |
IT |
H |
- |
2275 |
||||||
|
|
Salvia indica L. (m) (p) |
IT |
H |
- |
2275 |
||||||
|
|
Salvia nemorosa L. (m) (p) |
IT |
H |
- |
2580 |
||||||
|
|
Stachys inflata Benth. (m) |
IT |
H |
- |
2285 |
||||||
|
|
Thymus daenensis Celak. (*) (m) |
IT |
H |
LR |
2580 |
||||||
|
|
Liliaceae |
|
|
- |
|
||||||
|
|
Eremurus persicus (Jaub. & Spach) Boiss. (*) (m) (p) (po) |
IT |
G |
- |
2580 |
||||||
|
|
Tulipa humilis Herb. |
IT |
G |
- |
2580 |
||||||
|
|
Linaceae |
|
|
- |
|
||||||
|
|
Linum album Kotschy ex Boiss. (m) |
IT |
H |
LR |
2275 |
||||||
|
|
Malvaceae |
|
|
- |
|
||||||
|
|
Alcea arbelensis Boiss. & Hausskn. (m) |
IT |
H |
- |
2585 |
||||||
|
|
Malva neglecta Wallr. (m) |
IT-ES |
H |
- |
2275 |
||||||
|
|
Onagraceae |
|
|
- |
|
||||||
|
|
Epilobium hirsutum L. (m) |
IT-ES |
G |
- |
2580 |
|
|||||
|
|
Papaveraceae |
|
|
- |
|
|
|||||
|
|
Glaucium grandiflorum Boiss. & A. Huet (m) |
IT |
T |
- |
2580 |
|
|||||
ادامه جدول 1 -
|
نام جنس و گونه |
پراکنش جغرافیایی |
شکل زیستی |
وضعیت حفاظت |
محل جمع‌آوری و ارتفاع (متر) |
|
|
Glaucium elegans Fisch. & C. A. Mey. (m) |
IT |
T |
- |
2580 |
|
|
Glaucium oxylobum Boiss. & Buhse (m) |
IT |
T |
- |
2530 |
|
|
Papaver decaisnei Hochst. & Steud. ex Elkan (m) |
IT |
T |
- |
2580 |
|
|
Papaver macrostomum Boiss. & A.Huet (m) |
IT |
T |
- |
2580 |
|
|
Roemeria hybrida (L.) DC. |
IT |
T |
- |
2275 |
|
|
Plantaginaceae |
|
|
- |
|
|
|
Plantago lanceolata L. (m) |
Cosm |
H |
- |
2580 |
|
|
Plantago major L. (m) |
IT-ES |
H |
- |
2285 |
|
|
Polygonaceae |
|
|
- |
|
|
|
Rumex crispus L. (*) (m) (po) |
IT |
H |
- |
2580 |
|
|
Atraphaxis spinosa L. (m) (p) |
IT |
Ch |
- |
2285 |
|
|
Poaceae |
|
|
- |
|
|
|
Alopecurus arundinaceus Poir. (p) |
IT-ES |
G |
- |
2580 |
|
|
Alopecurus myosuroides Huds. |
IT-ES |
T |
- |
2580 |
|
|
Avena fatua L. (m) |
IT-ES |
T |
- |
2580 |
|
|
Boissiera squarrosa (Sol.) Nevski |
IT |
T |
- |
2275 |
|
|
Bromus danthoniae Trin. |
Pl |
T |
- |
2580 |
|
|
Bromus tectorum L. |
Pl |
T |
- |
2580 |
|
|
Bromus tomentellus Boiss. (p) |
IT |
H |
- |
2580 |
|
|
Calamagrostis pseudophragmites (Haller f.) Koeler |
Cosm |
G |
- |
2580 |
|
|
Dactylis glomerata L. (p) |
Pl |
H |
- |
2580 |
|
|
Eragrostis poaeoides P. Beauv.ex Roem. & Schult. |
IT-ES |
T |
- |
2580 |
|
|
Eremopoa persica (Trin) Roshev. (p)
|
IT |
T |
|
2580 |
|
|
Eremopyrum bonaepartis (Spreng.) Nevski var. bonaepartis |
IT |
T |
- |
2580 |
|
|
Hordeum violaceum Boiss. & Huhen. |
IT-ES |
G |
- |
2580 |
|
|
Lolium rigidum Gaudin (p) |
IT |
H |
|
2580 |
|
|
Melica persica Kunthsubsp. persica (p) |
IT |
H |
- |
2580 |
|
|
Stipa barbata Desf. (p) |
IT |
H |
- |
2580 |
|
|
Stipa hohenackeriana Trin. & Rupr. (p) |
IT |
H |
- |
2275 |
|
|
Taeniatherum crinitum (Schreb.) Nevski |
IT |
T |
- |
2275 |
|
|
Ranunculaceae |
|
|
- |
|
|
|
Batrachium trichophyllum (Chaix. ex Vill.) Bosch |
IT |
Hy |
- |
2580 |
|
|
Clematis ispahanica Boiss. (*) (m) |
IT |
Ph |
- |
2585 |
|
|
Consolida orientalis (J. Gay) Schrodinger (m) |
IT |
T |
- |
2580 |
|
|
Ranunculus oxyspermus Willd. (po) |
IT |
H |
- |
2580 |
|
|
Resedaceae |
|
|
- |
|
|
|
Reseda lutea L. (m) |
IT-ES |
H |
- |
2275 |
|
|
Rosaceae |
|
|
- |
|
|
|
Cerasus brachypetala Boiss. (*) (m) |
IT |
Ph |
- |
2580 |
|
|
Crataegus monogyna Jacq. (m) |
IT |
Ph |
- |
2335 |
|
|
Potentilla argyroloma Boiss. & Hohen. (*) |
IT |
H |
- |
2580 |
|
|
Rosa foetida Herrm. |
IT |
Ph |
- |
2580 |
|
ادامه جدول 1 -
|
|
نام جنس و گونه |
پراکنش جغرافیایی |
شکل زیستی |
وضعیت حفاظت |
محل جمع‌آوری و ارتفاع (متر) |
|||||
|
Rosa persica Michx. ex Juss. (*) |
IT |
Ch |
- |
2580 |
|
|||||
|
Rubiaceae |
|
|
- |
|
|
|||||
|
Crucianella gilanica Trin. (p) |
IT |
H |
- |
2580 |
|
|||||
|
Gaillonia bruguieri A. Rich. ex Dc. (p) (po) |
IT |
H |
- |
2580 |
|
|||||
|
Galium verum L. (m) |
IT |
H |
- |
2580 |
|
|||||
|
Salicaceae |
|
|
- |
|
|
|||||
|
Salix alba L. (m) |
IT |
Ph |
- |
2580 |
|
|||||
|
Scrophulariaceae |
|
|
- |
|
|
|||||
|
Scrophularia Leucoclada Bunge (po) |
IT |
H |
- |
2580 |
|
|||||
|
Verbascum erianthum Benth. (p) (po) |
IT |
Hy |
- |
2580 |
|
|||||
|
Veronica anagallis-aquatica L. (m) (p) (po) |
Cosm |
Hy |
- |
2580 |
|
|||||
|
Veronica biloba Schreb. ex L. |
IT |
T |
- |
2335 |
|
|||||
|
Veronica longipedicellata Saeidi |
IT |
T |
- |
2580 |
|
|||||
|
Zygophyllaceae |
|
|
- |
|
|
|||||
|
Peganum harmala L. (m) (po) |
IT-ES-M-SS |
H |
- |
2580 |
|
|||||
البته تعداد زیاد گونه ها در یک منطقه اغلب با میزان بارندگی و مرتفع بودن مرتبط می باشد (23، 27). در مقابل منطقه حفاظت شده قمیشلو واقع در شرق چادگان با وسعت 50000 هکتار با تعداد 497 گونه حاکی از کاهش میزان بارندگی و ارتفاع می باشد (28). با توجه به اینکه افزایش تعداد گونه های گیاهی در ناحیه غربی استان اصفهان گزارش شده است ولی در ناحیه شمالی این استان (قزاان کاشان) نیز تعداد قابل توجهی گونه (398) گیاهی گزارش شده است که ناشی از موقعیت جغرافیایی و اکولوژیکی خاص منطقه است. با وجود اینکه این منطقه در ارتفاعات خشک مرکزی واقع است ولی بدلیل تنوع فیزیوگرافی و ژئومورفولوژی مختلف و میزان نزولات جوی مناسب در منطقه از غنای گونه ای مناسبی برخوردار می باشد (4). در همین راستا با مطالعه منطقه شکار ممنوع کرکس با مساحتی بالغ بر 92000 هکتار در شمال اصفهان، تعداد 278 گونه شناسایی شده است (9). در مقابل کاهش چشمگیر تعداد گونه ها در منطقه کویری بادرود نطنز واقع در شمال استان اصفهان حاکی از تنش آبی شدید در منطقه و کاهش چشمگیر نزولات جوی است (13). با توجه به نتایج حاصل از این تحقیق، منطقه زرچشمه نیز با حدود 150 گونه، غنای گونه ای متوسطی را به نمایش گذاشته است و تعداد گونه ها در مقایسه با نواحی همجوار آن کمتر است که ناشی از شرایط جوی، تخریب منطقه، جاده سازی وچرای مراتع می باشد. همچنین یکنواخت بودن ارتفاع و تغییرات تدریجی آن و محدود بودن تغییرات توپوگرافی، میزان بارندگی و رطوبت در ناحیه می تواند از دلایل دیگر پائین بودن تعداد گونه ها باشد (12). بنابراین بنظر می رسد که نوعی یکنواختی در منطقه زر چشمه وجود داشته باشد. بموازات این منطقه، در جنوب استان اصفهان منطقه شکار ممنوع حنا با مساحت 20000 هکتار دارای 307 گونه گیاهی، 209 جنس و 51 تیره است که تنوع بالاتری را نسبت به منطقه زرچشمه در جنوب استان اصفهان نشان می دهد (8). از این‌رو تغییر در تعداد گونه ها و غنای گونهای در اغلب نواحی جغرافیایی استان اصفهان مشهود است. این اختلافات در رستنی های منطقه ونک سمیرم و پارک ملی کلاه قاضی در جنوب اصفهان چشمگیرتر می باشد، بطوری که تنوع قابل توجهی را نشان می دهد (2، 6). بنابراین بنظر می‌رسد که در طی چند سال اخیر بعلت کاهش قابل ملاحظه نزولات جوی در استان اصفهان و تغییرات اقلیمی بالا در این منطقه تعداد گونه های گیاهی در این ناحیه کاهش یافته است (29).
عوامل مؤثر در استقرار گونه های گیاهی مختلف عمدتاً چهار عامل مختلف مانند کلیماتیک، ادافیک، بیولوژیک و توپوگرافیک می باشد (9). قابل ذکر است که شکلهای زیستی گیاهان هر منطقه با شرایط اقلیمی آن منطقه در ارتباط است، بطوری که بعنوان معیاری برای توصیف اقلیم هر منطقه محسوب می گردد. همچنین، شکل رویشی غالب در هر منطقه معیاری برای تعیین میزان بارندگی و مدت زمان فصل خشک است (36). از نظر شکلهای زیستی موجود در منطقه، همی کریپتوفیت (50 درصد) و تروفیت (25 درصد) غالب ترین شکل زیستی منطقه را نشان می دهد، بطوری که فلور خاص مناطق کوهستانی مرکزی ایران و اقلیم سرد این منطقه را آشکار می‌کند و حاکی از شرایط زیست محیطی سخت حاکم بر منطقه است (6، 12، 28). حضور غالب همی کریپتوفیت و تروفیت در نواحی پناهگاه حیات وحش قمیشلو، قزاان کاشان، ونک سمیرم، چادگان اصفهان و یحیی آباد نطنز نیز مطابق با نتایج حاصل از این تحقیق می باشد (4، 6، 12، 27، 28). البته فراوانی همی‌کریپتوفیت در این منطقه تحت تأثیر اقلیم سرد و کوهستانی منطقه قرار می گیرد (30). شایان ذکر است که فلور کوهستانی مناطق همجوار کشور ایران نیز دارای درصد بالایی از همی کریپتوفیت و تروفیت می باشد و این موضوع نشان‌دهنده شرایط یکنواخت موجود است (12). از طرفی دیگر حضور همی کریپتوفیت را می توان ناشی از سازگاری به سرما و چرای دام در نظر گرفت (5). تنوع شکلهای همی کریپتوفیت نقش تعیین کننده در تثبیت خاک به‌ویژه در نواحی شیب دار و کوهستانی بر عهده دارد و پناهگاهی را برای استقرار سایر شکلهای زیستی مانند تروفیت فراهم می‌کند (4).
بدلیل عدم بارندگی در فصل تابستان سازگاری همی کریپتوفیت به چنین شرایط اقلیمی باعث شده که این شکلهای زیستی بعنوان مقاومترین و غالب ترین عناصر گیاهی منطقه معرفی شوند، در حالی که تروفیتها تحمل کمتری به شرایط اقلیمی سخت نشان می دهند و با شروع فصل تابستان بسرعت خزان می کنند (4). علاوه براین، حضور این نوع شکل زیستی در یک منطقه می تواند ناشی از تخریب منطقه، شرایط نامساعد چرا و قرق، کاهش میزان بارندگی، خشکسالی های اخیر و کوتاه بودن فصل رویشی باشد (12، 39).
حضور ناچیز کامافیت (7 درصد) در این منطقه منجر به فرسایش بیشتر خاک می گردد، زیرا این نوع شکلهای زیستی نقش مهمی در حفاظت و تثبیت خاک بر عهده دارند (4). چنین وضعیتی در فانروفیت های این منطقه نیز حاکم است، بطوری که این شکلهای زیستی در مهار سیلابها، کنترل آبهای سطحی و فرسایشهای آبی شدید مؤثر می باشند (4). با توجه به موارد ذکر شده بنظر می رسد که خاک این منطقه تحت فرسایش بالایی قرار گرفته است. حضور 11 درصد ژئوفیت در منطقه نیز می‌تواند ناشی از عمیق بودن خاک در برخی نواحی این منطقه باشد (6). علاوه براین، این گیاهان در مقابل چرای دام مقاوم هستند ولی ذخایر زیر زمینی آنها کاهش می یابد (38). حضور بسیار محدود شکلهای زیستی فانروفیت (4 درصد) می تواند حاکی از آن باشد که این منطقه شرایط مساعد برای استقرار گیاهان درختچه و درختچه ای را ندارد. بر اساس نظر Zohary (1973) ناحیه ایران مرکزی بندرت این شکلهای زیستی را به خود اختصاص می دهد (40). در عین حال حضور (Boiss.) Sojak Scariola orientalis، گونه های Euphorbia L. و Eremurus L. بعنوان گونه های مهاجم احتمالا نشان‌دهنده روند رو به تخریب مراتع در این منطقه و دخالت انسان است (25). بر اساس نظر عصری (1382) هر گونه گیاهی دارای بردباری خاص به شرایط اکولوژیکی محل رویش خود است و توزیع جغرافیایی هر گونه وابسته به موقعیت منطقه و سازگاری گیاه به شرایط محل است (14).
حضور گونه های دائمی در منطقه از تراکم قابل توجهی برخوردار است که این حاکی از میزان سازگاری بالا به شرایط ادافیکی و اقلیمی منطقه می باشد (8). همچنین، پر جمعیت بودن تیره Asteraceae نیز بدلیل وجود مزارع زراعی در منطقه و اجرای اعمال تخریبی است که خود سبب می گردد تا شرایط مناسبی برای تکثیر این گونه های گیاهی فراهم گردد (10). مشابه با این وضعیت حضور بالای تیره های Lamiaceae و Fabaceae احتمالا ناشی از شرایط مناسب ادافیکی منطقه می‌باشد (11).
از لحاظ تحلیل پراکندگی جغرافیایی عناصر موجود در این منطقه، عناصر ایرانی-تورانی بیشترین درصد را به خود اختصاص می دهند (73 درصد) که این امر بدلیل حضور فراوان شکلهای زیستی همی کریپتوفیت و شرایط محیطی خاص حاکم بر منطقه است. ویژگی بارز منطقه ایرانی-تورانی حضور جنسهایی مانند Astragalus، Cousinia و Acantholimon Boiss. می باشد (33). در این تحقیق نیز حضور جنسهای Centaurea،Cousinia،Nepeta Stachys L.،Phlomis، Salvia، Thymus L.، Tulipa L. و
L. Allium نشان از غالبیت عناصر ایرانی-تورانی است و این ناحیه یکی از مراکز بزرگ گونه زایی محسوب می شود (26). این نتایج با نتایج حاصل از سایر مطالعات فلوریستیکی در استان اصفهان هماهنگی زیادی نشان می دهد (4، 6، 12، 13، 27). شایان ذکر است که حدود 80 درصد فلور ایران از ناحیه ایرانی-تورانی متأثر می‌باشد (26). علاوه براین، در این راستا حضور پراکندگی جغرافیایی دو تا چند منطقه ای نیز مشاهده شده است. بطوری که پراکندگی دو مکانی ایرانی-تورانی/اروپا-سیبری، ایرانی-تورانی/صحرا-سندی، ایرانی-تورانی/اکسین-هیرکانی از آن جمله اند. پراکندگی چند مکانی نیز درصد بسیار ناچیزی را در این منطقه نشان می دهد که شامل ایرانی-تورانی/اروپا-سیبری/صحرا-سندی و ایرانی-تورانی/اروپا-سیبری/مدیترانه ای/صحرا-سندی می باشد. احتمالا تداخل برخی شکلهای رویشی متعلق به نواحی جغرافیایی ناشی از ارتباط دیرینه میان آنها است که هنوز اثرات آنها در ناحیه ایرانی-تورانی بر جای مانده است و یا بدلیل تغییرات آب و هوایی منطقه و افزایش خشکی می باشد. البته درصد ناچیز پراکندگی دو تا چند مکانی در این تحقیق از نتایج Zohary (1973) پیروی می‌کند (22، 40). یوسفی (1385ب) چنین ذکر می‌کند که حضور عناصر اروپا-سیبری و صحرا-سندی نیز عمدتا بخشهای جنوبی فلور ایران را تحت تأثیر قرار می دهد (26). همچنین عناصر مدیترانه ای نیز تا نواحی جنوبی کشور مشاهده می شود که با نتایج حاصل از این تحقیق مطابقت می‌کند. از این‌رو هر چه گیاهان یک منطقه اشتراکات بیشتری با سایر نواحی عمده رویشی جهان داشته باشند، نگرانی در مورد انقراض گونه‌های گیاهی آن از یک منطقه کاهش خواهد یافت، زیرا امید بازگشت و استقرار مجدد آن افزایش خواهد یافت، اما گیاهانی که به ناحیه رویشی خاصی تعلق دارند در صورتی که این گیاهان با خطر انقراض روبرو شوند، احتمال استقرار مجددشان کاهش مییابد. از آنجا که منطقه مورد مطالعه نوع تیپیک ایرانی-تورانی است حفظ این ذخائر ژنتیکی بیش از پیش نمایان می‌شود (5).
با توجه به وضعیت گونه های موجود در منطقه، از نظر حفاظتی اغلب گونه ها در شرایط LR (19 گونه) هستند که در مقایسه با سایر مناطق مورد مطالعه در این استان وضعیت مطلوبی را نشان می دهد (9، 27). ولی با این اوصاف حفاظت بیشتر از ذخایر ژنتیکی این منطقه و جلوگیری از دخالت انسان و چرای مراتع از راهکارهای مهم و اساسی است، زیرا عدم توجه به وضعیت این گونه ها در آینده ای نزدیک منجر به انقراض و نابودی آنها خواهد شد. طبق گزارشهای موجود (34)، در کشور ایران 83 درصد گونه آسیب پذیر، 71 درصد در معرض خطر انقراض، 93 درصد متأثر از انتشار جغرافیایی محدود و 32 درصد تحت تأثیر تهدید انسان می باشند.
حضور 29 گونه انحصاری در این منطقه حاکی از اهمیت این ناحیه و حضور ذخایر ژنتیکی با ارزش می باشد. شایان ذکر است که حضور قابل توجه گونه های انحصاری در ناحیه ایرانی-تورانی توسط سایر محققان نیز به اثبات رسیده است (4، 26، 27). اهمیت این گونه ها به حدی است که تفکیک واحدهای فلوریستیکی بر اساس این گونه ها ارائه می شود و میزان آن در فلور هر ناحیه نشان دهنده موقعیت جغرافیایی گیاهی، شرایط اکولوژیک، تاریخ تکامل فلور و اهمیت پوشش گیاهی است (26). مطالعات حاکی از آن است که ناحیه ایرانی-تورانی از لحاظ بوم‌زادی غنی ترین واحد فلوریستیکی را شامل می شود که مطابق با نتایج این تحقیق می باشد (17، 26). از جمله تیره هایی که در این ناحیه انحصاری هستند می توان به Asteraceae و Lamiaceae اشاره کرد (26). جنسهایی مانند Cousinia، Eremurus،Nepeta و Phlomis از جمله جنسهایی محسوب می شوند که بیشترین تعداد گونه های انحصاری این منطقه را به خود اختصاص می دهند (26). نکته جالب توجه اینکه تعداد 27 گونه انحصاری ایرانی-تورانی هستند که این امر ذخیره گاه با ارزشی را در این ناحیه رویشی آشکار خواهد کرد.
شایان ذکر است، از نظر حضور گونه های موجود در هر ناحیه فلوریستیکی Crataegus monogyna Jacq. که در ناحیه ایرانی-تورانی است در زیر حوزه ارمنستان-ایران قرار می گیرد. همچنین، Rosa persica Michx. ex Juss.، .Stipa hohenackeriana Trin. & Rupr، Eremurus persicus، Peganum harmala L. و انواع افوربیا نیز در زیر حوزه ایران مرکزی از همین ناحیه وجود دارد. دو گونه اخیر نیز اغلب در زمینهای تخریب شده و فرسایش یافته این زیر حوزه وجود دارد. قابل ذکر است که طبق نظر Zohary (1973) پوشش طبیعی این زیر حوزه بندرت متشکل از پوشش درختی و درختچه ای است که مطابق با نتایج این تحقیق می باشد (40).
طبق نظرSolinska و همکاران (1997)، نسبت گونه به جنس معیاری است که نمو گونه ای را مشخص می‌کند (39). بطوریکه افزایش این معیار نشانه حضور تنوع جدید در منطقه است، در حالی که کاهش این معیار نشان‌دهنده این است که این تنوع در مدت زمانی طولانی پدیدار شده است. این نسبت در منطقه زرچشمه برابر 3/1 می باشد، بطوری که این امر حاکی از آن است که تنوع در مدت زمانی طولانی پدیدار شده است. در مقایسه با سایر گزارشهای موجود از مناطق مورد بررسی در استان اصفهان، این معیار در چادگان 6/1، قمشلو 9/1 و قزاآن کاشان 5/1 می باشد که اختلاف زیادی با منطقه زرچشمه نشان می دهد (4، 27، 28). افزایش این نسبت در سایر نواحی این استان حاکی از پیدایش تنوع جدید در این مناطق می باشد.
نتایج حاصل از بررسی این منطقه نشان داده است که بخش وسیعی از منطقه دچار تخریب و یا بصورت زمین های زراعی تبدیل شده است که این امر می تواند در کاهش میزان تنوع در این منطقه تأثیر داشته باشد. البته احتمال این امر وجود دارد که سیاست های حفاظتی در منطقه بدرستی اعمال نشده است، ولی با وجود این بعلت حضور گونه های انحصاری، دارویی و مرتعی قابل توجه در این منطقه، این ناحیه از نظر وجود ذخایر ژنتیکی حائز اهمیت است. از این‌رو پیشنهاد می شود برای حفاظت و حمایت گونه های در معرض تهدید در اولین قدم به مطالعه و شناسایی این گونه ها اقدام شود. از آنجا که امروزه تخریب وسیع و بهره برداری از پوششهای گیاهی از یک طرف موجب کاهش پوشش گیاهی و از طرفی فرسایش خاک منطقه شده است، بنابراین انقراض گونه های گیاهی نیز رو به افزایش می‌گذارد، از این‌رو بررسی این عوامل مخرب، کنترل و جلوگیری از تخریب منابع حیاتی ضرورتی اجتناب ناپذیر تلقی می گردد، بنابراین مدیریت منابع طبیعی استان اصفهان با سیاست‌گذاریهای حفاظتی قوی باید از عوامل فرسایش دهنده و تخریبی محیط زیست جلوگیری بعمل آورد. مهمترین روشها برای ممانعت از انقراض گونه های انحصاری، دارویی و مرتعی با ارزش، حفاظت، قرق مراتع، بذر گیری، کشت بذرهای مربوطه در باغ‌های گیاه‌شناسی و تکثیر دوباره آنها می باشد. شایان ذکر است که مقررات حفاظتی از منابع طبیعی، جلوگیری از فرسایش شدید خاک، مطالعه ساختار خاک در بخشهای مختلف و شناسایی گیاهان سازگار با این شرایط سبب بهبود شاخصهای تنوع و احیای منطقه خواهد شد (16). با عنایت به کوهستانی بودن منطقه، بارندگیهای زیاد بهاره، وضعیت بافت خاک و ذوب شدن برفهای منطقه در اوایل بهار لازم است زمان ورود دام با خصوصیات فنولوژی و فیزیولوژی گیاهان تنظیم، تا صدمهای به آنها وارد نشود و بافت خاک منطقه نیز دستخوش تغییرات نگردد. با توجه به اینکه بعضی از تیپهای گیاهی مورد مطالعه از گونه‌های غیر خوشخوراک تشکیل شده است، بنابراین توصیه میگردد برای ایجاد تعادل، بازگشت و حفظ گونه‌های خوشخوراک، بتدریج نسبت به کشت گونه‌های خوشخوراک بومی این منطقه اقدام شود، ولی باید سیاستهای مدیریتی همانند قرق لحاظ شود تا جایگزینی لازم انجام شود.
سپاسگزاری
نویسندگان مقاله از معاون محترم پژوهشی دانشگاه شهرکرد، همکاران مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی و اداره هواشناسی استان اصفهان، همچنین از جناب آقای مهندس محمد تقی فیض و سرکار خانم مهندس مهین جانی قربان برای راهنمائیهای مفید و راه‌گشایشان کمال تشکر را دارند.
', './data/plant/coversheet/471496473594.jpg'))
Volume 30, Issue 1
June 2017Pages 67-84
- Receive Date: 26 March 2015
- Revise Date: 12 October 2015
- Accept Date: 08 December 2015