Journal of Plant Research (Iranian Journal of Biology)

Effective factors on plant diversity in

Document Type : Research Paper

Authors

28209

Abstract

تغییرات تنوع گونه¬ای ممکن است ناشی از روابط بین گونه¬ای، عوامل محیطی و عوامل انسانی باشد. در این تحقیق نقش عوامل محیطی و عوامل انسانی (چرای دام و تغییر کاربری) بر تغییرات تنوع گونه¬ای مراتع اطراف روستای وشته در منطقه طالقان میانی بررسی شد. در این منطقه پنج تیپ گیاهی شناسایی شد که از این پنج تیپ یک تیپ گیاهی از اراضی زراعی رها¬شده و تیپ دیگر نزدیک آبشخور که چرای دام در آن شدید بود و بقیه شامل تیپ¬های با چرای متوسط، سبک و منطقه چرا¬نشده (قرق) بودند. نمونه¬برداری گیاه با استفاده از چهار ترانسکت 150 متری انجام شد و در طول هر ترانسکت 15 پلات یک مترمربعی به فاصله 10 متر از هم قرار داده شد. همچنین در ابتدا و انتهای هر ترانسکت پروفیل حفر و از عمق 30-0 سانتی‌متر نمونه خاک برداشت شد. بعد از جمع‌آوری اطلاعات، شاخص‌های تنوع گونه¬ای شانون – وینر و سیمپسون با استفاده از نرم¬افزار Ecological methodology محاسبه شد. برای تعیین مهمترین عوامل تاثیرگذار بر تغییرات تنوع گونه‌ای از تجزیه مؤلفه‌های اصلی استفاده شد. نتایج تجزیه مولفه‌های اصلی نشان داد که بافت، ماده آلی، ازت، ارتفاع، هدایت الکتریکی و اسیدیته در تغییرات تنوع گونه¬ای منطقه تاثیر دارند. علاوه بر عوامل محیطی، تأثیر عوامل انسانی نظیر چرای دام و تبدیل کاربری نیز بر تنوع گونه¬ای بررسی شد اما این عوامل در تنوع گونه¬ای منطقه تأثیرگذار شناخته نشدند. در حالی که در تیپ Poa bulbosa- Sophora alupecroides تغییر کاربری وتیپ Acantholimon erinaceum، onobrychis cornuta ،Artemisia aucheri چرای شدید دام وجود داشت.

Keywords

بررسی عوامل مؤثر بر تغییرات تنوع گونه‌ای در مراتع طالقان میانی (مطالعة موردی: مراتع اطراف روستای وشته)

محمدعلی زارع چاهوکی*، مریم حسینی و علی طویلی

کرج، دانشگاه تهران، دانشکده منابع طبیعی، گروه احیای مناطق خشک و کوهستانی 

تاریخ دریافت: 15/5/91               تاریخ پذیرش: 20/3/92 

چکیده 

تغییرات تنوع گونه­ای ممکن است ناشی از روابط بین گونه­ای، عوامل محیطی و عوامل انسانی باشد. در این تحقیق نقش عوامل محیطی و عوامل انسانی (چرای دام و تغییر کاربری) بر تغییرات تنوع گونه­ای مراتع اطراف روستای وشته در منطقة طالقان میانی بررسی شد. در این منطقه، پنج تیپ گیاهی شناسایی شد که از این بین یک تیپ گیاهی از اراضی زراعی رها­شده و تیپ دیگر نزدیک آبشخور که چرای دام در آن شدید بود و بقیه شامل تیپ­های با چرای متوسط، سبک و منطقة چرا­نشده (قرق) بودند. نمونه­برداری گیاه با استفاده از چهار ترانسکت 150 متری انجام شد و در طول هر ترانسکت 15 پلات یک مترمربعی به فاصلة 10 متر از هم قرار داده شد. همچنین در ابتدا و انتهای هر ترانسکت پروفیل حفر و از عمق 30-0 سانتی‌متر نمونه خاک برداشت شد. بعد از جمع‌آوری اطلاعات، شاخص‌های تنوع گونه­ای شانون- وینر و سیمپسون با استفاده از نرم­افزار Ecological methodology محاسبه شد. برای تعیین مهمترین عوامل تأثیرگذار بر تغییرات تنوع گونه‌ای از تجزیه مؤلفه‌های اصلی استفاده شد. نتایج نشان داد که بافت، مادة آلی، ازت، ارتفاع، هدایت الکتریکی و اسیدیته در تغییرات تنوع گونه­ای منطقه بیشترین تأثیر را دارند. علاوه بر عوامل محیطی، تأثیر عوامل انسانی مانند چرای دام و تبدیل کاربری نیز بر تنوع گونه­ای بررسی شد، اما این عوامل در تنوع گونه­ای منطقه تأثیرگذار شناخته نشدند.

واژه‌های کلیدی: تنوع گونه‌ای، تجزیه مؤلفه‌های اصلی، عوامل محیطی، عوامل انسانی.

* نویسنده مسئول، تلفن:  02632249313  ،  پست الکترونیکی:  mazare@ut.ac.ir

مقدمه

 

تنوع گونه‌ای به‌طور وسیع در مطالعات پوشش­گیاهی و ارزیابی‌های زیست­محیطی به‌عنوان یکی از شاخص­های مهم و سریع در تعیین وضعیت اکوسیستم­ها مورد استفاده قرار می­گیرد. تنوع گونه‌ای یکی از مفاهیم مهم بوم‌شناسی است که از دو مؤلفه غنای گونه‌ای (Species richness) (تعداد گونه‌ها در واحد سطح) و همگنی (Evenness)(توزیع افراد گونه‌ها) تشکیل شده است (8). عوامل بسیاری بر روی تنوع گونه­ای اثرگذارند، برای مثال، استفاده بیش از ظرفیت رویشگاه، تغییرات شدید تنوع گونه‌ای را به‌همراه دارد. همچنین تنوع گونه­ای به‌وسیله عوامل بوم‌شناختی کنترل می‌شود (9 و 23). ابراهیمی کبریا (1381)، تأثیر عوامل محیطی را بر تغییرات درصد پوشش گیاهی و تنوع در زیرحوضه سفیدآب هراز بررسی کرد. نتایج نشان داد که با توجه به شرایط توپوگرافی منطقه، عامل جهت شیب تأثیری روی پارامترهای پوشش­گیاهی ندارد. همچنین هر سه عامل شیب، تغییرات جهت و ارتفاع از شمال به جنوب و از شرق به غرب افزایش یافته و کاهش ارتفاع و افزایش شیب، افزایش تنوع را باعث شد. مدینسکی و همکاران (2010)، رابطه بین غنای گونه­ای و خصوصیات خاک مانند نفوذپذیری، pH، شوری و رس همراه لای را در جنوب­غربی آفریقا و نامیبیا، بررسی و 5 گروه گیاهی طبقه‌بندی کردند که شامل Phanerophytes،Hemicryptophytes ،Chamaephytes, Therophytes  و Geophytesبودند. نتایج نشان داد که تمامی خصوصیات خاک ذکر شده تأثیر مثبتی بر تنوع گونه­ای داشتند. زانگ (2010) در بررسی رابطه عوامل محیطی با تنوع پوشش گیاهی در فلات لسی چین جوامع گیاهی را با ترکیب، ساختار و محیط متفاوت توسط تجزیة خوشه­ای تعیین کردند. نتایج نشان داد ارتفاع، نوع خاک، شیب و جهت آن از عوامل مهم در احیا مناطق لسی بوده و نقش تعیین­کننده­ای در پراکنش پوشش­گیاهی داشته است. هولچک و همکاران (1989) در پژوهش­های خود نتیجه گرفتند که خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک در رابطه با پوشش­گیاهی باعث تنوع و پراکنش جغرافیایی وسیع گیاهان می­شوند. زارع چاهوکی و همکاران (1387) تغییرات تنوع گونه­ای مراتع پشتکوه استان یزد را در ارتباط با عوامل محیطی مورد بررسی قرار دادند و به این نتیجه رسیدند که بافت، رسوبت قابل دسترس و هدایت الکتریکی خاک بیشترین تأثیر را بر روی تنوع گونه­ای دارند. با توجه به اهمیت تنوع گونه‌ای در ارزیابی تغییرات ایجاد شده در اکوسیستم و اینکه در مناطق مختلف عوامل مؤثر بر تغییرات تنوع گونه‌ای متفاوت است، تعیین سهم عوامل مؤثر بر پراکنش گونه­ها و تنوع گونه­ای از اهمیت ویژه­ای برخوردار است (6). با توجه به اینکه تغییرات تنوع گونه­ای در هر منطقه متفاوت بوده و عوامل مؤثر بر آن نیز متغیرند، در این تحقیق  تأثیر عوامل مدیریتی و محیطی بررسی شد.

مواد و روشها

منطقة مورد مطالعه شامل مراتع وشته در طالقان میانی در موقعیت جغرافیایی "02 '35 ˚48 تا "86 '40 ˚48 طول شرقی و "50 ˚40 تا "16 '3 ˚40 عرض شمالی با ارتفاع متوسط بین 1984 الی 2381 متر از سطح دریا قرار گرفته است (شکل 1). اقلیم منطقه بر­اساس روش آمبرژه ارتفاعات سرد (نیمه مرطوب سرد و مرطوب سرد)، بر اساس روش دومارتن فراسرد ارتفاعی (مدیترانه­ای، نیمه­مرطوب، مرطوب، خیلی­مرطوب نوع الف و نوع ب) و به روش گوسن سرد تعیین شد. میانگین دمای سالانه 5/7 درجه سانتی­گراد، میانگین بارندگی سالانه 529 میلی­متر و طول دورة یخبندان از 15 روز (در نقاط کم­ارتفاع) تا 246 روز در (ارتفاع3500 متر) متغیر است. ­نمونه­برداری در تیر ماه 1389 انجام شد.

 

شکل 1- موقعیت منطقه مورد مطالعه در حوزه آبخیز طالقان و کشور

در تحقیق حاضر برای بررسی نقش عوامل انسانی و محیطی پنج تیپ در منطقه طوری انتخاب شدند که از پنج تیپ یک  تیپ در دیم­زار­های­رها­شده و تیپ­های دیگر بترتیب از مناطق با شدت چرای زیاد، شدت چرای خیلی کم، شدت چرای متوسط و شدت چرای خوب انتخاب شدند. تیپ Poa bulbosa- Sophora alupecroides در دیم­زارهای رهاشده، تیپBromus tomentellus-Thymus kotschyanus-Acantholimon erinaceum در منطقه با چرای شدید، تیپAgropyron intermedium - Dactylis glomerata در منطقه بدون چرا، تیپ Thymus kotschyanus-Artimisia aucheri- Agropyron intermedium در منطقه با شدت چرای سبک و تیپ Bromus tomentellus-Poa bulbosa-Astragalus gossypinus در منطقه با شدت چرای متوسط انتخاب شد. نمونه­برداری به‌صورت سیستماتیک- تصادفی انجام شد. به این صورت که با توجه به وضعیت پوشش گیاهی منطقه در هر تیپ پوشش­گیاهی، 60 پلات در طول چهار ترانسکت 150 متری در طول مهمترین گرادیان محیطی مستقر شد؛ یعنی در طول هر ترانسکت 15 پلات مستقر شد. در هر پلات، فهرست گیاهان موجود، درصد تاج پوشش و تعداد گیاهان ثبت شد. همچنین در ابتدا و انتهای ترانسکت‌ها پروفیل حفر و نمونه‌برداری از خاک تا عمق ریشه‌دوانی گیاهان غالب انجام شد. در هر واحد نمونه‌برداری، عوامل طول و عرض جغرافیایی، ارتفاع از سطح دریا، جهت و شیب نیز ثبت شد.

در آزمایشگاه نمونه­های خاک از الک دو میلی­متری عبور داده شد. آزمایش فیزیکی تعیین ذرات نسبی خاک شامل رس، سیلت و ماسه به روش هیدرومتری بایکاس انجام شد. در بررسی تجزیه شیمیایی خاک، میزان اسیدیته خاک در گل اشباع با pH متر، درصد کربن آلی به روش والکی و بلاک، آهک به روش کلسیمتری، فسفر قابل جذب به روش اولسون، پتاسیم به روش فلم­فتومتری، ازت کل با دستگاه کجدال به روش تیتراسیون و وضعیت شوری خاک، هدایت­الکتریکی در عصاره گل اشباع با هدایت­سنج الکتریکی تعیین شد (4).

بعد از جمع­آوری اطلاعات، ابتدا تنوع گونه­ای تعیین شد. برای تعیین تنوع گونه­ای شاخص­های مختلفی ارائه شده است که از بین آنها دو شاخص سیمپسون (1949) و شانون- وینر (1949) مورد استفاده قرار گرفت، زیرا از بین شاخص­های مختلف این شاخص­­ها توانایی بیشتری را برای تشخیص تنوع گونه­ای دارند (19). شاخص سیمپسون تحت تأثیر فراوانی گونه­های غالب قرار می­گیرد، اما شاخص شانون--وینر بیشتر تحت تأثیر غنای گونه­ای است. برای تجزیه و تحلیل، بعد از بررسی داده‌ها با توجه به هدف تحقیق به‌منظور تعیین مهمترین متغیرهای تأثیرگذار بر تغییرات تنوع گونه‌ای از تجزیه مؤلفه‌های اصلی (Principal components analysis)(PCA) استفاده شد.

نتایج

مقادیر شاخص­های تنوع گونه­ای سیمپسون و شانون- وینر در تیپ­های گیاهی منطقه مورد مطالعه در جدول 1 آمده است. به‌منظور تعیین تأثیرگذارترین عوامل محیطی مورد بررسی بر ایجاد تیپ­های مختلف با گونه­های شاخص در منطقه مورد مطالعه از روش PCA استفاده شد. جدول 2، مقادیر ویژه و درصد واریانس هر یک از مؤلفه­ها (محورها) آمده است. برای انتخاب مؤلفه­ها معمولا ارزش مقادیر ویژه را ملاک قرار می­دهند، ولی روش دقیق­تر آن است که مقدار ویژه با متغیر دیگری تحت عنوان (Broken-Stick EigenValue)(BSE) سنجیده شود (6). به این ترتیب مؤلفه­هایی انتخاب می­شوند که در آنها مقادیر ویژه بیش از مقدار BSE باشد. با توجه به جدول 2، 4/73 درصد تغییرات تنوع گونه‌ای منطقه مورد مطالعه به مؤلفه­های اول و دوم مربوط است، به­طوری­که مؤلفه اول 2/42 درصد از تغییرات را در بر می‌گیرد، بنابراین اهمیت آن بیشتر است. همچنین مقادیر بردارهای ویژه متغیرهای خاک نسبت به محور نیز در جدول 3 نشان داده شده است. برای انتخاب متغیرها باید به قدرمطلق ضرایب توجه کرد. با توجه به این مطلب، مؤلفه اول شامل رس، سیلت، شن و ماده آلی و مؤلفه دوم که 2/31 درصد از تغییرات را در برمی­گیرد شامل ازت، ارتفاع، هدایت الکتریکی و اسیدیته است. عوامل جهت، آهک، سنگریزه، پتاسیم و شیب در مؤلفه سوم قرار می­گیرند که تنها 2/17 درصد تغییرات تنوع را در بر می­گیرند.

 

 

جدول 1- درصد تاج پوشش گونه‌های گیاهی و تنوع گونه‌ای در تیپ‌های گیاهی منطقة مورد مطالعه

 شاخص شانون وینر

 شاخص سیمپسون

درصد تاج پوشش

تیپ های گیاهی

 

 

 

 

4/092

0/911

60/50

Poa bulbosa- Sophora alupecroides

3/735

0/866

64/89

Bromus tomentellus - Poa bulbosa-Astragalus gossypinus

3/536

0/859

63/42

Bromus tometullus -Thymus kotschyanus- Acantholimon erinaceum

3/674

0/875

04/39

Thymus kotschyanus - Agropyron intermedium-Artemisia aucheri

 

3/124

0/765

21/50

Agropyron intermedium - Dactylis glomerata

 

جدول 2- مقادیر ویژه و درصد واریانس مربوط به هر یک ازمؤلفه‌ها

مؤلفه

مقدار ویژه

واریانس (درصد)

واریانس تجمعی(درصد)

Broken-stik egigenvalue

1

167/7

161/42

161/42

440/3

2

311/5

243/31

404/73

440/2

3

940/1

215/17

619/90

927/2

4

595/1

381/9

00/100

606/1

5

000/0

000/0

00/100

356/1

 

جدول 3- مقادیر بردار ویژه مربوط به متغیرها در هر یک از مؤلفه‌ها در روش PCA  

متغیر­های محیطی

مؤلفه (محور)

1

2

3

4

5

6

ارتفاع از سطح دریا

0432/0

3892/0-

0759/0

3219/0

2671/0-

1603/0

جهت

0433/0

3316/0-

3611/0

1146/0-

2287/0

0594/0-

سنگریزه

2893/0-

0422/0

3050/0

2726/0-

2012/0-

2592/0

رس

3415/0

1531/0

0941/0

0923/0-

2654/0-

0598/0

سیلت

2777/0

2770/0-

1162/0

0254/0-

0091/0-

2721/0-

شن

3581/0-

0747/0

1222/0-

0679/0

3013/0-

0097/0-

شیب

2439/0-

1781/0-

3648/0-

0990/0-

0454/0

0613/0-

آهک

1463/0

0501/0

4804/0

3146/0

2935/0-

2910/0-

ازت

0440/0

3766/0-

1976/0-

2725/0

0065/0

0737/0-

ماده آلی

3397/0

0386/0-

2074/0-

1566/0

0318/0

2455/0

اسیدیته

1394/0

3247/0

2497/0

2725/0

1422/0-

2675/0

هدایت الکتریکی

1796/0

3368/0-

0178/0-

3222/0-

0566/0-

1599/0

پتاسیم

2696/0

1580/0-

2862/0-

2587/0

1309/0-

03850

فسفر

2770/0-

0081/0-

1520/0

4894/0

5917/0

0022/0

عمق

3322/0

1124/0

0388/0

2939/0-

3502/0

2818/0-

شدت جرای دام

0439/0-

3503/0-

3276/0

1126/0-

1203/0

4991/0

دیمزار رها­شده

2816/0-

2718/0-

1055/0

0642/0-

2400/0-

4946/0-

 

همچنین عوامل فسفر، عمق، دیمزار رهاشده و چرای دام تأثیری بر روی تغییرات تنوع گونه­ای در تیپ­های مورد مطالعه نداشتند. شکل 2 نمودار رسته­بندی تیپ­های گیاهی را براساس مولفه­های اول و دوم نشان می­دهد. برای تفسیر این شکل لازم است به نکات زیر توجه شود (6). 1- لازم است به محل تیپ­های گیاهی و همچنین محور اول و دوم توجه شود؛ 2- هرچه نقطة معرف تیپ­های گیاهی از مبدأ محور مختصات دورتر باشد، بیشتر تحت تأثیر عوامل معرف مؤلفه‌های اول و دوم قرار می­گیرد؛ 3- هرچه نقطة معرف تیپ­های گیاهی از محور مختصات دورتر باشد و همچنین به یک مؤلفه خاص نزدیکتر باشد، بیشتر تحت تاثیر آن مؤلفه قرار می‌گیرد. همان طور که قبل بیان شد مؤلفة اول شامل رس،سیلت، شن و ماده آلی و مؤلفة دوم شامل ازت، ارتفاع، هدایت الکتریکی و اسیدیته است. با توجه به علامت مثبت و منفی ضرایب متغیرها در مؤلفه اول از راست به چپ مقدار رس سیلت، ماده آلی کاهش و مقدار شن افزایش می‎یابد و در مؤلفة  دوم از پایین به بالا مقدار ازت، ارتفاع و هدایت الکتریکی کاهش یافته و مقدار اسیدیته خاک افزایش می­یابد که تأثیر معنی‎داری روی استقرار تیپ‏های گیاهی خواهد داشت (شکل 2). با توجه به تغییراتی که در عوامل محیطی معرف محورهای اول و دوم اتفاق افتاد و تغییرات شاخص­های تنوع گونه­ای تیپ­های گیاهی را می‎توان در دو گروه مجزا تفکیک کرد که هر کدام ممکن است شامل یک یا چند تیپ گیاهی باشد. درگروه یک: تیپ Poa.bulbosa-Sophora.alupecroides در ربع اول و تیپ Astragalus gossypinus- Poa bulbosa- Bromus tomentellus در ربع دوم قرار دارد و با توجه به فاصله برابری که از هر دو محور اول و دوم دارند، تحت تأثیر هر دو محور قرار می­گیرند. در گروه دو: تیپ­های Thymus kotschyanus-Artemisia aucheri-Agropyron intermedium وAcantholimon erinaceum- Bromus tomentellus- Thymus kotschyanus در ربع سوم قرار دارند. تیپ Dactylis glomerata-Agropyron intermedium در ربع چهارم قرار دارد. در هر دو گروه تیپ­های گیاهی دارای تنوع بالایی هستند، زیرا شاخص شانون-وینر بین 5/4- 0 و شاخص سیمپسون بین 1-0 است. در تمامی تیپ­ها مقدار شاخص شانون-وینر بالاتر از 6/2 و شاخص سیمپسون به یک نزدیک است. پس می‌توان نتیجه گرفت منطقة مورد مطالعه دارای تنوع بالایی است. هیچکدام از گروه­های جداشده دارای تنوع متوسط و کم نیستند.

 

 

  

شکل 2- نمودار رسته‌بندی رویشگاه­های مورد مطالعه با استفاده از روش تجزیه مؤلفه­های اصلی 


بحث و نتیجه­گیری

برای بررسی عوامل مؤثر بر تغییرات تنوع گونه­ای و پراکنش گونه­های شاخص در منطقه از روش تجزیه مؤلفه­های اصلی استفاده شد و تأثیر عوامل محیطی و مدیریتی (دیم­زار رها­شده و چرای دام) مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. از بین عوامل محیطی ویژگی‌هایی از قبیل رس، سیلت، شن، هدایت الکتریکی، ازت، ماده آلی، ارتفاع، و اسیدیته بر تنوع گونه­ای منطقه تأثیرگذار شناخته شدند که از بین آنها مهمترین عوامل رس، سیلت، شن و ماده آلی معرفی بودند. همچنین عوامل مدیریتی (دیم­زار رها­شده و چرای دام) بر نوع ترکیب گونه­ای اثر گذاشته­اند و باعث جایگزینی گونه­های خوشخوراک و با ارزش با گونه­های مهاجم، غیرخوشخوراک، خاردار یکساله و هرز شده موثر تشخیص داده نشدند. بررسی مقادیر شاخص‌های تنوع گونه‌ای نیز نشان می‌دهد که در منطقه با چرای شدید و دیم‌زار مقدار عددی شاخص نسبت به مرتع با چرای متوسط بالاتر است. دلیل این موضوع را می‌توان این گونه بیان کرد که تغییر کاربری و شدت چرای دام باعث تغییر ترکیب گونه‌ای شده و گونه­های یکساله، مهاجم و خاردار جای گونه­های خوشخوراک با ارزش علوفه­ای بالا را می‌گیرند، بنابراین حضور گونه­های نامرغوب باعث افزایش تنوع گونه‌ای در منطقه شده­ است.

یکی از عوامل محیطی مؤثر بر تغییرات تنوع گونه‌ای، ارتفاع از سطح دریا بود. تأثیر عامل ارتفاع از سطح دریا بر روی تنوع گونه­ای، می­تواند ناشی از تأثیر آن بر عوامل درجه حرارت و بارندگی باشد (5 و 7). تنوع گونه­ای به نسبت کمتر تیپ‌های Br. Tomentellus-Th. kotschyanus-Ac.erinaceum، Ag. intermedium – Da. glomerata وThymus kotschyanus-Ar. aucheri- Ag. intermedium در مقایسه با دو تیپ دیگر را می‌توان ناشی از ارتفاع بالا در این تیپ­ها دانست. گونة Acantholimon erinaceum در ارتفاعات کوهستانی در مناطق استپی و استپی سرد می­روید (12). محققانی مانند فیشر (2004) به نتایجی مشابه با تحقیق حاضر رسیدند.

عامل مؤثر دیگر بر تغییرات تنوع‌ گونه‌ای بافت خاک است که غیر­مستقیم با رطوبت و حاصلخیزی خاک مرتبط است (22). زارع چاهوکی (1387) نبیز نشان داد که بافت خاک از عوامل اصلی کنترل پراکنش پوشش گیاهی است. در این تحقیق تیپ­های Br. tomentellus-Po. bulbosa-As. gossypinus وTh. kotchyanus-Ar.aucheri-Ag.intermedium تحت تأثیر افزایش شن قرار داشتند. رویشگاه گونة Astragalus gossypinus با تراکم بسیار زیاد در دامنة ارتفاعی 1500-2000 متر، در خاکهای کم‌عمق تا نیمه‌عمیق، بافت سبک تا متوسط، بدون شوری و قلیاییت، در بسیاری عرصه‌ها به‌صورت تپه‌ماهوری و کم شیب گسترش دارد (2). رویشگاه گونة Thymus kotschyanus، با بیشترین تراکم و گسترش در ارتفاع 2000 متر و در طیف وسیعی از خاکهای کم عمق تا عمیق، عمدتا نیمه عمیق، بافت متوسط تا سنگین، بدون شوری و قلیاییت و اغلب آهکی دیده می­شود (12). نتیجه تحقیق حاضر نیز این نکات را تأیید می‌کند. نتایج به‌دست آمده در مورد گونة Astragalus gossypinus با نتایج اسدیان (1375)، مقیمی (1384)، فتاحی و همکاران (1388) که بافت خاک را در گسترش گونه‌های Astragalus gossypinus وThymus kotschyanus دخیل می­دانند، مطابقت دارد و با نتایج مطالعات تقی­پور و همکاران (1387) که معتقدند گونة Astragalus gossypinus با بافت خاک به‌طور چشمگیری همبستگی منفی نشان می­دهد، مطابقت ندارد.

مقدار ماده آلی به‌عنوان یکی از خصوصیات شیمیایی خاک از دیگر عواملی بود که در منطقة مورد مطالعه به‌عنوان یک عامل تأثیرگذار بر روی تنوع گونه­ای شناخته شد. مقدار ماده آلی زیاد در تیپ Po. bulbosa- So.alupecroides و ماده آلی کم در تیپ As. gossypinus- Po. bulbosa- Br. tomentellus ناشی از تراکم زیاد گونه­های غالب و لاشبرگ حاصل از آن در تیپ So. alupecroides Po. bulbosa- می­باشد. در رابطه با تأثیر ماده آلی بر تنوع گونه­ای میرداودی و زاهدی­پور (1384) نیز به نتایجی مشابه با نتیجه تحقیق حاضر دست یافتند. از دیگر عوامل مؤثر بر تنوع گونه‌ای، مقدار ازت خاک است. خاکهای رسی دارای مقدار ازتی بیشتر از خاکهای لیمونی و آنها بیشتر از خاکهای شنی است. دلیل این موضوع مربوط به قدرت نگهداری بیشتر ازت معدنی به‌وسیله رس­هاست (6). نتیجه این تحقیق با نتایج سالاردینی (1362) مطابقت ندارد، به‌دلیل اینکه مقدار ازت در تیپ Po. bulbosa- So.alupecroides که دارای بافت رسی می­باشد کمتر از مقدار ازت تیپ Ac.erinaceum-Br. tomentellus-Th. kotschyanus، است که دارای بافت شنی می‌باشد. این عدم مطابقت را می‌توان چنین تفسیر کرد تیپ Po. bulbosa- So.alupecroides از دیم­زار­های رها­شده دارای خاک دستکاری و شخم­خورده در جهت شیب انتخاب شده قسمت بیشتر ازت آن در اثر آبشویی و فرسایش از دسترس خارج شده و باعث شده است این تیپ با وجود خاک رسی دارای مقدار ازت کمتری در مقایسه با سایر تیپ­ها باشد. زارع چاهوکی و همکاران (1388)  نیز به نتایجی مشابه در رابطه با تأثیر ازت بر تنوع گونه­ای دست یافت.

در مجموع با توجه به نتایجی که به‌دست آمد می­توان گفت که عوامل محیطی بیشتر از عوامل مدیریتی در تفکیک تیپ­ها و استقرار گونه­های شاخص مؤثرند. در واقع مهمترین عوامل مؤثر در شکل‌گیری تیپ­های مختلف عبارتند از بافت، هدایت الکتریکی، ازت، ماده آلی، اسیدیته خاک و ارتفاع از سطح دریا که باعث ایجاد تیپ­های مختلف در منطقه مورد مطالعه شده­‌اند. جمع‌بندی نتایج تحقیق این است که در استقرار تیپ‌های مختلف گیاهی عوامل محیطی بیشترین تأثیر را دارند و عوامل مدیریتی نظیر تغییر کاربری و شدت چرای دام در استقرار گونه­های غیرخوشخوراک و کم ارزش اثرگذارند. همچنین تنوع گونه­ای بالا دلیل بر وضعیت خوب مرتع نیست و در زمان بررسی تنوع گونه‌ای باید به ترکیب گیاهان و گونه‌زایی  نیز توجه کرد.

1-   ابراهیمی کبریا خدیجه، بررسی تأثیر عوامل توپوگرافی و چرا بر تغییرات درصد پوشش­گیاهی و تنوع در زیر حوضه سفید آب هراز، پایان نامه کارشناسی ارشد ، مرتعداری، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه مازندران، 1382.
2-   اسدیان قاسم، 1375. آت اکولوژی گون‌های مولد کتیرا و نحوه بهره‌برداری در دامنه جنوبی الوند، پایان­نامه کارشناسی ارشد، مرتعداری، دانشکده مرتع و آبخیزداری، دانشگاه گرگان، 120 صفحه.
3-   تقی­پور، علی و منصور مصداقی و غلامعلی حشمتی و شفق رستگار. 1387. اثر عوامل محیطی بر پراکنش گونه­های مرتعی در منطقه هزار جریب بهشهر (مطالعه مورد: مراتع سرخ گریوه)، مجله علوم کشاورزی و منابع طبیعی، 11ص.
4-   جعفری حقیقی مجتبی، 1382. روش‌های تجزیه خاک نمونه‌برداری و تجزیه‌های مهم فیزیکی و شیمیایی با تاکید بر اصول تئوری و کاربردی، انتشارات ندای ضحی، 240 ص.
5-   حاجی میرزا آقایی سمانه، حمید جلیلوند، یحی کوچ و محمدرضا پورمجیدیان، 1390. تنوع گونه‌های گیاهی در ارتباط با عوامل اکولوژیک ارتفاع از سطح دریا در جنگل‌های سرد آبرود چالوس. مجله زیست‌شناسی ایران، 24(3): 400-411.
6-   زارع چاهوکی محمدعلی، 1385. مدل‌سازی پراکنش گونه‌های گیاهی در مراتع مناطق خشک و نیمه‌خشک. رساله دکتری دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران، 180 صفحه.
7-   زارع چاهوکی محمدعلی، ساره قمی، حسین آذرنیوند و حسین پیری صحراگرد، 1388. بررسی رابطه بین تنوع گونه‌ای و عوامل محیطی (مطالعة موردی: مراتع آرتون فشندک طالقان). مجله مرتع، 3(2): 171-180.
8-   زارع چاهوکی محمدعلی، محمد جعفری و حسین آذرنیوند، 1387. بررسی رابطه بین تنوع گونه‌ای و عوامل محیطی در مراتع پشتکوه استان یزد. نشریه پژوهش و سازندگی، 21(1):‌ 192-199.
9-   شیرزاد محمدعلی و مسعود طبری، 1390. اثر برخی عوامل محیطی بر تنوع فلور چوبی رویشگاه‌های ارس کوه‌های هزار مسجد. مجله زیست‌شناسی ایران، 24(6): 800-808.
10- سالاردینی علی اکبر ، 1362. حاصلخیزی خاک، انتشارات دانشگاه تهران، 434ص.
11- فتاحی، بختیار، سهیلا آقابیگی امین، علیرضا ایلدرمی، معصومه ملکی، جمال حسنی و طاهره ثابت­پور، 1388. بررسی برخی عوامل محیطی مؤثر بر رویشگاه گون سفید (Astragalus gossypinus) در مراتع کوهستانی زاگرس (مطالعه موردی: مراتع گله بر استان همدان)، مجله علمی- پژوهشی مرتع، 14 ص.
12- مقیمی جواد، 1384. معرفی برخی گونه­های مهم مرتعی مناسب برای توسعه و اصلاح مراتع ایران. انتشارات آرون، 672 ص.
13- میرداوودی، حمیدرضا و حجت‌اله زاهدی‌پور. 1384. تعیین مدل مناسب تنوع گونه‌ای برای جوامع گیاهی کویر میقان اراک و تأُثیر برخی از عوامل اکولوژیک بر آن، مجله پژوهش و سازندگی، پاییز، 11ص.
 
14-Fisher, M., A. & P.Z. Fuel, 2004. Changs in forest vegetation and arbuscular mycorrhizae along a steep elevation gradient in Arizona. Forest Ecology and management, 200: 293-311.
15-Holecheck, J.L., R.D. Pieper, & C.H. Herbel, 2004. Range management. Principles and practices. 5th edition. Upper saddle River, NJ, Prentice- Hall, 607pp.
16-Jackson D.A, 199. Stopping in principal components analysis: a comparsion of heuristical and statistical approaches. Ecology, 74:2204-2214.
17-Jongman, R.H.G., C.J.F. Ter Break & O.F.R. Van Tongerenss, 1995. Data analysis in community and landscape ecology, Cambridge University press, Wageningen, 1955: 299pp.
18-Margurran, A. E., 1988. Ecological Diversity and its Measurement. Princeton University Press, Princeton, NJ., 179pp.
19-Medinski.,T.V., A.J. Mills, K.J. Esler, U. Schmiedel & N. Jürgens., 2010. Do soil properties constrain species richness? Insights from boundary line analysis across several biomes in south western Africa, Journal of Arid Environments, 74: 1052- 1060.
20-Shannon Ci E. & W. Weaner, 1949. The Mathematical theory of Communication.
21-Sperry, J. S. and U. G. Hackeu ., Desert shrubwater relations with respect to soil characteristics and plant functional type. Functional Ecology. 2002: 16: 367– 378.
22-University of Illonois Press, Urbana.
23-Wagner, R.G., G.H. Mohammed, & T.L. Noland, 1999. Critical period of interspecific competition for northern conifers associated with herbaceous vegetation. Can. J. Forest Res. 29: 890-897.
24-Zhanfeng L., B. Fu, X. Zheng & G. Liu, 2010. Plant biomass, soil water content and soil N:P ratio regulating soil microbialcfunctional diversity in a temperate steppe: A regional scale study. Soil Biology & Biochemistry 42:45-450.
25-Zhang, J.T., 2010. Population characteristics of endangered species Taxus chinensis var. mairei and its conservation strategy in Shanxi, China. Population Ecology. 2010.
Journal of Plant Research (Iranian Journal of Biology)
Volume 28, Issue 2 - Serial Number 2
August 2016
Pages 307-315
  • Receive Date: 05 August 2012
  • Revise Date: 18 March 2013
  • Accept Date: 10 June 2013