Floristic study of plant species (Ruderal and segetal) in Bushehr city.

Document Type : Research Paper

Authors

2738

Abstract

Abstract:
Ruderal and Segetal species of some biotops inside of Bushehr city were studied regarding to studies of urban ecology between 2008-2009. This study was performed for the first time, a total of 111 wild plant species, belonging to 39 families and 99 genera were collected and identified.Family grasses (Poaceae) with about 19% more plant species in comparison with other families was collected. Asteraceae family (Asteraceae) with 13.5 % and the beet family (Chenopodiaceae), with 8%, respectively, are lower ranked. Most of the life form of species observed Therophytes related species, with 63%, hemicryptophytes, with 19%, phanaerophytes, with 9%, geophytes with 5.4 % and finally chamaephytes with 3.6 % is in the second semester are. Comparing the average number of species available in selected Biotops show: the environment with less in ference of humans, have the highest species diversity. hemeroby limits set under study for degrees, temporarily, between H3 (mesohemerob) to H6 (Polyhemerob) are presented.

Key Words: Anthropogen, Biotop, Ruderal, Segetal, Wild plants


Key Words: Anthropogen, Biotop, Ruderal, Segetal, Wild plants

Keywords

مطالعه فلوریستیکی عناصر گیاهی رودرال و زگتال در شهر بوشهر 

محمدرضا خواجه‌زاده* و عباس شاهسواری

همدان، دانشگاه بوعلی سینا، دانشکده علوم، گروه زیست‌شناسی

تاریخ دریافت: 23/1/91               تاریخ پذیرش: 6/3/92 

چکیده

گونه‌های رودرال و زگتال برخی از بیوتوپ‌های درون شهر بوشهر، طی سال‌های 1387 و 1388 و در راستای مطالعات اکولوژی شهری مورد پژوهش قرار گرفتند. در این بررسی که برای اولین بار انجام شده، جمعاً 111 گونه گیاهی خودرو، متعلق به 39 تیره و 99 جنس جمع‌آوری و شناسایی شدند. تیره گندمیان (Poaceae) با حدود 19% بیشترین تعداد گونه‌های گیاهی را در مقایسه با سایر تیره‌ها به خود اختصاص داد. تیره کاسنی (Asteraceae) با 5/13% و تیره چغندر (Chenopodiaceae) با 8% به‌ترتیب در رده‌های پائین‌تر قرار گرفتند. بیشترین درصد شکل زیستی مربوط به عناصر تروفیت، با 63%، همی‌کریپتوفیت، با 19%، فانروفیت، با 9%، ژئوفیت با 4/5% و نهایتاً کامفیت با 6/3% می‌باشد، که در رتبه‌های بعدی قرار داشتند. مقایسه میانگین تعداد گونه‌های موجود در بیوتوپ‌های انتخاب شده نیز نشان داد، محیط‌هایی که دخالت‌های انسانی در آنها کمتر مشاهده می‌شود، از بیشترین میانگین تنوع گونه‌ای برخوردار بودند. درجات همروبی تعیین شده برای محدوده‌های تحت مطالعه، به طور موقت، بین H3 (mesohemerob) تا H6 (Polyhemerob) ارائه گردید.

واژه‌های کلیدی: آنتروپوژن، بیوتوپ، رودرال، زگتال، گیاهان خودرو

* نویسنده مسئول، تلفن: 09173764329 ، پست‌الکترونیکی: mrkhajehzadeh@yahoo.com

مقدمه

 

حفظ عناصر گیاهی خودرو به‌عنوان گونه‌های تطابق یافته با محیط طبیعی و شرایط ویژه درون شهری یکی از مهمترین اهداف دانش جدید اکولوژی شهری است که از اهمیت فراوانی برخوردار می‌باشد ‌‌(14). اکوسیستم‌های شهری از مجموعه بیوتوپ‌هایی تشکیل شده‌اند که در مقایسه با محیط‌های برون شهری، از تنوع گونه‌ای وسیع‌تری برخوردارند. این گونه از محیط‌ها می‌توانند مکان‌های مناسبی برای حفظ و افزایش تنوع گونه‌ای و بانک ژن محسوب شوند و داده‌های ژنتیکی آنها از نسلی به نسل‌های آینده منتقل گردند. بنابراین، شهر به‌عنوان اکوسیستمی که از گذشته‌های دور تا به امروز محل تجمع گروهی از انسان‌ها می‌باشد، در مقایسه با محیط‌های طبیعی و نزدیک به طبیعی اطراف آن، تبدیل به مکانی گردید که گروهی از گیاهان (بومی و یا غیر بومی) در آن حضور و پراکندگی قابل توجهی را نشان می‌دهند؛ به‌ویژه نفوذ گونه‌های بیگانه در بیوتوپ‌های شهری که در گذشته توجه چندانی به آنها نمی‌گردید، امروزه ارزش تحقیقاتی فراوانی کسب نموده‌اند. با گذشت زمان و پیشرفت کشاورزی، برخی از گونه‌های گیاهی نیز از حدود 10000 سال پیش تا 1492 بتدریج وارد مکان‌های درون شهری شده‌اند که به عناصر کهن (Archaeophyte) معروف می‌باشند. از سال 1492 (1500) و پس از کشف دنیای جدید، گروه دیگری از گیاهان به محیط‌های تازه‌ای نفوذ کردند که به آنها عناصر جدید (Neophyte) می‌گویند. دو واژه‌ای که در مجموع به نام گونه‌های همروکر (Hemerochore)، یعنی گونه‌های بیگانه معرفی می‌شوند (20). با حضور شدید و گسترش وسیع مناطق شهری، بتدریج بر میزان تخریب محیط‌های طبیعی اطراف شهرها و نیز محیط‌های درون شهری نیز افزوده شد و در همین راستا و با تخریب مداوم انسانی و دگرگونی‌های شدید در محیط‌های شهری، گروهی از گونه‌های بومی نیز مجبور به مهاجرت به حاشیه شهرها و یا ترک کامل آنها شدند. به دلیل تعیین میزان تخریب انسانی (آنتروپوژن) محیط‌های شهری، معیاری در نظر گرفته شد، به نام تعیین میزان درجه همروبی (Hemeroby) که شروع آن به جالاس (1995) باز می‌گردد. افرادی مانند سوکوپ (1972) و کواریک (1998) نیز بتدریج تغییرات مختصری به آن دادند و امروزه به‌عنوان یکی از مهمترین ارزیابی میزان تخریب در محیط‌های شهری به‌شمار می‌آیند. بنابراین، تشخیص میزان تخریب در محیط‌های طبیعی و نزدیک به طبیعی درون شهری که از گذشته‌های دور تا به امروز توسط انسان‌ها اعمال می‌شود (10)، می‌تواند تعیین‌کنندۀ حضور و پراکندگی گونه‌های بومی و غیر بومی و نیز موقعیت تنوع گونه‌ای در بیوتوپ‌های مختلف شهری باشد.

موقعیت تاریخی و جغرافیایی شهر بوشهر: شهر بندری بوشهر که مرکز استان نیز می‌باشد، در ̊ 28 وّ 58 عرض شمالی و̊ 50 و´50 طول شرقی، و در ارتفاع 9 متری از سطح دریا، به صورت شبه‌جزیره‌ای در کرانه خلیج فارس واقع شده است (شکل 1). مساحت کل استان بوشهر 27653 کیلومتر مربع است که 1/1771 کیلومتر مربع آن مربوط به شهر بوشهر می‌باشد.

تاریخ سکونت انسان در سواحل خلیج فارس و شهر بوشهر، به اواخر دوره «پلوویال» حدود 7000 سال پیش باز می‌گردد (1). در دورۀ حکومت ایلامی‌‌ها، آن را لیان، در روزگار سلوکیان انطاکیۀ پارس، در عصر ساسانی بُخت اردشیر و ریو اردشیر، در دورۀ اسلامی ریشهر، راشهر، ابوشهر و بوشهر می‌گفتند (7).

جمعیت بوشهر، از سال 1905 که حدود 15000 نفر توسط لوریمر تخمین زده شده است، تا سال 1387 و طبق آخرین اطلاعات ارائه شده توسط سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استانداری بوشهر، در آذرماه 1387، به 169966 نفر رسیده است. اقلیم این شهر خشک، نیمه‌خشک و گرم می‌باشد (8). تقریباً تنها 3 ماه از آن (نیمه آبان تا نیمه بهمن) مرطوب است. در حالی که بیشتر ماه‌های سال شهر بوشهر گرم است و تنها چهار ماه آن دارای دمایی بین 15 تا 20 درجه سانتی‌گراد می‌باشد (نمودار 1 و 2).

 

شکل 1- نقشه هوایی شهر بوشهر در مقیاس (1:50000).

مواد و روشها

طی بررسی‌های انجام شده در دو فصل بهار و زمستان سالهای 1387 و 1388، عناصر گیاهی بخش‌هایی از مناطق مختلف درون شهر بوشهر، از قبیل مرکز شهر، قسمت‌هایی از بازار، حاشیه خیابان‌ها، بلوارها، پارک‌ها، حاشیه خارجی شهر، مناطق صنعتی، دپوی زباله‌ها، مناطق مسکونی و نیز برخی از مناطق بایر مورد مطالعات فلوریستیکی قرار گرفتند. به‌منظور شناسایی نمونه‌های جمع‌آوری شده از سری کتب فلورا-  ایرانیکا، از فلور رنگی (قهرمان) و نیز مجموعۀ منتشر شدۀ از فلور فارسی (انتشارات مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع) استفاده گردید. نمونه‌های جمع‌آوری شده هم اکنون در هرباریوم شخصی دکتر شاهسواری، واقع در دانشکده علوم دانشگاه بوعلی سینای همدان نگهداری می‌شوند. با استفاده از طبقه‌بندی رانکیه (1937) شکل زیستی گیاهان مشخص و برای تعیین درجات همروبی نیز از روش ارائه شده توسط سوکوپ (1972) استفاده گردید.

 

 

 

 

نمودار 1- میانگین دمای ماه‌های سال بین سالهای (1377 تا 1387) در شهر بوشهر (طبق آمار اداره کل هواشناسی استان بوشهر)

 

 

نمودار 2- میانگین بارندگی ماه‌های سال بین سالهای (1377 تا 1387) در شهر بوشهر (طبق آمار اداره کل هواشناسی استان بوشهر)

 

 

 

نمودار 3- درصد فراوانی تیره‌های گیاهی مشاهده شده در شهر بوشهر (از 39 تیره شناسایی شده، تیره‌های Poaceae، Asteraceae، Chenopodiaceae و Brassicaceae به‌ترتیب بیشترین تنوع گونه‌ای را در سطح شهر نشان می‌دهند).


نتایج

نتایج حاصل از بررسی‌های انجام شده در مناطق مورد مطالعه شهر بوشهر، جمعاً 111 گونه از 99 جنس و 39 تیره عنصر خودرو جمع‌آوری و شناسایی شدند. از این تعداد 10 گونه شامل عناصر چوبی و 101 گونه را عناصر علفی تشکیل می‌دهند (جدول ضمیمه1). از عناصر علفی، تیره گندمیان (Poaceae) با 21 گونه (9/18 %) بیشترین تعداد را در مقایسه با سایر تیره‌ها به خود اختصاص داده است. تیره کاسنی (Asteraceae) با 15 گونه (5/13%)، تیره چغندر (Chenopodiaceae) با 9 گونه (1/8 %) و نیز تیره شب‌بو (Brassicaceae) با 8 گونه (2/7 %) به‌ترتیب در رده‌های پائین‌تر قرار دارند. نمودار 3 معرف درصد حضور این تیره‌ها، به همراه سایر تیره‌های مشاهده شده، در مناطق مورد مطالعه است. علت حضور و گسترش فراوان عناصر مختلف تیره‌های مشاهده شده در مناطق مورد بررسی، از یک طرف بیشتر به دلیل مقاومت و سازگاری آنها با شرایط سخت آب و هوایی، به‌ویژه هوای گرم و خشک بوشهر است، و از طرف دیگر، می‌توان به مواردی مانند باد و حشره گرده‌افشان، تولید بذر فراوان و یا فرم‌های رویشی آنها اشاره کرد (4).

 

 

نمودار 4- درصد فراوانی اشکال زیستی گونه‌های شناسایی شده در مناطق مورد مطالعه شهر بوشهر (ph= فانروفیت، Ch = کامفیت، Th  = تروفیت، Hem = همی کریپیتوفیت،  Ge= ژئوفیت)

گونه‌های تیره چغندر که بیشتر در زمین‌های با نیترات فراوان مشاهده می‌شوند را می‌توان به‌عنوان عناصر پیشاهنگ محیط‌های رودرال با جنس‌های مانند Atriplex و یا Chenopodium معرفی کرد که بیشتر در محیط‌های مخروبه و یا روی نخاله‌های ساختمانی و اغلب در نزدیکی نقاط مسکونی سرشار از نیترات و پتاس می‌رویند. گونه‌های مشاهده شده در محیط‌های مورد مطالعه اکثراً متعلق به ناحیه فلوریستیکی ایران و توران و نیز مدیترانه، و تعدادی از آنها نیز جزو عناصر جهان وطنی هستند. علاوه ‌بر آن، مشخص گردید که بیشترین درصد حضور فرم‌های رویشی بسیاری از تاکسون‌های مشاهده شده، مربوط به عناصر تروفیت (یکساله)، با 63% می‌باشد. پس از آن به‌ترتیب عناصر همی‌کریپتوفیت، با 19%، فانروفیت، با 9%، ژئوفیت، با 4/5% و در نهایت کامفیت، با 6/3% در رتبه‌های بعدی قرار گرفته‌اند (نمودار 4 و جدول ضمیمه 1).

حضور عناصر تروفیت به‌عنوان گونه‌های رودرال پیشاهنگ، بیشتر شامل مکان‌های بشدت تخریب شده شهری، با شرایط محیطی خشن می‌باشد. مکان‌هایی که به علت رفت و آمد فراوان شهروندان و نیز فعالیت‌های مداوم مأموران شهرداری، دستخوش تغییر و تحولات زیادی شده و ادامه زندگی را برای گروهی از عناصر گیاهی نامناسب کرده است. گیاهانی که نیاز به محیطی آرام، و بدون دخالت‌های مداوم انسانی دارند. اما از طرف دیگر، همین محیط‌ها می‌توانند برای برخی از گونه‌های گیاهی، به‌ویژه گونه‌های تروفیت، به علت داشتن دوره رویشی کوتاه و تولید بذرهای فراوان، آشیانه‌های اکولوژیکی مناسبی به‌شمار آیند. بنابراین از گونه‌های تروفیت مشاهده شده در شهر بوشهر، به چند عنصر زیر اشاره می‌گردد:

Amaranthus viridis, Avena ludoviciana, Bromus danthoniae, Bromus fasciculatus, Carduus pycnocephalus, Chenopodium murale , Erodium cicutarium, Kochia scoparia.

همی‌کریپتوفیت‌ها نیز در نقاط مختلف شهر، با فراوانی زیادی مشاهده شدند. حضور این عناصر که بیشتر آنها شامل گونه‌های بشدت رودرال هستند، مثل گونه‌هایی از تیره Plantaginaceae معرف تطابق کامل آنها با محیط‌های آنتروپوژن درون شهری است.

Aeluropus ittoralis, Cynodon dactylon, Eleusina indica, Launaea mucronata, Launaea nudicaulis, Plantago coronopus, Plantago laneolata, Plantago ovata, plantago psyllium.

 

ضمیمه 1- فهرست گونه‌های خودروی مشاهده شده شهر بوشهر (ph= فانروفیت، ch= کامه‌فیت،  hem= همی کریپتوفیت، th = تروفیت، G = ژئوفیت). IT= ایران و تورانی، M= مدیترانه‌ای، Cosm= جهان وطنی، ES= اروپاـ سیبری، SS= صحاراـ سندی، Plur = چند ناحیه‌ای.

خانواده

نام علمی

نام فارسی

شکل زیستی

عنصر رویشی

Amaranthaceae

Amaranthus retroflexus L. 

تاج خروس زلف عروسان

Th

Plur

 

Amaranthus viridis L. 

تاج خروس سبز

Th

Cosm

Apiaceae

Ammi majus L. 

…………

Th

IT+M+SS

 

Bupleurum gerardii All. 

چتر گندمی دشتی

Th

IT

 

Torilis leptophylla (L.) Reichenb. 

ماستونک نازک برگی

Th

IT+M+ES

 

Anthemis pseudocotula Boiss. 

بابونه شیرازی

Th

IT+M

 

Artemisia scoparia Waldst. & Kit. 

درمنه شرقی

Hem

IT+ES

 

Calendula persica C.A.Mey. 

همیشه بهار ایرانی

Th

IT

 

Carduus pycnocephalus L. 

تاتاری پرگل

Th

IT+M

 

Carthamus oxyacanatha M.B 

کارتاموس

Th

M+SS+IT

 

Centaurea bruguierana  DC. 

گل گندم مهاجر

Th

IT

 

Centaurea hyalolepis Boiss. 

گل گندم گوگردی

Th

………

Asteraceae

Hedypnois rhagadioloides(L.) 

.............

Th

IT+M

 

Lachnophyllum noeanum Boiss. 

برگ پنبه ای

Th

IT+M

 

Launaea mucronata (Forssk.) 

کاهوسای نوک دار

Hem

SS

 

Launaea nudicaulis L. 

کاهوسای عریان

Hem

SS+IT

 

Picris pauciflora Willd. 

تلخک کم گل

Hem

IT

 

Senecio glaucus L. 

پیام بهار، زردپولی

Th

M+IT+SS

 

Sonchus asper (L.) Hill. 

شیر تیغک

Hem

M+IT

 

Urospermum picroides (L.) Desf. 

ریش میش

Th

M+IT

Boraginaceae

Heliotropium bacciferum Forrsk. 

آفتاب پرست ساحلی

Th

IT+SS

 

Brassica nigra (L.) Koch. 

خردل سیاه

Th

IT

 

Cardaria draba (L.) Desv. 

اٌزمک

Th

IT+M

 

Descurainia sophia (L.) schur. 

خاکشیر ایرانی

Th

IT+M+ES

Brassicaceae

Erucaria hispanica (L.) Druce. 

مندابی

Th

IT+M+SS

 

Lepidium sativum L. 

شاهی

Th

Plur

 

Sinapis arvensis L. 

خردل بیابانی

Th

M+IT+SS

 

Sisymbrium irio L. 

خاکشیر لندنی

Th

IT+M+ES

 

Sisymbrium officinalis (L.) Scop. 

خاکشیر طبی

Th

……

 

خانواده

نام علمی

نام فارسی

شکل زیستی

عنصر رویشی

Caesalpiniaceae

Parkinsonia aculeate L. 

درمان عقرب

Ph

…….

Capparidaceae

Capparis spinosa L. 

لگجی، کور، علف مار

Ch

M+IT+SS

 

Sclerocephalus arabicus Boiss. 

خارآذین

Th

IT+M

Caryophyllaceae

Silene conoidea L. 

سیلن هرز

Th

IT+M

 

Spergularia marina (L.) Griseb 

زمین گستر شورروی

Th

M+ES+IT

 

Atriplex leucoclada (Boiss.) Aellen. 

سلمکی ساقه علفی

Hem

SS+IT

 

Beta vulgaris L. supsp maritima

چغندر وحشی

Th

…….

 

Chenopodium glaucum L. 

سلمک

Th

Cosm

 

Chenopodium album L. 

سلمک گزنه ای

Th

Cosm

Chenopodiaceae

Halocnemum strobilaceum M. B. 

باتلاقی شور

Ch

IT+M+SS

 

Kochia scoparia L. 

جارو قزوینی

Th

Cosm

 

Salsola nitratia Pall. 

شور سوئدا

Th

IT

 

Suaeda aegyptiaca(Hasselq.) zoh. 

سیاه شورمصری

Th

SS

 

Suaeda fruticosa (L.) Forssk. 

سیاه شور

Th

SS+IT

Convolvulaceae

Convolvulus arvensis L. 

پیچک صحرایی

Th

Cosm

 

Convolvulus pilosellaefolius Desr. 

پیچک برگ کرکی

Ge

IT+SS

Cyperaceae

Cyperus rotundus L. 

اویارسلام

Hem

Cosm

 

Andrachne telephioides L. 

ناز بیابانی

Ch

IT+M+SS

Euphorbiaceae

Euphorbia arvalis Boiss. 

فرفیون مزرعه روی

Th

……

 

Euphorbia granulata Forssk. 

فرفیون سفره مورچه

Th

SS+IT

 

Alhagi mannifera Desf. 

خارشتر مان دار

Hem

IT+SS

 

Medicago polymorpha L.

یونجه خاردار

Th

M+IT+ES

 

Melilotus indicus (L.) All.

یونجه زرد هندی

Th

IT+SS+M

Fabaceae

ononis sp.

لوبیای شیطان

Th

…..

 

Scorpiurus  muricatus L.

دم عقربی

Th

IT+M

 

Trigonella uncata Boiss.& Noe

شنبلیله قلاب دار

Th

IT

 

Vicia monantha Retz.

ماشک تک گل

Th

M+IT

Fumariaceae

Fumaria parviflora Lam.

شاه تره گل ریز

Th

Cosm

Gentianacea

Centaurium minus Moench.

قنطوریون صغیر

Th

IT+ES

Geraniaceae

Erodium cicutarium (L.) L'Her.

نوک لک لکی هرز

Th

M+IT+ES

 

Geranium rotundifolium L.

سوزن چوپان

Th

IT+ES

Juncaceae

Juncus bufonius L.

سازوی وزغی

Ge

Cosm

 

Juncus inflexus L.

سازوی شلاقی

Ge

Cosm

Lamiaceae

Salvia spinosa L .

مریم گلی خاردار

Hem

IT

 

Ziziphora tenuir L.

کاکوتی

Th

IT

Liliaceae

Asphodelus tenuifolius Cav.

سریشک

Th

SS+M

Malvaceae

Malva parviflora L.

پنیرک گل ریز

Th

IT+M

Mimosaceae

Prosopis Juliflora (Swardz) Dc.

کهور پاکستانی

Ph

……

Moraceae

Ficus carica L.

انجیر

Ph

M+IT

Myrtaceae

Eucalyptus sp.

اکالیپتوس

Ph

Australia

Palmaceae

Phoenix dactylifera L.

درخت خرما

Ph

SS

 

Washingtonia filifera H. Wendl.

نخل بادبزنی، پنجه ای

Ph

……

 

خانواده

نام علمی

نام فارسی

شکل زیستی

عنصر رویشی

 

Plantago coronopus L.

بارهنگ پاکلاغی

Hem

IT+M+SS

Plantaginaceae

Plantago lanceolata L.

بارهنگ سرنیزه ای

Hem

IT+M+SS

 

Plantago ovata forssk.

بارهنگ تخم مرغی

Hem

M+SS+IT

 

plantago psyllium L.

بارهنگ کتانی

Hem

IT+SS

 

Aegilops umbellulata zhuk.

گندم نیای چترکی

Th

IT

 

Aeluropus ittoralis (Gouan) Parl.

چمن شور ساحلی

Hem

M+IT

 

Aristida adscensionis L.

سه سیخکی

Th

SS

 

Avena  ludoviciana Duria.

یولاف ایرانی

Th

IT+M

 

Bromus danthoniae Trin.

جارو علفی هرز

Th

IT

 

Bromus fasciculatus Presl.

جارو علفی دسته ای

Th

IT+M

 

Cynodon dactylon L.

مَرغ(علف هرز)

Hem

Plur

 

Eleusina indica L.

چمن خرچنگی هرز

Hem

……

 

Eremopoa persica Trin.

……….

Th

IT

 

Heteranthelium Piliferum  Hockst.

دگر گل گندمی

Th

IT

Poaceae

Hordeum spontaneum C.Koch.

جو وحشی

Th

M+IT

 

Imperata cylindrica (L.) Beauv.

زلف شیطان

Ge

IT+M

 

Lolium rigidum Gaudin.

چچم سخت

Th

M+IT+ES

 

Panicum miliaceum L .

ارزن کاشته شده

Ge

……

 

Phalaris minor Retz.

دانه قناری

Th

IT+M

 

Phragmites australis Cov.

نی

Ge

Cosm

 

Polypogon monspeliensis (L.) Desf.

چمن ریشی

Th

IT+M+SS

 

Schismus arabicus Nees.

چمن بیابانی

Th

IT+M

 

Setaria glauca (L.) P.Beauv.

ارزنی، گاورس

Th

IT+SS

 

stipa capensis thunb.

بهمن

Hem

M+IT+SS

 

Trachynia distachya (L.) Link.

گیس بافته

Th

M+IT+SS

Polygonaceae

Emex spinosus (L.) Campd.

خارترشک

Th

IT+M

 

Rumex vesicarius L.

ترشک بادکنکی

Hem

IT+SS

Portulacaceae

Portulaca oleracea L.

خرفه

Th

IT+M+SS

Primulaceae

Anagallis arvensis L.

آناغالیس

Th

IT+M+ES

Punicaceae

Punica granatum L.

انار، انار خوراکی

Ph

IT+ES

Resedaceae

Oligomeris linifolia (Vahl) Macb.

ورثی

Th

SS

Rhamnaceae

Ziziphus spina-christi (L.) Willd.

کنار

Ph

IT+SS

Rutaceae

Haplophyllum Tuberculatum  Forssk.

سدابی جنوبی

Hem

SS+IT

Sapindaceae

Dodonea viscose (L.) jacq.

ناترک

Ph

…..

Solanaceae

Solanum nigrum L.

تاج ریزی

Th

Plur

Tamaricaceae

Tamarix arceuthoides Bge.

گز قزاقستانی

Ph

SS

Urticaceae

Urtica urens L.

گزنه معمولی

Th

Cosm

Verbenaceae

Phyla nodiflora (L.) Greene.

توت پایابی

Th

IT+M

Zygophyllaceae

Fagonia bruguieri DC.

اسفند رومی بنفش

Hem

SS+IT

 

Peganum harmala L.

اسفند

Hem

IT+M+ES

 

 

حضور و گسترش شدید گونه‌هایی مانند: سلمک گزنه‌ای (Chenopodium murale)، مرغ پنجه‌ای (Cynodon dactylon)، پنیرک (Malva parviflora)، شیر تیغک (Sonchus asper)، دانه قناری (Phalaris minor)، چمن ریشی (Polypogon monspeliensis)، ارزنی (Setaria glauca) و مندابی (Erucaria hispanica) نیز در تمام مناطق مورد مطالعه نشان می‌دهند که بسیاری از بیوتوپ‌های درون شهر بوشهر می‌توانند به‌عنوان آشیانه‌های اکولوژیکی، مکان‌های مناسبی برای گروه کثیری از گونه‌های بیولوژیکی باشند. علاوه بر گونه‌های خودروی مشاهده شده در بالا، می‌توان به تعدادی از گونه‌های کاشته شدۀ چوبی، به‌ویژه عناصر فانروفیت نیز اشاره کرد که به صورت خودرو، در برخی از مناطق درون شهری مشاهده می‌شوند. گونه‌هایی مانند:  ناترک (Dodonea viscose)، نخل بادبزنی (Washingtonia filifera)، کهور پاکستانی (Prosopis juliflora)، کنار (Ziziphus spina-christi)، خرما (Phoenix dactylifera)، انار (Punica granatum)، انجیر (Ficus carica) و نیز اکالیپتوس (Eucaliptus sp.) به‌عنوان عناصر کاشته شده در تمام شهر بوشهر معرفی می‌شوند. برخی از گونه‌های کاشته شده در شمار عناصر غیر بومی وارداتی هستند و این جا می‌توان به نخل بادبزنی، اکالیپتوس و کهور پاکستانی اشاره کرد که توانسته‌اند حتی بدون دخالت‌های مستقیم انسانی، در برخی از مناطق درون شهری به صورت خودرو نیز به حیات خود ادامه دهند.

نتایج به‌دست آمده از میانگین گونه‌های موجود در بیوتوپ‌های انتخاب شده نیز نشان می‌دهند که بیوتوپ‌هایی با دخالت و تأثیر ناچیز انسانی مانند: مناطق دست کاشت با نظارت نامنظم و مناطق حاشیه جاده ورودی شهر از بیشترین میانگین تعداد گونه برخوردارند، در حالی که مناطق دست کاشت مشاهده شده، با نظارت منظم، و نیز مکان‌های قدیمی، و محدودۀ بازار و مناطق پر رفت و آمد شهر، معرف حضور ناچیزی از گونه‌های خودرو می‌باشند. نمودار 5 معرف میانگین حضور عناصر خودروی مشاهده شده شهر بوشهر، با میزان درجه تخریب آنها (درجه همروبی بین H3 تا H6) می‌باشد.

طی مشاهدات انجام شده، مشخص گردید که حضور و پراکندگی گونه‌های خودرو در طرفین بزرگراه خلیج فارس، با درجه همروبی موقت H3 و دخالت‌های کمتر انسانی، بیشترین تنوع گونه‌ای را نیز دارا می‌باشند. در مناطقی مانند محدودۀ بازار و یا برخی از بلوارها که در مرکز ترافیکی شهر قرار دارند (با درجات همروبی H5 و H6) و به علت تخریب‌های شدید انسانی، کمترین تنوع گونه‌ای نیز مشاهده گردید.

 

 

نمودار 5- میانگین حضور گونه‌های مشاهده شده و نیز میزان درجه همروبی آنها، در بیوتوپ‌های مختلف شهر بوشهر: A: حاشیه جاده ورودی به شهر (H3)، B: مناطق بایر درون شهر (H4)، C: مناطق بایر حاشیه شهر (H4)، D: مناطق دست کاشت با کنترل منظم و مداوم (intensive) (H5)، E: مناطق دست کاشت با نظارت نامنظم (extensive) (H5)،  F: مناطق مسکونی (H4)، G: دپوی زباله‌ها و مناطق تجاری - صنعتی (H6 H: بازار و مناطق پر رفت و آمد (H6).


بحث

شناسایی عناصر گیاهی و تجزیه و تحلیل ویژگیهای اکولوژیکی آنها می‌تواند راهنمای خوبی برای تشخیص خصوصیات اکولوژیکی و پتانسیل رویشی آن منطقه محسوب شود (2)؛ علاوه بر آن تغییر و تحولات پوشش‌های گیاهی، و در همین راستا حضور و تنوع گونه‌ای در یک شهر، معرف تاریخچه اقتصادی و فرهنگی آن شهر نیز به‌شمار می‌آید. پیشرفتی که طی گذشت زمان در ساختار و یا به عبارت دیگر در گسترش شهرها مشاهده می‌شود، حرکتی است به موازات نفوذ و حضور گستردۀ عناصر رودرال و زگتال در آنها می‌باشد. در این صورت، هر تغییر و تحول آنتروپوژنی که بدون تردید عامل تخریب اکوسیستم‌های طبیعی و نزدیک به طبیعی می‌گردد، امکان بهتر و بیشتری را برای عناصر رودرال فراهم می‌کند. بنابراین، حضور گونه‌های رودرال در محیط‌های شهری همیشه بستگی به شدت میزان فعالیت‌های تجاری، صنعتی آن دارد و معرف موقعیت و گذشته یک شهر می‌باشد. به علت درک و شناخت روابط زیست محیطی و ساختار تشکیل جوامع گیاهی شهری، لازم است که وضعیت و ترکیب محیط‌های زیست موجود در شهرها را به‌عنوان نتایج حاصل از یک روند و پیشرفت درازمدت تاریخی، با فراز و نشیب‌های رخ داده در آن پذیرفت. در اکولوژی شهری؛ گذشته، سنت و فرهنگ یک شهر به‌عنوان فاکتو‌رهای بنیادی در روند دگرگونی‌های اکوسیستم‌های شهری بسیار مهم هستند. بنابراین، موقعیت‌های تاریخی- زیست محیطی منحصر به فردی که عموماً در نوع بیوتوپ‌ها (زیستگاه‌ها) و ترکیب گونه‌های بیولوژیکی، در ابرشهرها و شهرهای بزرگ و حتی در روستاها مشاهده می‌شود، معرف اختلاف‌های زیادی میان اکوسیستم‌های شهری، در مقایسه با اکوسیستم‌های طبیعی است. حتی آنهایی که تحت تأثیر شدید فعالیت‌های آنتروپوژنی قرار گرفته‌اند. در اینجا می‌توان به مثال‌هایی مانند: ساخت و سازهای مکان‌های مسکونی، نقل و انتقال نخاله‌های ساختمانی و تخلیه آنها در مکان‌های دیگر، ایجاد پارک و فضاهای سبز درون و حاشیۀ شهری، کاشت گونه‌های گیاهی غیربومی و گسترش آنها در شهرها، آبیاری، کودپاشی، هرس و یا حذف علف‌های هرز (بدون برنامه‌ریزی منظم) و بسیاری موارد مختلف دیگر اشاره کرد که در ترکیب اکوسیستم‌های شهری نقش بسیار بالایی دارند. روند تغییر و تحولاتی که در ساختار و ترکیب وضعیت پوشش‌های گیاهی و اکوسیستم‌های غیر طبیعی، از روستاها به سمت شهرهای بزرگ آغاز می‌گردد، معرف پیشرفتی است در راستای ایجاد اکوسیستم‌های جدید شهری، به همراه انواع بیوتوپ‌هایی که عموماً برای هر شهری منحصر به فرد می‌باشند (13).

امروزه شهرها به‌عنوان آشیانه‌های اکولوژیکی برای گروه کثیری از گونه‌های گیاهی و جانوری معرفی می‌شوند. مکان‌هایی که برای حفظ و گسترش گونه‌های بیولوژیکی از اهمیت فراوانی برخوردارند. همان گونه که شهر بوشهر نیز از این رابطه مستثنی نمی‌باشد و معرف حضور و گسترش تعدادی از گونه‌های گیاهی بومی و غیر بومی در محیط‌های رودرال و زگتال است. در این صورت، تنوع گونه‌ای و افزایش بانک گونه و بانک ژن در محیط‌های شهری، موضوعی شده بسیار مهم که می‌توان در این رابطه از شهر به‌عنوان یکی از مهمترین مکان‌های حفظ و افزایش تنوع گونه‌ای نام برد. حضور گونه‌های بومی در کنار گونه‌های خودروی بیگانه در محیط‌های مختلف شهری (محیط‌های رودرال و زگتال) به بیوتوپ‌های شهری تنوعی بخشیده‌اند که نمی‌توان مشابه آن را در هیچ یک از محیط‌های غیر شهری مشاهده کرد (3). بنابراین، حفظ زمین‌های شهری، به‌ویژه زمین‌های زراعی و باغ‌های قدیمی، و در کنار آن ایجاد فضاهای سبز پایدار، با نگرشی جدید در نوع کاشت و حراست آنها، می‌توانند از یک طرف، باعث افزایش تنوع زیستی در محیط‌های شهری و از طرف دیگر، مکان‌های مناسب آموزشی برای شهروندان گردند، تا بتوانند با مفهوم واقعی حفاظت از محیط زیست بهتر و آسانتر آشنا شوند.   

  1. افشار سیستانی، ایرج. 1369. نگاهی به بوشهر. چاپ اول. انتشارات نسل دانش.
  2. روانبخش، مکرم، امینی، طیبه، 1391.بررسی فلور، پراکنش جغرافیایی و ساختار اکولوژیکی ذخیره گاه جنگلی گیسوم تالش، مجله زیست شناسی ایران، جلد 25، شماره 1، صفحات 21-31.
  3. شاهسواری، عباس، 1387. بررسی برخی از عناصر گیاهی خودرو و کاشته شده درون شهری همدان، مجله زیست شناسی ایران. جلد 21، شماره 4.
  4. قهرمان، احمد، 1373. کروموفیت‌های ایران. چاپ اول. انتشارات مرکز نشر دانشگاهی.
  5. کنت، م و پ، کاکر. 1380. توصیف و تحلیل پوشش گیاهی.ترجمه منصور مصداقی. انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد.
  6. لوریمر،ج. 1379. راهنمای خلیج ‌فارس و جغرافیای استان بوشهر، ترجمه: سیدمحمدحسن نبوی، انتشارات نوید شیراز.
  7. موسوی بجنوردی، ک. 1383. دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. جلد13. انتشارات مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. ص: 21 ـ 25
  8. مهرآوران، فرشاد. اردیبهشت 1386. نوع اقلیم شهر بوشهر. هفته نامه نصیر بوشهر. ص: 4
    1. Jalas, J., 1995: Hemerobe und hemerochore Pflanzenarten. Ein terminologischer Reformversuch. Acta Sco. Fauna Flora Fenn. 72 (11); 1-15.

 

10. Kowarik, I., 1990: Some responses of flora and vegetation to urbanization in central Europe. In: Sukopp, H., Hejney, S. and Kowarik, I. (eds.), “Urban ecology”. SPB Academic Publishing, The Hague. P. 45-74.

11. Kowarik, I., 1998: Auswirkungen der Urbanisierung auf Arten und Lebens- gemeinschaften – Risiken, Chancen und Handlungsansaetze. Schriftenreihe fuer Vegetationskunde, 29: 173-190.

12. Pauleit, P. Breuste, J., Qureshi, S. & Sauerwein, M., 2010: Transformation of rural-urban cultural landscapes in Eurpe: Integrating approaches from ecological, socioeconomic and planning perspectives. Landscape Online 20,1-10

13. Pauleit, S., J. Breuste, S. Qureshi & M. Sauerwein (2010): Transformation of rural-urban cultural landscapes in Europe: Integrating approaches from ecological, socio-economic and planning perspectives. WWW.Landscape Online.de.

14. Pysek, P., 1998: Alien and vative species in central European urban floras. A quantitative comparison. Journal of Biogeography, 25: 155- 163.

15. Rechinger, K. H. (1963-1988). Flora Iranica. Akademische Druck- U, Verlagsantalt, Graz. Austria. Vols. 1-171.

16. Sukopp, H. & Ruediger Wittig, 1998: Stadtoekologie. Gustav Fischer Verlag.

17. Sukopp, H., (2003): Flora and vegetation Reflecting the Urban History of Berlin. Die Erde 134. Regionaler Beitrag. 295-316.

18. Sukopp, H., 1972:  Wandel von Flora und Vegetation in Mitteleuropa, unter dem Einfluss des Menschen. Ber. Landwirtschaft. 50, 112- 139.

19. Sukopp, H., 2002: On the early history of urban ecology in Europe. Preslia, 74: 373-393.

20. Wittig, R., 2002: Siedlungsvegetation. Ulmer- Verlag.

21. Wittig, R., 2004: Oekologie. UTB Ulmer Verlag.

22. Zerbe, S. Choi, I. K., and Kowarik, I., 2004: Characteristics and habitats of non-native plant species in the city of Chonju, southern Korea. Ecological Research. Vol. 19: 91-98.

Volume 27, Issue 3 - Serial Number 3
November 2014
Pages 406-416
  • Receive Date: 11 April 2012
  • Revise Date: 01 May 2013
  • Accept Date: 27 May 2013