Document Type : Research Paper
Author
Abstract
Abstrct:
The effect of physiographic factors on herbaceous species of Juniper stands in Hezar Masjed Mountains in the northern khorasan Razavi province was considered. Slope, aspect and altitude from sea level maps were. Random method performed for samping. Sixty quadrates of 1m2 were established. The results obtained from statistic tests showed none of the numerical indices showed significant changes in elevation gradient. Slope had significant effect on Shanoon-winer diversity index , N2Hile, Brillouin, as well as richness index of Margalef and Menhenik and modified Nee evenness . Also aspect effects on biodiversity indices showed that all indices except Margalef richness, modified Nee evenness was significantly different in aspect classes.
Keywords
تأثیر عوامل فیزیوگرافیک بر تنوع گونهای پوشش زیر اشکوب جنگلهای ارس (مطالعه موردی: هزار مسجد خراسان رضوی)
تکتم مومنی مقدم1، مسلم اکبری نیا1*، خسرو ثاقبطالبی2، رضا اخوان2 و سیدمحسن حسینی1
1 نور، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده منابع طبیعی، گروه جنگلداری
2 تهران، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور
تاریخ دریافت: 7/4/90 تاریخ پذیرش: 21/12/90
چکیده
تأثیر عوامل فیزیوگرافیک بر برخی شاخصهای عددی تنوع زیستی گونههای علفی زیر اشکوب جنلگهای ارس در کوههای هزار مسجد در شمال خراسان رضوی بررسی گردید. برای انجام این پژوهش ابتدا نقشههای ارتفاع از سطح دریا، شیب، جهت جغرافیایی و شکل زمین تهیه شد. سپس بهمنظور برداشت پوشش علفی زیر اشکوب 60 پلات یک مترمربعی به روش تصادفی در عرصه پیاده شد. نتایج بدستآمده از آزمونهای آماری نشان داد که هیچ یک از شاخصهای عددی رابطه معنی داری با ارتفاع از سطح دریا نداشته اما شیب تأثیر معنی داری بر شاخصهای غنای منهینیک و مارگالف، تنوع شانون- وینر، بریلوئین،N2 هیل و یکنواختی اصلاح شده Nee داشت. همچنین بررسی تأثیر جهت جغرافیایی بر شاخصهای تنوع زیستی نشان داد که تأثیر جهت دامنه بر تمامی شاخصهای مورد بررسی بجز غنای مارگالف و یکنواختی اصلاح شده Nee معنیدار بود.
واژههای کلیدی: شاخصهای تنوع زیستی، شیب، جهت جغرافیایی، ارتفاع از سطح دریا، پوشش علفی
* نویسنده مسئول، تلفن: 09111213402 ، پستالکترونیکی: akbarim@modares.ac.ir
مقدمه
تنوع زیستی گونههای گیاهی نقش اساسی در پایداری و تولید اکوسیستمها داشته (22) و در سطحی گسترده در مطالعات پوشش گیاهی و ارزیابی زیست محیطی بهعنوان یکی از شاخصهای مهم و سریع در تعیین وضعیت بومسازگان مورد استفاده قرار میگیرد (1). بدون شک آگاهی از تنوع زیستی ضمن بالا بردن درک ما از پایداری اکوسیستمها میتواند اطلاعات مفیدی را در خصوص اتخاذ استراتژیها و تدابیر مدیریتی مناسب برای مدیریت و حفاظت بهینه اکوسیستمها در اختیار ما قرار دهد (22). برای نیل به این هدف قبل از هر چیز باید به شناسایی تنوع گونههای گیاهی هر منطقه و عوامل تأثیرگذار بر آن پرداخت (12).
پوشش علفی زیر اشکوب جنگل بهعنوان یکی از عناصر کلیدی اکوسیستمهای جنگلی نقش بسیار مهمی در اکوسیستمهای جنگلی ایفا میکند. پوشش زیر اشکوب بر چرخه آب و مواد غذایی، ایجاد میکروکلیمای کف جنگل، تغییر ترکیب فلورستیک جنگل و حتی پراکنش و فراوانی گونههای جانوری اکوسیستم تأثیرگذار است (23 و 26).
از آنجاییکه اصولاً استقرار پوشش گیاهی در طول زمان و مکان برآیندی از کنشها و واکنشهای میان پوشش گیاهی با عوامل محیطی است (8). به همین دلیل در پژوهشهای گوناگون این موضوع از ابعاد مختلف مورد مطالعه قرار گرفته است. فیزیوگرافی یکی از عوامل محیطی است که تأثیر زیادی بر تنوع گیاهان و پراکنش آنها دارد (11). بدین منظور محققان مختلف تنوع زیستی گونههای گیاهی را با در نظر گرفتن عوامل فیزیوگرافی (شیب، ارتفاع از سطح دریا و جهت جغرافیایی) مورد بررسی قرار دادهاند (10).
میرزائی و همکاران (1386) در بررسی رابطه تنوع گونهای گیاهان علفی با عوامل فیزیوگرافی در اکوسیستمهای جنگلی زاگرس میانی به این نتیجه رسیدند که عامل جهت جغرافیایی بر شاخصهای تنوع و غنای گونهای و عامل ارتفاع از سطح دریا بر تنوع گونهای تأثیر معنیدار دارد (11). نتایج پژوهش انجام شده توسط مهدوی و همکاران ( 1388) در خصوص بررسی و غنای زیستی گونههای گیاهی با عوامل فیزیوگرافی و فیزیکی_ شیمیایی خاک در منطقه حفاظت شده کبیرکوه نشان داد که عوامل جهت جغرافیایی و ارتفاع از سطح دریا بر تنوع گونههای گیاهی تأثیرگذار میباشند (10).
Gallardo-Cruz و همکاران ( 2009) در تحقیق خود در خصوص بررسی اثرات ارتفاع از سطح دریا و جهت دامنه بر تنوع و ساختار پوشش گیاهی مناطق خشک و موسمی حاره ای به این نتیجه رسیدند که این دو عامل بر تنوع گونهای رستنیها اثرگذار میباشند (17).
Larpkern و همکاران (2009 ) به این نتیجه رسیدند که در مقیاس مکانی کوچکتر نظیر توده متغیرهای زیست محیطی مانند توپوگرافی از مهمترین عوامل موثر بر غنا و تنوع گونههای چوبی بوده و اثر این فاکتورها بمراتب بیشتر از دخالتهای انسانی میباشد (21).
مواد و روشها
گرچه همان گونه که عنوان شد پژوهشهای متنوعی در خصوص تنوع زیستی گونههای گیاهی در داخل و خارج انجام شده است، اما این مطالعات برای پوشش علفی زیر اشکوب جنگل به خصوص جنگلهای ارس موردی و محدود بوده و نیازمند تحقیقات بیشتری است. بنابراین تحقیق کنونی در پی آن است تا تنوع، غنا و یکنواختی گونهای علفی زیر اشکوب جنگلهای ارس را بررسی کرده و عوامل فیزیوگرافیک تأثیرگذار بر هر یک از این معیارها را در منطقه مورد مطالعه تعیین کند.
موقعیت منطقه: منطقه مورد مطالعه در این پژوهش موصوف به دره خالیان، بخشی از جنگلهای ارس طرح مدیریت منابع جنگلی ارس لائین کهنه در دامنههای شمالی رشتهکوه هزار مسجد با مساحت 4/758 هکتار است که در محدوده ً32 ّ18 ْ 59 تا ً4 ّ23 ْ 59 طول جغرافیایی شرقی و ً25 ّ01 ْ37 تا 32 ّ 02 ْ 37 درجه عرض جغرافیایی شمالی و در غرب شهرستان کلات نادری واقع شده است.
شکل 1- موقعیت منطقه مورد مطالعه در ایران و استان خراسان رضوی
منطقه طرح فاقد هر گونه ایستگاه هواشناسی است، بنابراین بهمنظور مطالعه اقلیم از آمار هواشناسی 15 تا از نزدیکترین ایستگاه هواشناسی به محدوده طرح به نامهای مشهد، گلمکان، ارداک، مارشک، زشک، مزدوران، قدیرآباد، سدکارده، دهانه اخلمد، رادکان، کبکان، آبقد فریزی، اندرخ، شمخال و اولنگ اسدی در طول دوره آماری 1387-1357، که از سالنامههای هواشناسی قابل استخراج می باشد، استفاده شد. مقدار بارندگی سالانه این منطقه 04/372 میلیمتر و میانگین دمای سالانه آن نیز 35/8 درجه سانتیگراد است. دمای حداکثر و حداقل مطلق منطقه بهترتیب 05/35 و 17/27- درجه سانتیگراد است. بر اساس طبقهبندی بیوکلیماتیک جهانی این منطقه دارای اقلیم مدیترانهای خشک بری (Mediterranean xeric-continental) بوده (13) و طول فصل خشک آن از اوایل خرداد تا اوایل آبان است (2).
روش انجام تحقیق: بهمنظور انجام این پژوهش، ابتدا در محیط نرمافزارArc GIS 9.2 نقشه طبقات ارتفاع از سطح دریا منطقه در 4 طبقه 1900-1650، 2150-1900، 2400-2150 و بیش از 2400 متر از سطح دریا؛ نقشه طبقات شیب در 4 طبقه 15-0 %، 30-15 %، 60-30 % و بیش از 60 درصد؛ نقشه طبقات جهت دامنه در 4 طبقه جهات اصلی تهیه شد. سپس با عمل رویهمگذاری، تلفیق و کدگذاری نقشهها، نقشه واحدهای کاری همگن تهیه گردید. نمونهبرداری در هر یک از واحدهای همگن به روش انتخابی انجام شده و در مجموع 60 قطعه نمونه به صورت تصادفی بر روی نقشه پیاده گردید. و تعداد قطعات نمونه بر اساس خطای مجاز آماربرداری تعیین گردید.
مطالعه پوشش زیر اشکوب در پلاتهایی که مساحت آن بر اساس منحنی سطح-گونه (9) معادل یک مترمربع تعیین گردید، برداشت شد. در این پلاتها نام کلیه گونههای گیاهی ذکر و درصد تاج پوشش هر یک در هر قطعه نمونه برآورد گردید. باید یادآور شد که مطالعه تنوع زیستی گونههای گیاهی زیر اشکوب از طریق بررسی انبوهی گونههای گیاهی مختلف موجود در پلات و با استفاده از شاخصهای غنای مارگالف و منهنیک، شاخصهای تنوع سیمپسون، شانون- وینر، بریلوئین و N2 هیل و شاخصهای یکنواختی سیمپسون، کامارگو، اسمیت- ویلسون و اصلاح شده Nee انجام شد. کلیه این محاسبات با استفاده از نرمافزار Ecological Methodology انجام شد (9).
برای بررسی نرمال بودن دادهها از آزمون کولوموگروف اسمیرنوف و برای بررسی همگنی واریانس از آزمون لون استفاده شد. برای مقایسه واحدهای کاری همگن از نظر شاخصهای مورد مطالعه با یکدیگر از آزمونهای تی غیرجفتی و آنالیز واریانس یکطرفه و برای مقایسه گروهی میانگین شاخصهای مختلف از آزمون چند دامنهای دانکن استفاده گردید. لازم به ذکر است، به دلیل نرمال نبودن دادههای برخی شاخصها از آزمونهای ناپارامتریک کروسکال والیس و من ویتنی یو استفاده شد. کلیه تجزیه و تحلیلها در محیط نرمافزار 11.5 SPSS انجام شد.
نتایج
تنوع گونهای در منطقه مورد مطالعه پایی بوده و در این منطقه 34 گونه گیاهی از رستنیهای علفی مشاهده شد. جدول 2 لیست گونههای علفی مشاهده شده در این منطقه را نشان میدهد.
ارتفاع از سطح دریا: با توجه به وجود تعداد طبقات ارتفاع از سطح دریا مورد بررسی در این تحقیق، بهمنظور بررسی تأثیر عامل ارتفاع از سطح دریا بر شاخصهای مورد بررسی از آزمون تجزیه واریانس یکطرفه و آزمون چند دامنهای دانکن و در مورد شاخصهایی که از توزیع نرمال تبعیت نمیکردند از آزمون کروسکال والیس و آزمون من ویتنی استفاده شد.
جدول 3 نتایج مقایسه شاخصهای تنوع زیستی مورد مطالعه را در طبقات مختلف ارتفاع از سطح دریا نشان میدهد، با توجه به این جدول میتوان گفت مقدار کلیه شاخصهای غنا و تنوع در طبقه ارتفاعی 2400-1500 متر بیش از سایر طبقات است. البته مقدار تمامی شاخصهای یکنواختی در طبقه ارتفاعی بیش از 2400 متر بیش از سایر طبقات است.
شیب: با توجه به وجود تعداد شیب مورد بررسی در این تحقیق، بهمنظور بررسی تأثیر عامل شیب بر شاخصهای مورد بررسی از آزمون تجزیه واریانس یکطرفه و آزمون چند دامنهای دانکن و در مورد شاخصهایی که از توزیع نرمال تبعیت نمیکردند از آزمون کروسکال والیس و آزمون من ویتنی استفاده شد.
جدول 4 نتایج مقایسه شاخصهای تنوع زیستی مورد مطالعه را در طبقات مختلف شیب نشان میدهد. نتایج حاصل از انجام این آزمون نشان داد که تأثیر عامل شیب بر شاخص غنای منهینیک، غنای مارگالف، تنوع شانون- وینر، بریلوئین،N2 هیل و یکنواختی اصلاح شده Nee در سطح 5% معنیدار بوده اما اثر شیب بر سایر شاخصها معنیدار نمیباشد. لازم به ذکر است که مقدار تمامی این شاخصها در طبقه شیب بیش از 60 درصد بیشتر از سایر طبقات می باشد.
جدول 1- شاخصهای مورد بررسی در منطقه مورد مطالعه
فرمول |
شاخص |
|
غنای مارگالف |
|
غنای منهنیک |
|
تنوع سیمپسون |
|
تنوع شانون- وینر |
|
تنوع بریلوئین |
|
2N هیل |
|
یکنواختی سیمپسون |
|
یکنواختی کامارگو |
|
یکنواختی اسمیت یولسون |
|
یکنواختی اصلاح شده Nee |
جدول 2- فهرست گونههای گیاهی شناسایی شده در منطقه مورد مطالعه
نام گونه |
نام گونه |
نام گونه |
Acantholimon kopetdaghensis |
Echinops cephalotes |
Phlomis cancellata |
Acantholimon pterostegium |
Echinops ritrodes |
Poa bulbosa |
Achilea millefolium |
Elymus hispidus |
Poa pratensis |
Achillea wilhelmsii |
Ephedra major |
Proviskia abrotanoides |
Agropyron cristatum |
Euphorbia bungi |
Stachys lavandulifolia |
Agropyron pectiniforum |
Eremurus olgae |
Stipa arabica |
Artemisia aucherri |
Eremurus stenophyllus |
Teucrium polium |
Artemisia kopetdaghensis |
Ferula assafoetide |
Verbascum sangaricum |
Artemisia scoparia |
Festuca valesica |
Ziziphora clinopoides |
Astergalus brevidens |
Gallium verum |
Ziziphora tenior |
Asteragalus cerascrenus |
Onobrychis altisima |
|
Asteragalus squarrosus |
Onobrychic cronuta |
|
جدول 3- مقایسه میانگینهای شاخصهای مورد بررسی (انحراف معیار ± میانگین) در طبقات ارتفاع از سطح دریا
ارتفاع از سطح دریا شاخص |
1900-1650 متر |
2150-1900 متر |
2400-2150 متر |
بیش از 2400 متر |
|||||||||||||
غنا |
مارگالف |
a |
35/0 |
+ |
13/1 |
a |
34/0 |
+ |
02/1 |
a |
38/0 |
+ |
18/1 |
a |
29/0 |
+ |
96/0 |
منهنیک |
a |
16/0 |
+ |
71/0 |
a |
21/0 |
+ |
69/0 |
a |
20/0 |
+ |
73/0 |
a |
13/0 |
+ |
62/0 |
|
تنوع |
سیمپسون |
a |
11/0 |
+ |
74/0 |
a |
09/0 |
+ |
73/0 |
a |
09/0 |
+ |
76/0 |
a |
10/0 |
+ |
73/0 |
شانون – وینر |
a |
51/0 |
+ |
19/2 |
a |
45/0 |
+ |
11/2 |
a |
35/0 |
+ |
33/2 |
a |
46/0 |
+ |
11/2 |
|
بریلوئین |
a |
47/0 |
+ |
00/2 |
a |
40/0 |
+ |
91/1 |
a |
33/0 |
+ |
12/2 |
a |
44/0 |
+ |
94/1 |
|
N2 هیل |
a |
50/1 |
+ |
30/4 |
a |
17/1 |
+ |
08/4 |
a |
11/1 |
+ |
52/4 |
a |
33/1 |
+ |
14/4 |
|
یکنواختی |
کامارگو |
a |
13/0 |
+ |
70/0 |
a |
09/0 |
+ |
75/0 |
a |
14/0 |
+ |
70/0 |
a |
13/0 |
+ |
77/0 |
سیمپسون |
a |
12/0 |
+ |
74/0 |
a |
10/0 |
+ |
80/0 |
a |
18/0 |
+ |
73/0 |
a |
15/0 |
+ |
82/0 |
|
اسمیت- ویلسون |
a |
18/0 |
+ |
76/0 |
a |
11/0 |
+ |
84/0 |
a |
17/0 |
+ |
78/0 |
a |
14/0 |
+ |
85/0 |
|
اصلاح شده Nee |
a |
75/0 |
+ |
28/0 |
a |
1/0 |
+ |
31/0 |
a |
13/0 |
+ |
31/0 |
a |
12/0 |
+ |
34/0 |
جدول 4- مقایسه میانگینهای شاخصهای مورد بررسی (انحراف معیار± میانگین) در طبقات شیب
شیب شاخص |
15-0 % |
30-15% |
60-30 % |
بیش از 60 درصد |
|||||||||||||
غنا |
مارگالف |
a |
28/0 |
+ |
77/0 |
b |
32/0 |
+ |
05/1 |
b |
41/0 |
+ |
09/1 |
b |
28/0 |
+ |
17/1 |
منهنیک |
a |
16/0 |
+ |
54/0 |
ab |
14/0 |
+ |
65/0 |
ab |
22/0 |
+ |
69/0 |
b |
17/0 |
+ |
76/0 |
|
تنوع |
سیمپسون |
a |
11/0 |
+ |
67/0 |
a |
11/0 |
+ |
73/0 |
a |
11/0 |
+ |
73/0 |
a |
47/0 |
+ |
77/0 |
شانون – وینر |
a |
45/0 |
+ |
81/1 |
b |
48/0 |
+ |
18/2 |
b |
48/0 |
+ |
16/2 |
b |
29/0 |
+ |
31/2 |
|
بریلوئین |
a |
40/0 |
+ |
66/1 |
ab |
44/0 |
+ |
00/2 |
b |
44/0 |
+ |
97/1 |
b |
27/0 |
+ |
09/2 |
|
N2 هیل |
a |
81/0 |
+ |
25/3 |
ab |
46/1 |
+ |
28/4 |
ab |
38/1 |
+ |
19/4 |
b |
82/0 |
+ |
57/4 |
|
یکنواختی |
کامارگو |
a |
09/0 |
+ |
75/0 |
a |
11/0 |
+ |
72/0 |
a |
18/0 |
+ |
7/0 |
a |
08/0 |
+ |
76/0 |
سمپسون |
a |
11/0 |
+ |
67/0 |
a |
11/0 |
+ |
74/0 |
a |
11/0 |
+ |
73/0 |
a |
47/0 |
+ |
77/0 |
|
اسمیت- ویلسون |
a |
08/0 |
+ |
85/0 |
a |
11/0 |
+ |
81/0 |
a |
13/0 |
+ |
74/0 |
a |
06/0 |
+ |
86/0 |
|
اصلاح شده Nee |
ab |
09/0 |
+ |
34/0 |
ab |
10/0 |
+ |
32/0 |
a |
11/0 |
+ |
25/0 |
b |
11/0 |
+ |
35/0 |
جهت دامنه: با توجه به وجود تعداد طبقات جهت مورد بررسی در این تحقیق، بهمنظور بررسی تأثیر عامل جهت دامنه بر شاخصهای مورد بررسی از آزمون تجزیه واریانس یکطرفه و آزمون چند دامنهای دانکن و در مورد شاخصهایی که از توزیع نرمال تبعیت نمیکردند از آزمون کروسکال والیس و آزمون من ویتنی استفاده شد.
نتایج حاصل از انجام آزمون دانکن و آزمون من ویتنی نشان داد که تأثیر جهت دامنه بر تمامی شاخصهای مورد بررسی بجز غنای مارگالف و یکنواختی اصلاح شده Nee معنیدار است. مقدار شاخصهای غنا و تنوع در دامنههای جنوبی بیشتر از سایر جهات است. جهت شمالی در بین جهات مختلف مورد مطالعه از نظر شاخصهای یکنواختی بالاترین مقدار را به خود اختصاص داده است. جدول 5 نتایج مقایسه شاخصهای تنوع زیستی مورد مطالعه را در طبقات مختلف جهت نشان میدهد.
جدول 5- مقایسه میانگینهای شاخصهای مورد بررسی(انحراف معیار ± میانگین) در طبقات مختلف جهت دامنه
جهت دامنه شاخص |
شمالی |
جنوبی |
شرقی |
غربی |
||||||||||||||||
غنا |
مارگالف |
a |
27/0 |
+ |
09/1 |
a |
37/0 |
+ |
15/1 |
a |
40/0 |
+ |
99/0 |
a |
28/0 |
+ |
91/0 |
|||
منهنیک |
b |
15/0 |
+ |
72/0 |
ab |
21/0 |
+ |
73/0 |
ab |
20/0 |
+ |
65/0 |
a |
1 /0 |
+ |
56/0 |
||||
تنوع |
سیمپسون |
b |
06/0 |
+ |
75/0 |
b |
09/0 |
+ |
76/0 |
ab |
11/0 |
+ |
70/0 |
a |
09/0 |
+ |
67/0 |
|||
شانون – وینر |
ab |
36/0 |
+ |
20/2 |
b |
38/0 |
+ |
34/2 |
ab |
55/0 |
+ |
00/2 |
a |
35/0 |
+ |
90/1 |
||||
بریلوئین |
ab |
36/0 |
+ |
99/1 |
b |
34/0 |
+ |
14/2 |
ab |
50/0 |
+ |
83/1 |
a |
31/0 |
+ |
76/1 |
||||
N2 هیل |
b |
17/1 |
+ |
37/4 |
b |
07/1 |
+ |
65/4 |
ab |
38/1 |
+ |
81/3 |
a |
73/0 |
+ |
21/3 |
||||
یکنواختی |
کامارگو |
b |
12/0 |
+ |
77/0 |
ab |
12/0 |
+ |
74/0 |
ab |
12/0 |
+ |
72/0 |
a |
11/0 |
+ |
63/0 |
|||
سمپسون |
b |
13/0 |
+ |
83/0 |
ab |
14/0 |
+ |
77/0 |
ab |
14/0 |
+ |
76/0 |
a |
15/0 |
+ |
66/0 |
||||
اسمیت- ویلسون |
b |
14/0 |
+ |
85/0 |
b |
12/0 |
+ |
83/0 |
ab |
17/0 |
+ |
79/0 |
a |
16/0 |
+ |
68/0 |
||||
اصلاح شده Nee |
a |
13/0 |
+ |
32/0 |
a |
11/0 |
+ |
31/0 |
a |
10/0 |
+ |
31/0 |
a |
58/0 |
+ |
25/0 |
||||
بحث و نتیجهگیری
ارتفاع از سطح دریا: ارتفاع از سطح دریا همواره بهعنوان یکی از عوامل مؤثر در حضور یا عدم حضور گونههای جنگلی مطرح میباشد. به طور کلی اغلب بررسیها نشان میدهد، با افزایش ارتفاع از سطح دریا فصل رویش کوتاهتر و شرایط آب و هوایی سختتر شده و بروز سرمای شدید در این منطقه باعث میشود که تنوع گونههای گیاهی کاهش یابد. آزمونهای آماری مبین آن است که میان ارتفاع از سطح دریا و شاخصهای غنا، تنوع و یکنواختی پوشش گیاهی مورد بررسی در این پژوهش رابطه معنیداری وجود ندارد. این موضوع با نتیجه تحقیق سهرابی و همکاران (1386)، Gracia و همکاران ( 2007) و تا حدی با یافتههای Santos و همکاران ( 2007) و Hashemi (2010) همخوانی داشته اما با نتایج بدستآمده توسطZang و همکاران (2011) در تضاد است.
گرچه میزان تفاوت شاخصهای مختلف مورد بررسی در طبقات ارتفاع از سطح دریا در منطقه مورد مطالعه بقدری نیست که منجر به ایجاد تفاوتهای معنیدار شود و ارتفاع از سطح دریا بهعنوان یک فاکتور محدود کننده رویش در منطقه مورد مطالعه نمیتواند مطرح باشد، اما نتیجه حاصل از مقایسه شاخصهای مورد بررسی در طبقات ارتفاعی مختلف نشان میدهد که مقدار تمامی شاخصهای غنای گونهای و تنوع در طبقه 2400-2150 متر از سطح دریا بیشتر از مناطق با ارتفاع پایینتر است. علت این امر آن است که در مناطق با ارتفاع پایینتر به دلیل سهولت دسترسی تخریب بیشتر بوده و همین عامل سبب کاهش شاخصهای غنای گونهای و تنوع در این طبقه ارتفاعی گردیده است. اما شاخصهای یکنواختی در طبقه ارتفاعی بیش از 2400 متر از سایر طبقات بیشتر است. بهطوریکه وجود سرمای شدید در ارتفاعات فوقانی منجر به کاهش تنوع گونهای گردیده است. به عبارت دیگر، با کاهش تعداد گونههایی که توان مقاومت در برابر سرمای شدید حاکم بر ارتفاعات را دارند شاخصهای یکنواختی افزایش مییابد.
شیب: شیب بهعنوان یکی دیگر از فاکتورهای مؤثر بر پراکنش رستنیها همواره مطرح بوده است. با افزایش شیب در مناطق کوهستانی، میزان فرسایش خاک بیشتر شده و عمق خاک کاهش مییابد (7) و در نتیجه اراضی پرشیب از عمق و حاصلخیزی خاک کمتر و شرایط رویشی نامناسبتری برخوردار میباشند.
بر اساس مطالعه کنونی میتوان گفت تأثیر عامل شیب بر شاخص غنای منهینیک، غنای مارگالف، 2 N هیل، تنوع شانون- وینر، بریلوئین،N2 هیل و یکنواختی اصلاح شده Nee معنیدار است. البته وجود یک رابطه معنیدار بین شیب، تنوع و غنای گونهای در تحقیقات دیگر (5، 10 و 27) نیز گزارش شده است. اما نکته حائز اهمیت در اینجا آن است که در بیشتر پژوهشها وجود همبستگی منفی بین متغیر شیب و شاخصهای تنوع زیستی به اثبات رسیده است که از این لحاظ با نتایج مطالعه کنونی همخوانی ندارد. اما رضوی و همکاران (1386) در تحقیق خود تأثیر عامل شیب را بر شاخصهای تنوع زیستی مثبت ارزیابی نمودهاند. دلیل همبستگی مثبت میان شاخصهای مختلف تنوع زیستی مورد بررسی با فاکتور شیب را در این منطقه میتوان عامل تراکم درختان ارس در مناطق کمشیبتر دانست. به عبارت دیگر انبوهی بیشتر درختان ارس و در نتیجه بسته بودن تاج پوشش در این مناطق منجر به کاهش تنوع زیستی گیاهان گردیده است. علاوه بر عامل یادشده، افزایش شیب در این رویشگاه باعث ایجاد ناهمگونی در بستر و در نتیجه افزایش تنوع گونهای رستنیها میگردد.
جهت جغرافیایی: یکی از عوامل مهم در استقرار گونههای گیاهی جهتهای دامنه است. نتایج بررسیهای انجام شده در خصوص شاخصهای غنا در طبقات مختلف جهت دامنه نشان میدهد که جهات مختلف دامنه از لحاظ شاخص غنای گونهای منهنیک با یکدیگر تفاوت معنیداری داشته و دامنههای جنوبی بیشترین میزان غنای گونهای را دارند. با توجه به اینکه در نیمکره شمالی دامنههای مشرف به سمت شمال و شرق از شرایط بهتری نسبت به دامنههای جنوبی و غربی برخوردار میباشد، انتظار میرفت دامنههای شمالی دارای بالاترین میزان شاخصهای غنای گونهای باشند. در این زمینه مطالعه حاضر با نتایج بررسی انجام شده توسط میرزائی و همکاران (1386) و Badano و همکاران (2005) همخوانی داشته ولی با نتایج اجتهادی و همکاران (2007)، شعبانی و همکاران (1389)، Gong و همکاران ( 2008) و Hashemi (2010) در تضاد است. مقدار تمامی شاخصهای تنوع در دامنههای جنوبی بیشتر از دامنههای شمالی است. نتایج این تحقیق با نتایج بدستآمده توسط زارع و همکاران (1388) تناقض دارد. در دامنه جنوبی درختان ارس واقع در اشکوب فوقانی دارای الگوی پراکنش تصادفی و تراکم کمتری بوده و در نتیجه نور بیشتری به کف جنگل رسیده و همین عامل سبب افزایش غنا و تنوع گونهای در این دامنه شده است. در بین شاخصهای یکنواختی مورد بررسی، تنها تفاوت شاخص اصلاح شده Nee در طبقات مختلف جهت دامنه معنیدار نبوده، اما میزان تمامی شاخصها در جهت شمالی بیش از سایر جهات بود.
نتیجهگیری کلی:
بطور کلی براساس نتایج بدست آمده در این پژوهش و با توجه به کوهستانی بودن منطقه مورد مطالعه، میتوان گفت عوامل فیزیوگرافیک از طریق تأثیر بر اقلیم و خصوصیات خاک در پراکنش و حضور گونههای علفی زیر اشکوب تأثیرگذار میباشند. از میان عوامل فیزیوگرافیک مورد مطالعه دو عامل شیب و جهت دامنه بر تنوع زیستی رستنیهای علفی زیر اشکوب مؤثر میباشند. با توجه به سازگاری رستنیهای علف موجود با شرایط کوهستانی منطقه، ارتفاع از سطح دریا بر تنوع زیستی رستنیها تأثیری ندارد. با توجه به اهمیت مطالعات تنوع زیستی در جنگلهای مناطق نیمهخشک، این موضوع نیازمند بررسی و مطالعه بیشتری است. بدیهی است برای کسب اطلاعات جامعتر در این خصوص، لازم است مطالعاتی مشابه در سایر رویشگاههای ارس و شرایط مختلف انجام شود.