Document Type : Research Paper
Authors
University of Mazandaran
Abstract
Freydoonkenar international complex wetland is one of 22 Iranian wetlands registered in Ramsar convention. It is a habitat for large varieties of rare immigrant birds particularly the critically endangered species, Siberian Crane. The surface of the area is 5427 ha and is located near to Caspian Sea. It comprises different types of natural and artificial habitats including wildlife refuge, pools, rice fields and lowland forest patches. Due to the fact that the knowledge of flora and fauna of any area is essential for further evaluation of environment and ecological potential of that area, a total of 248 vascular plant species belonging to 176 genera and 73 families were examined in the area. Poaceaea, Asteraceae, Papilionaceae, Polygonaceae and Rosaceae are the richeset plant families, respectively. Therophytes are the most abundant life forms and pluriregional plants possess the highest proportion among all plants studied in the area. All plants in the area belong to three distinct habitats, marginal or ruderal, aquatic and forest, which contain 56, 24, 20 percent of all plants. One of the most prominent features of the wetland is the occurrence of thermophil and endemic lowland Caspian forest in the area.
Keywords
بررسی تنوع گونههای گیاهی تالاب بینالمللی فریدونکنار مازندران
علیرضا نقی نژاد و فرزانه حسین زاده
بابلسر، دانشگاه مازندران، دانشکده علوم پایه، گروه زیستشناسی
تاریخ دریافت: 17/8/90 تاریخ پذیرش: 25/7/91
چکیده
مجموعه تالاب بینالمللی فریدونکنار مازندران یکی از 22 تالاب ثبت شده در کنوانسیون رامسر در ایران است که زیستگاه بسیاری از پرندگان مهاجر کمیاب بهویژه گونه در معرض خطر درنای سیبری میباشد. این منطقه با وسعتی معادل 5427 هکتار و در فاصلهای نزدیک به دریای خزر، برخوردار از دامنه وسیعی از رویشگاههای طبیعی و مصنوعی شامل انواع آببندانها، استخرها، پناهگاه حیات وحش، مزارع برنج و لکههای جنگلی پست خزری است. باتوجه به اینکه شناخت فلور و فون هر منطقه اساس مطالعات بعدی در زمینه ارزیابی زیست محیطی و توان اکولوژیک آن منطقه است، تعداد 248 گونه گیاه آوندی در 176 جنس و 73 خانواده گیاهی از منطقه تالابی فریدونکنار شناسایی شده است. خانوادههای گندمیان (Poaceae)، کاسنی (Asteraceae)، حبوبات (Papilionaceae)، علف هفت بند (Polygonaceae) و گل سرخ (Rosaceae) بهترتیب غنیترین خانوادههای گیاهی منطقه از نظر تعداد گونه میباشند. بیشترین اشکال زیستی گونهها در منطقه مورد مطالعه مربوط به تروفیتها یا یکسالهها و بیشترین تنوع گونهها مربوط به عناصر چند ناحیهای میباشد. گیاهان منطقه در سه رویشگاه مختلف حاشیهای و خرابه روی، آبزی و جنگلی تقسیم شدند که بهترتیب 56، 24 و 20 درصد از کل گیاهان را دربردارند. وجود گونههای ترموفیل و انحصاری جنگلهای پست خزری در لکههای جنگلی این محدوده تالابی، از ویژگیهای بارز آن محسوب میشود.
واژههای کلیدی: فلور، تالاب بینالمللی، جنگلهای پست، درنای سیبری
* نویسنده مسئول: تلفن: 09124359485 ، پستالکترونیکی: anaqinezhad@gmail.com
مقدمه
تالابها (wetlands) از مهمترین و حساسترین اکوسیستمهای کره خاکی بوده و مأوای بخشی از غنیترین تنوع زیستی روی زمین میباشند (26). این اکوسیستمها در نقشهای مختلفی همانند زیستگاهی برای حیات وحش و گیاهان آبزی، منبع مهمی برای تأمین آب و مواد غذایی، کنترل کننده سیلاب، سدی در برابر فرسایش سواحل، مکانی برای رسوبگیری و تولید زیتوده و همچنین محلی برای اکوتوریسم عمل میکنند (2، 3، 18، 19، 24، 31، 43). تالابها با حضور در موقعیتهای مختلف جغرافیایی جهان، نزدیک به شش درصد از سطح کره زمین را میپوشانند (30). بهرغم قرارگیری قسمت اعظم کشور در محدوده مناطق خشک و نیمهخشک کره زمین، تنوع شرایط اقلیمی سبب شکلگیری تالابهای بسیار وسیع، کم نظیر و با ویژگیهای منحصر به فرد می گردد ((http://www.ramsar.org (33). تالابهای این سرزمین زیستگاه مناسبی برای پرندگان مهاجرآبزی و کنارآبزی میباشند که در فصل زمستان از سرزمینهای شمال برای زمستانگذارانی در مناطق جنوبی به این نواحی مهاجرت میکنند (3) و این خود یکی از منابع مهم معاش زندگی اهالی اطراف این تالابها میباشد (4 و 12).
تاکنون مطالعات زیادی از نظر اکولوژیک، تنوع زیستی و پوشش گیاهی در تالابهای ایران بهویژه تالابهای بینالمللی به انجام رسیده است. بهعنوان نمونه مطالعات زیر را در زمینه تالابهای شمال و غرب مانند تالاب انزلی و زمینهای مرطوب پیرامون آن (6، 7، 8، 10، 12)، تالاب امیر کلایه (11 و 13)، تالاب بوجاق کیاشهر (34)، تالاب استیل آستارا (28)، تالاب میانکاله (22، 38، 39)، تالاب گمیشان (14)، تالاب سولوکلی در پارک ملی گلستان (15) و تالاب هشیلان در استان کرمانشاه (27) میتوان نام برد.
از بین تالابهای بینالمللی شمال ایران که تاکنون در پیماننامه کنوانسیون رامسر به ثبت رسیده http://www.ramsar.org)).، کمپلکس تالابی فریدونکنار با برخورداری از تنوع زیستگاهی قابل توجه، نزدیکی به دریای خزر و محل زمستانگذرانی گونههای مختلف پرنده بهویژه گونه بشدت در معرض خطر درنای سیبری (Grus leucogeranus Pall.) از اهمیت ویژهای برخوردار است. هدف اصلی این تحقیق، شناسایی گونههای گیاهی و پوشش گیاهی رویشگاههای مختلف این تالاب ارزشمند میباشد. ارائه اطلاعات پراکنشهای جغرافیایی و اشکال زیستی گیاهان و مقایسه آنها با سایر مطالعات صورت گرفته، از اهداف دیگر این مطالعه است.
منطقه مورد مطالعه: مجموعه تالاب فریدونکنار با نام کامل "آببندانهای فریدونکنار، ازباران و سرخرود" با وسعتی معادل 5427 هکتار و با ارتفاع متوسط 23- متر زیر سطح دریاهای آزاد در محدوده جغرافیایی"26 و '52 تا "36 و'52 طول شرقی و "38 و'36 تا "39 و'36 عرض شمالی واقع شده است. منطقه مزبور از سمت شرق به جاده اجاکسر، از غرب به جاده سرخرود - آمل، از شمال به جاده اصلی محمودآباد- فریدونکنار و از جنوب به جاده گاز محدود میگردد. این منطقه یکی از 22 سایت ثبت شده در پیماننامه بینالمللی رامسر در ایران میباشد (16) (شکل 1 و 2). علاوه بر ثبت بینالمللی، این تالاب همچنین توسط سازمان حفاظت محیطزیست تحت عناوینی مانند منطقه شکار ممنوع (کل منطقه) و پناهگاه حیات وحش (48 هکتار از منطقه) حفاظت میشود (http://doe.ir).
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
شکل 1- موقعیت تالاب فریدونکنار (شماره 7) در بین 22 تالاب ثبت شده در پیماننامه بینالمللی تالابها (رامسر). برگرفته از نقشه سازمان حفاظت محیط زیست.
ساختارهای اصلی تشکیلدهنده این کمپلکس تالابی شامل چهار دامگاه (فریدونکنار، از باران، سرخرود غربی و سرخرود شرقی)، آبندانهای طبیعی (پناهگاه حیات وحش) و مصنوعی، لکههای جنگلی طبیعی و مزارع برنج میباشد. صید سنتی پرندگان از گذشته در این منطقه رونق داشته و در باتلاقهای احاطه شده توسط جنگل انجام میشده است (4).
منطقه فریدونکنار از نظر اقلیمی، دارای آب و هوای جلگهایست. مناطق جلگهای، واجد آب و هوای مدیترانهای معتدل با تابستانهای گرم و مرطوب و بارندگی کم و زمستانهای معتدل بهمراه نزولات آسمانی است (5). اطلاعات اقلیمشناسی ایستگاه هواشناسی بابلسر (دوره 54 ساله) بیانگر حاکمیت یک دوره خشک از اردیبهشت ماه تا مرداد ماه و وجود یک دوره مرطوب از اوایل شهریور تا اوایل فروردین ماه در منطقه است. متوسط بارندگی سالانه 4/894 میلیمتر و متوسط دمای سالانه، متوسط حداکثر دما در گرمترین ماه و متوسط حداقل دما در سردترین ماه و همچنین کمترین و بیشترین دماهای گزارش شده بهترتیب 17، 8/20، 1/13، 7- و 42 درجه سانتیگراد است.
شکل 2. نقشه کلی کمپلکس تالابی فریدونکنار (برگرفته از نقشه GIS اداره کل حفاظت محیط زیست مازندران).
مواد و روشها
برای انجام این پژوهش، ابتدا نقشههای توپوگرافی و عکسهای هوایی منطقه مورد مطالعه تهیه و با مشخص کردن محدودههای آن و شناسایی دقیق وضعیت منطقه، جمعآوری گیاهان در تمامی رویشگاههای موجود در دوره زمانی مرداد 1387 تا مهر 1388 انجام شد. در طول کار صحرایی، مکانهای دقیق جمعآوری هر گیاه توسط GPS، ویژگیهای رویشی، شکل زیستی و رویشگاههای آن یادداشت شد. برای شناسایی نمونههای گیاهی از فلور ایرانیکا (36)، فلور روسیه (29)، فلور ترکیه (20)، فلور اروپا (42) و فلور ایران (1) استفاده شده است. انتشار جهانی هر گونه با توجه به منطقه انتشار آن، با استفاده از منابع مزبور و تقسیمبندی جغرافیایی رویشهای ایران توسط زوهری (44) و تاختاجان (40) و نیز شکل زیستی گیاهان براساس سیستم رانکایر (35) تعیین گردید. تقسیمبندی رویشگاهها و غالب بودن برخی از گونهها براساس روش فیزیونومی و مشاهدات صحرایی در منطقه مورد مطالعه انجام شده است. برای طبقهبندی خرد زیستگاههای گونههای آبزی، از روش کووک (17) استفاده گردید.
جدول 1. لیست گونههای گیاهی منطقه مورد مطالعه
اشکال زیستی: Thr= تروفیت، Hem= همیکریپتوفیت، Pha= فانروفیت، Geo= ژئوفیت، Hel= هلوفیت، Hyd= هیدروفیت، Cha= کامفیت. ضمنا گونههای نمپسند (Hygrophyte) به صورت (Hyg) نشان داده شده است.
کوروتیپها: PL = چندناحیهای، ES= اروپا- سیبریایی، IT= ایرانی- تورانی، M= مدیترانهای
رویشگاه: Aq= آبزی شامل آبزی حاشیهای (Em)، آبزی شناور (fl) و آبزی غوطهور (su)، Ma= گیاهان حاشیهای یا خرابهروی، Fo= گیاهان جنگلی. شماره هرباریومی: تمام گونههای گیاهی در هرباریوم گروه زیستشناسی دانشگاه مازندران با شماره هرباریومی 1600 تا 1848 نگهداری میشوند (بدلیل کمبود فضا شمارههای هرباریومی هر گونه در داخل جدول آورده نشده است).
نام گونه و تیره گیاهی رویشگاه شکل زیستی کوروتیپ
Adiantaceae
Adianthum capillus-veneris L. Fo Geo PL
Alismataceae
Alisma plantago-aquatica L. Aq Hel PL
Alisma lanceolatum With. Aq Hel ES, IT, M
Sagittaria sagittifolia L. Aq (Em) Hel (Hyg) PL
Amaranthaceae
Amaranthus spinosus L. Ma Thr PL
Amaranthus blitoides S. Watson var. blitoides Ma Thr ES, M
Amaranthus viridis L. Ma Thr PL
Amaranthus chlorostachys Willd. var. chlorostachys Ma Thr PL
Amaranthus lividus L. var ascendens (Loisel.) Thell. Ma Thr PL
Apiaceae
Berula angustifolia (L.) Mertens & W. D. Kock Aq (Em) Hel (Hyg) PL
Bupleurum marschallianum C. A. Mey. Ma Thr ES, IT
Daucus carota L. Ma Hem IT, M
Eryngium caucasicum Trautv. Ma Hem IT
Oenanthe aquatica (L.) Poir. Aq (Em) Hel (Hyg) ES, IT
Pimpinella affinis Ledeb. Ma Hem ES, IT
Sium sisaroideum DC. Aq (Em) Hel ES, IT
Turgenia latifolia (L.) Hoffm. Fo Hem ES, IT, M
Araliaceae
Hedera pastuchovii Woron. ex Grossh. Fo Pha ES
Asclepiadaceae
Periploca graeca L. Fo Pha ES, M
Asparaginaceae
Danae racemosa (L.) Moench. Fo Pha ES, IT
Asteraceae
Anthemis altissima L. var altissima Ma Thr ES, IT, M
Arctium lappa L. Ma Hem PL
Artemisia annua L. Ma Thr ES, IT, M
Bidens tripartita L. Ma Thr PL
Carduus arabicus Jacq. ex Murray Ma Thr ES, IT, M
Carthamus sp. Ma Thr
Centaurea iberica Trev. ex Spreng. Ma Thr PL
Cichorium intybus L. Ma Hem PL
Cirsium vulgare (Savi) Ten. Ma Hem PL
Conyza bonariensis (L.) Cronq. Ma Thr PL
Conyzanthus squamatus (Spreng.) Tamamsch Aq (Em) Hem PL
Eclipta prostrata (L.) L. Aq (Em) Thr PL
Helianthus annus L. Ma Thr PL
Inula britannica L. Ma Geo (Hyg) PL
Senecio glaucus L. Ma Thr PL
Senecio vernalis Waldst. & Kit. Ma Thr ES, IT
Silybum marianum (L.) Gaertn Ma Hem PL
Sonchus asper (L.) Hill. Ma Hem PL
Willemetia tuberosa Neck Fo Hem ES
Xanthium strumarium L. Fo Thr PL
Azollaceae
Azolla filiculoides Lam. Aq (Fl) Hyd PL
Betulaceae
Alnus glutinosa (L.) Gaertn. subsp. barbata (C. A. Mey.) Yaltirik Fo Pha ES(Euxino- Hyrcanian)
Alnus subcordata C. A. Mey. Fo Pha ES (Hyrcanian)
Boraginaceae
Lappula microcarpa (Ledeb.) Gurke Ma Thr IT
Myosotis pseudopropinqua M. Pop. Ma Thr ES, IT
Nonnea flavescens (C. A. Mey.) Fisch. & C. A. Mey. Ma Thr ES, IT
Nonnea lutea (Desr.) Reichenb. Ma Thr ES
Brassicaceae
Capsella bursa-pastoris (L.) Medicus Ma Hem PL
Cardamine hirsuta L. Aq (Em) Thr PL
Eruca sativa Miller Ma Thr ES, IT, M
Nasturtium officinale R. Br. Aq (Em) Hel PL
Raphanus raphanistrum L. Ma Thr IT, M
Rapistrum rugosum (L.) All. Ma Thr PL
Rorippa islandica (Oeder) Borbas Aq (Em) Hel (Hyg) PL
Sinapis arvensis L. Ma Thr ES, IT, M
Sisymbrium loeselii L. Ma Hem ES, IT, M
Butomaceae
Butomus umbellatus L. Aq (Em) Hel ES
Campanulaceae
Campanula rapunculoides L. Fo Hem ES
Caprifoliaceae
Sambucus ebulus L. Ma Geo PL
Caryophyllaceae
Lepyrodiclis holosteoides (C. A. Mey.) F. Fisch. & C. A. Mey. Ma Thr PL
Mysoton aquaticum (L.) Moench Aq Hem PL
Stellaria media (L.) Cyr. Ma Thr PL
Polycarpon tetraphyllum (L.) L. Ma Thr PL
Ceratophyllaceae
Ceratophyllum demersum L. Aq (Su) Hyd PL
Chenopodiaceae
Chenopodium album L. Ma Thr PL
Chenopodium botrys L. Ma Thr PL
Convolvulaceae
Calystegia sepium (L.) R.Br. Fo, Ma Geo PL
Convolvulus arvensis L. Ma Hem PL
Convolvulus persicus L. Ma Cha ES
Cornaceae
Cornus australis C.A. Mey. Fo Pha ES, IT
Cyperaceae
Bolboschoenus affinis (Roth.) Drob. Aq (Em) Hel (Hyg) PL
Carex divulsa L. Fo Geo PL
Carex remota L. Fo Geo ES, M
Carex riparia L. Aq (Em) Hel PL
Carex strigosa Huds. Fo Geo ES
Cyperus cf. glomeratus L. Aq (Em) Hel (Hyg) PL
Cyperus difformis L. Ma Thr PL
Cyperus odoratus L. subsp. transcaucasicus (Kuk.) Kukkonen Ma Hel (Hyg) ES, IT
Cyperus pygmaeus Rottb. Ma Thr PL
Cyperus rotundus L. Ma Geo PL
Cyperus serotinus Rottb. Aq (Em) Hel (Hyg) PL
Fimbristylis bisumbellata (Forssk.) Bubani Ma Thr (Hyg) PL
Schoenoplectus lacustris (L.) Palla.
subsp. tabernaemontani (C. C. Gmelin.) A. & D. Love. Aq (Em) Hel PL
Ebenaceae
Diospyrus lotus L. Fo Pha ES
Equisetaceae
Equisetum ramosissimum Desf. Ma Geo (Hyg) PL
Equisetum telmateia Ehrh. Ma Geo PL
Euphorbiaceae
Chrozophora obliqua (Vahl.) Juss. ex Spreng Ma Thr IT
Euphorbia helioscopia L. Ma Thr ES, IT, M
Euphorbia boissieriana (Woron.) Prokh Ma Hem ES, IT
Euphorbia indica Lam. Ma Thr PL
Euphorbia peplus L. Ma Thr ES, IT, M
Euphorbia turcomanica Boiss. Ma Thr IT
Euphorbia virgata Waldst. & Kit. Ma Thr ES, IT
Papilionaceae
Alhagi persarum Boiss. & Buhse Ma Cha IT
Coronilla varia L. Ma Hem IT
Glycyrrhiza echinata L. Ma Hem ES, M
Lathyrus aphaca L. Ma Thr ES, IT, M
Lathyrus cassius L. Ma Thr IT, M
Lathyrus cicera L. Ma Thr ES, IT, M
Lathyrus hirsutus L. Ma Hem ES, IT, M
Lotus corniculatus L. Ma Hem PL
Medicago lupulina L. Ma Hem PL
Medicago polymorpha L. Ma Thr IT, M
Melilotus albus Medicus Ma Hem PL
Melilotus indicus (L.) All. Ma Thr PL
Trifolium campestre Schreb. Ma Thr ES, IT, M
Trifolium fragiferum L. var. pulchellum Lange. Ma Geo ES, IT, M
Trifolium repens L. Ma Geo ES, IT, M
Trifolium resupinatum L. var. microcephalum Zoh. Ma Thr ES, IT, M
Trifolium scarbrum L. Ma Thr ES, M
Vicia sativa L. Ma Thr ES, IT, M
Vicia tetrasperma (L.) Schreb. Ma Thr ES, IT, M
Fagaceae
Quercus castaneifolia C. A. Mey Fo Pha ES (Hyrcanian)
Gentianaceae
Centaurium pulchellum (Seartz) Druce Ma Thr PL
Geraniaceae
Geranium robertianum L. Fo Hem PL
Haloragaceae
Myriophyllum spicatum L. Aq (su) Hyd PL
Hypericaceae
Hypericum perforatum L. Ma Hem PL
Hypolepidaceae
Pteridium aquilinum (L.) Kuhn Fo Geo PL
Iridaceae
Iris pseudacorus L. Aq (Em) Hel ES
Juglandaceae
Pterocarya fraxinifolia (Poir.) Spach Fo Pha ES (Euxino- Hyrcanian)
Juncaceae
Juncus acutus L. Aq (Em) Hel (Hyg) PL
Juncus articulatus L. Ma Geo (Hyg) PL
Juncus maritimus Lam. Aq (Em) Hel ES, M
Lamiaceae
Marrubium vulgare L. Ma Geo PL
Prunella vulgaris L. Fo Geo PL
Lamium album L. Fo Geo ES, IT, M
Lycopus europaeus L. Aq (Em) Hel (Hyg) PL
Mentha aquatica L. Aq (Em) Hel (Hyg) ES
Lemnaceae
Lemna minor L. Aq (fl) Hyd PL
Spirodela polyrrhiza (L.) Schleiden Aq (fl) Hyd PL
Liliaceae (sensu lato)
Ornithogalum umbellatum L. Fo Geo ES, M
Ruscus hyrcanus Woron. Fo Pha ES (Hyrcanian)
Lythraceae
Ammannia baccifera L. Aq (Em) Thr (Hyg) PL
Lythrum salicaria L. Aq (Em) Hel PL
Malvaceae
Abutilon theophrasti Medicus. Aq (Em) Thr PL
Alcea popovii Iljin Ma Hem ES, IT
Malva parviflora L. Ma Thr PL
Malva sylvestris L. Ma Hem ES, IT, M
Kosteletzkia pentacarpa (L.) Ledeb. Aq (Em) Hel ES
Meliaceae
Melia azadrachta L. Fo Pha ES, IT
Moraceae
Ficus carica L. Fo Pha IT, M
Morus alba L. Fo Pha IT
Najadaceae
Najas minor All. Aq (su) Thr PL
Nelumbaceae
Nelumbium caspicum Eichw. Aq (Em) Hel PL
Nymphaceae
Nymphaea alba L. Aq (fl) Hyd ES, M
Onagraceae
Circaea lutetiana L. subsp. lutetiana Fo Geo ES, IT, M
Epilobium hirsutum L. Ma Geo PL
Oxalidaceae
Oxalis corniculata L. Ma Thr PL
Papaveraceae
Chelidonium majus L. Ma Hem PL
Papaver chelidoniifolium Boiss. & Buhse Ma Thr ES (Hyrcanian)
Papaver commutatum Fish. & C.A. Mey. Ma Thr ES, IT
Papaver sp. Ma Thr
Phytolaccaceae
Phytolacca americana L. Fo Hem PL
Plantaginaceae
Plantago lanceolata L. Ma Hem ES, IT, M
Plantago major L. Ma Hem PL
Poaceae
Aegilops tauschii Cosson Ma Thr IT
Alopecurus myosuroides Hudson var. myosuroides Ma Thr ES, IT, M
Avena sativa L. Ma Thr PL
Briza minor L. Ma, Fo Thr ES, M
Bromus japonicus Thunb. var. japonicus Ma Thr IT
Bromus madritensis L. Ma Thr ES, IT, M
Catabrosa aquatica (L.) Beauv. Aq (Em) Hyd PL
Coix lacryma-jobi L. Aq (Em) Thr PL
Cynodon dactylon (L.) Pers. Ma Hem PL
Dichantium annulatum (Forssk.) Stapf Ma Thr PL
Digitaria sanguinalis (L.) Scop. Ma Thr PL
Echinochloa crus-galli L. Ma Thr PL
Eleusine indica (L.) Gaerth . Ma Thr PL
Hordeum spontaneum C. Koch. Ma Thr ES, IT, M
Lolium perenne L. Ma Hem PL
Lolium rigidum Gaudin Ma Thr ES, IT, M
Microstegium vimineum (Trin.) A. Camus Fo Thr PL
Oryza sativa L. Aq (Em) Thr PL
Paspalum distichum L. Ma Geo PL
Phalaris minor Retz Ma Thr PL
Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steud Aq (Em) Hel PL
Poa annua L. Ma Thr PL
Polypogon monspeliensis (L.) Desf Ma Thr PL
Saccharum ravennae (L.) Murray Ma Cha PL
Setaria glauca (L.) P.Beauv Ma Thr PL
Sorghum halepense (L.) Pers. Ma Thr PL
Triticum aestivum L. Ma Thr PL
Polygonaceae
Polygonum aviculare L. Ma Thr PL
Polygonum hydropiper L. Aq (Em) Thr ES, IT
Polygonum hyrcanicum Rech.f. Ma Hem ES
Polygonum lapathifolium L. Ma Thr ES, IT
Polygonum patulum M.B Ma Thr ES, IT
Polygonum persicaria L. Aq (Em) Thr (Hyg) PL
Rumex conglomeratus Murr. Ma Hem ES, IT, M
Rumex dentatus L. subsp. halacsyi (Rech.) Rech.f. Ma Thr ES, IT, M
Rumex pulcher L. Ma Hem ES, IT, M
Rumex sanguineus L. Aq (Em) Hem ES
Polypodiaceae
Polypodium vulgare L. Fo Geo PL
Potamogetonaceae
Potamogeton crispus L. Aq (su) Hyd PL
Potamogeton lucence L. Aq (su) Hyd PL
Potamogeton nodosus Poir Aq (su) Hyd PL
Potamogeton pectinatus L. Aq (su) Hyd PL
Primulaceae
Anagallis arvensis L. Ma Thr PL
Punicaceae
Punica granatum L. Ma Pha ES, IT
Ranuculaceae
Batrachium trichophyllum (Chaix) Bosch. Aq (su) Hyd PL
Ranunculus dolosus Fish. & C. A. Mey. Aq (Em) Hel (Hyg) ES (Hyrcanian)
Ranunculus marginatus d' Urv Aq (Em) Thr PL
Ranunculus muricatus L. Aq (Em) Thr (Hyg) IT, M
Ranunculus ophioglossifolius Vill. Aq (Em) Thr ES, IT, M
Ranunculus repens L. Fo Geo ES, IT, M
Ranunculus sceleratus L. Aq (Em) Thr PL
Ranunculus sp. Aq (Em) Thr (Hyg)
Rhamnaceae
Paliurus spina-christi Miller Ma Pha ES, IT, M
Rosaceae
Crataegus pentagyna Waldst. & Kit. ex Wild. Fo Pha ES
Crataegus microphylla C. Koch. Fo Pha ES (Euxino- Hyrcanian)
Geum urbanum L. Fo Hem ES
Malus orientalis Ugl. Fo Pha ES, IT
Potentilla reptans L. Fo Hem ES, IT
Prunus divaricata Ledeb. Fo Pha ES, IT
Pyrus boissieriana Buhse Fo Pha ES, IT
Rubus caesius L. Fo Pha ES, IT
Rubus sanctus Willd Ma Pha ES, IT
Rubiaceae
Galium elongatum C.Presl. Aq (Em) Hel (Hyg) ES
Salicaceae
Salix aegyptiaca L. Ma Pha (Hyg) ES (Caucasus), IT
Salix babylonica L. Ma Pha PL
Salix excelsa S. G. Gmelin. Ma Pha (Hyg) ES (Caucasus), IT
Populus alba L. Ma Pha ES, IT, M
Populus nigra L. Fo Pha IT, M
Salviniaceae
Salvinia natans (L.) All. Aq (fl) Hyd PL
Scrophulariaceae
Kickxia elatine (L.) Ledeb. Ma Thr M
Parietaria officinalis L. Fo Hem ES
Veronica anagallis-aquatica L. Aq (Em) Hel PL
Veronica persica Poir. Ma Thr PL
Simaroubaceae
Ailanthus altissima (Mill.) Swingle Ma Pha PL
Smilacaceae
Smilax excelsa L. Fo Pha ES, M
Solanaceae
Datura stramonium L. Ma Thr PL
Physalis alkekengi L. Fo Geo ES, IT
Solanum nigrum L. Fo Thr PL
Solanum dulcamara L. Aq (Em) Pha (Hyg) ES, IT
Sparganiaceae
Sparganium neglectum Beeby. Aq (Em) Hel ES, M
Tamaricaceae
Roemeria refracta DC. Ma Thr ES, IT
Tamarix ramosissima Ledeb. Ma Pha PL
Typhaceae
Typha domingensis Pers. Aq (Em) Hel PL
Typha latifolia L. Aq (Em) Hyd PL
Ulmaceae
Ulmus glabra Hudson. Fo Pha ES
Ulmus minor Miller. Fo Pha ES, IT, M
Urticaceae
Urtica dioica L. Ma Hem PL
Varbenaceae
Verbena officinalis L. Ma Hem PL
Lippia nodiflora (L.) Rich. Ma Hel PL
Violaceaee
Viola odorata L. Fo Geo ES, IT, M
Zygophylaceae
Tribulus terrestris L. Ma Thr PL
نتایج
نتایج فلوریستیک و غنای گونهای: در تالاب فریدونکنار تعداد تقریبی 500 نمونه گیاهی متعلق به 248 گونه در 176 جنس و 73 تیره گیاهی جمعآوری و شناسایی شده است (جدول 1). از 73 تیره گیاهی، تیرههای گندمیان (Poaceae) با 27 گونه (9/10 درصد)، کاسنی (Asteraceae) با 20 گونه (1/8 درصد)، حبوبات (Papilionaceae) با 19 گونه (6/7 درصد) و علف هفتبند (Polygonaceae) و گلسرخ (Rosaceae) هر کدام با 10 گونه (4 درصد) بهترتیب غنیترین تیرههای گیاهی منطقه مورد مطالعه میباشند. در منطقه مورد مطالعه فراوانی تیرهها بر حسب تعداد جنس عبارتند از: Poaceae (25 جنس)، Asteraceae (18 جنس)، Papilionaceae (9 جنس)، Brassicaceae (9 جنس)، Rosaceae (7 جنس)، Apiaceae (7 جنس)، Cyperaceae (5 جنس)، Lamiaceae (5 جنس)، Malvaceae (4 جنس)، Caryophyllaceae (4 جنس)؛ 3 تا از تیرهها با 3 جنس، 14 تا از تیرهها با 2 جنس و 46 تیره تک جنس هستند. در بین جنسهای منطقه مورد مطالعه، Ranunculus با 7 گونه، Cyperus و Euphorbia و Polygonum هر کدام با 6 گونه، Trifolium با 5 گونه، Rumex و Potamogeton هر کدام با 4 گونه نسبت به جنسهای دیگر منطقه از بالاترین نسبت گونهای برخوردارند.
طیف زیستی و کورولوژی گیاهان منطقه: بررسی اشکال زیستی گونهها در منطقه مورد مطالعه نشان میدهد که بیشترین تعداد مربوط به تروفیتها (2/40 درصد) و همیکریپتوفیتها (1/17 درصد) میباشد و سایر گونهها بهترتیب با اشکال زیستی فانروفیت (4/13 درصد)، هلوفیت (2/12 درصد)، ژئوفیت (2/10 درصد)، هیدروفیت (7/5 درصد) و کامفیت (2/1 درصد) میباشند (نمودار 1). همچنین لازم به ذکر است که مجموع سه شکل زیستی هلوفیت، ژئوفیت و هیدروفیت تحت عنوان کریپتوفیت نیز بکار میرود (1/28 درصد).
نمودار 1- درصد فراوانی شکلهای زیستی گیاهان منطقه مورد مطالعه (Thr= تروفیت، Hem= همیکریپتوفیت، Pha= فانروفیت، Geo= ژئوفیت، Hel= هلوفیت، Hyd= هیدروفیت، Cha= کامفیت).
نمودار 2- درصد فراوانی پراکنش جغرافیایی گیاهان منطقه مورد مطالعه (PL=چندناحیهای، ES= اروپا- سیبریایی، IT= ایرانی- تورانی، M= مدیترانه ای)
از نظر کورولوژیکی 8/50 درصد گیاهان رویشگاههای تالاب فریدونکنار چند ناحیهای (PL) هستند (نمودار 2). سایر عناصر فیتوجغرافیایی بهترتیب شامل ES-IT-M (9/14 درصد)، ES-IT (4/12 درصد)، ES (3/10 درصد)، ES-M (5/4 درصد)، IT (7/3 درصد)، IT-M (9/2 درصد) و M (4/0 درصد) میباشد.
1-رویشگاه آبی: این رویشگاه متشکل از تمامی مناطق دارای آب سطحی شامل آبندانهای طبیعی و مصنوعی و همچنین کف مزارع برنج موجود در منطقه میباشد و به طور کلی به دو دسته بزرگ حاشیهای و مرکزی قابل تقسیم میباشد.
الف- گیاهان حاشیهای نیز براساس نیاز خود به میزان آب دریافتی، میتوانند به دو گروه گیاهان هیگروفیت یا نمپسند و گیاهان هلوفیت یا پای در آب تقسیم شوند. گیاهان نمپسند حاشیهای نیاز آبی کمتری دارند که معمولا در روی گل ولای و یا بسترهای کمی آبدار اطراف مزارع برنج و همچنین آببندانهای منطقه میرویند. برخی از مهمترین این گیاهان میتوان Echinochloa crus-galli، Cyperus serotinus، Ranunculus ophioglossifolius، R. marginatus، Eclipta prostrata و Nasturtium officinale را نام برد. دسته دیگر از گیاهان حاشیهای (گیاهان بن در آب) نیاز آبی بیشتری دارند و سطح وسیعی از تالاب بهویژه اطراف آن را بطور یکنواخت میپوشانند. ریشه و بخشهای تحتانی این گیاهان در آب، گل ولای و بستر بوده و شاخ و برگ و اندامهای زایشی آنها همواره خارج از آب قرار دارد. این گیاهان در کنارههای باتلاقی ماندابها و ورودی رودخانهها به دریا تا عمق خاصی قدرت رویش دارند. برخی از مهمترین گونههای این زیستگاه Veronica anagalis-aquatica، Phragmites australis، Typha domingensis و Typha latifolia میباشند.
ب- بخشهای آبی باز که معمولا در قسمت مرکزی با عمق آبی مشخصتر قرار دارند، متشکل از دو نوع مختلف گیاهان شناور و غوطهور میباشند. از مهمترین گیاهان شناور در سطح آبهای آزاد منطقه میتوان Azolla filiculoides، Lemna minor، Salvinia natans و Spirodela polyrrhiza و از مهمترین گیاهان غوطهور میتوان Ceratophyllum demersum، Myriophyllum spicatum، Potamogeton crispus، P. nodosusو P. pectinatus را نام برد.
2- رویشگاه جنگلی: این رویشگاه که به صورت لکههای کوچک بهویژه در محدوده اجاکله دیده میشود تشکیل شده از دو گونه غالب بلندمازو یا بلوط خزری
(Quercus castaneifolia) و ملج (Ulmus glabra) میباشد. از سایر گونههای درختی و درختچهای دیگر که به فراوانی در این رویشگاه میرویند عبارتنداز: Crataegus microphylla، Prunus divaricata، Malus orientalis، Ficus carica، Diospyros lotus. که همگی از عناصر مناطق ترموفیل پست خزری میباشند. از گونههای علفی غالب میتوان Carex strigosa, Carex remota را نام برد. یکی از ویژگیهای جنگلهای پست خزری حضور انواع مختلف پیچندههاست که در جنگل اجاکله وجود Periploca graeca، Danae racemosa و Smilax excelsa نشاندهنده این موضوع است. همچنین علاوه بر تودههای مزبور، در برخی از بخشهای جنگلی، درخت غالب توسکای قشلاقی
(Alnus glutinosa subsp. barbata) تشکیل تودههای جنگلی مشخصی را میدهد. وجود درخت توسکا در مناطق جنگلی، دلیل بر تخریب پوشش جنگلی گذشته میباشد. درخت توسکا معمولا یک گونه پیشگام بوده که در هنگام دستخوردگی و تخریب این مناطق ظاهر میشود. درختچههای گز (Tamarix) بصورت پراکنده در اطراف آبندانها مشاهده میشود، همچنین درختان صنوبر (Populus) نیز به فراوانی در منطقه، بخصوص در اطراف آبندان و دامگاهها مشاهده میشوند که اغلب آنها بصورت دست کاشت توسط اهالی منطقه کاشته شده، زیرا تنه صاف و بلند آنها برای ساختن دام هوایی برای پرندگان بسیار مناسب میباشد.
3- رویشگاههای حاشیهای و خرابهروی: غیر از بخشهای آبی و جنگلی موجود در منطقه، مناطق دیگری در حواشی جادههای خاکی و آسفالته موجود در محدوده مطالعه شده و همچنین اطراف خانههای مسکونی وجود دارد که تحت تأثیر شدیدتر فعالیتهای انسانی بوده است. خاک این مناطق یا با لگدکوبی محکم و یا با برهم خوردگی افقهای خاکی متفاوت از خاکهای بخشهای دیگر میباشد. برخی از مهمترین گیاهان این زیستگاه شامل Anagallis arvensis، Chenopodium album، Euphorbia helioscopia، Medicago spp.، Lotus corniculatus، Trifolium spp. و Verbena officinalis میباشند.
از کل گونههای گیاهی مطالعه شده در منطقه، 56 درصد در رویشگاه حاشیهای و خرابهروی، 2/24 درصد در رویشگاه آبی و 8/19 درصد در رویشگاه جنگلی مشاهده شده است.
بحث
کشور ایران بهرغم موقعیت خود در کمربند خشک و نیمهخشک جهان، دارای میکرواقلیمهای متنوعی میباشد. تنوع اقلیم، پستی و بلندیهای فراوان، وجود دو دریای وسیع در شمال و جنوب کشور و گسترش وسیع تشکیلات زمینشناسی متنوع، باعث شده که انواع مختلفی از تالابها از جنگلهای مانگرو و صخرههای مرجانی گرفته تا دریاچههای کوهستانی و تالابهای کویری در آن شکل بگیرند. پرواضح است که حفظ، نگهداری و حمایت از این اکوسیستمها با مطالعه و شناخت عناصر زیستی تشکیلدهنده آنها میسر میباشد. در این میان کمپلکس تالابی فریدونکنار با برخورداری از دامنه وسیعی از زیستگاههای طبیعی (پناهگاههای حیات وحش) و انسانساز (مزارع برنج و آببندانهای مصنوعی) و ارتباط عمیق انسان و محیط زیست از اهمیت ویژهای برخوردار است. وجود 248 گونه گیاهی موجود در تمامی زیستگاههای منطقه، نشاندهنده تنوع گیاهی بالا در تالاب مورد مطالعه است. این میزان تقریبا دو برابر میزان گونههایی است که قبلا از این منطقه تخمین زده میشد. تعداد گونههای گیاهی تقریبا برابر با تعداد تنوع گونهای در تالابهای استیل آستارا (28)، بوجاق کیاشهر (34)، تالاب انزلی (13) و میانکاله (22) میباشد. البته نسبت تعداد گونه به جنس و یا جنس به خانواده در بین تالابهای مزبور تفاوت چشمگیری ندارد.
شکل زیستی هر گونه ویژگی تقریباً ثابتی است که در ارتباط با عوامل مهم محیطی قرار دارد، اما همین گونهها در شرایط محیطی متفاوت ممکن است شکل زیستی دیگری را ظاهر کنند (9). بررسی طیف شکل زیستی منطقه نشاندهنده غالب بودن فرم زیستی تروفیتها میباشد. فعالیتهای انسانی و دستخوردگیهای خاک منطقه مورد مطالعه ازجمله عواملی هستند که بر میزان فراوانی تروفیتها در رویشگاههای مورد مطالعه مؤثرند (25، 28). میزان تروفیتها یا یکسالهها اغلب در تمامی مناطق تالابی شمال ایران بالاترین درصد را به خود اختصاص دادهاند. نسبت این نوع شکل زیستی در مطالعه تالاب انزلی 54 درصد (12)، در تالاب امیرکلایه 40 درصد (13)، در تالاب بوجاق و دهنه سر سفیدرود 44 درصد (34)، و تالاب استیل آستارا 53 درصد (28) میباشد. شکل زیستی هیدروفیت که در رویشگاهها و خرد زیستگاههای آبی تالاب مشاهده میشود درصد کمی را نسبت به شکلهای زیستی دیگر به خود اختصاص میدهد. محدود شدن آبندانها توسط زمینهای کشاورزی و کاهش سطح آب آنها موجب تبدیل شدن حاشیه آبندانها به رویشگاه خشکی شده است و بسیاری از پوششهای گیاهی غلبه یافته توسط گونههای Typha، Nymphaea، Phragmites از بین رفتهاند. همچنین در برخی از بخشهای آبی باز، شاهد افزایش دائمی رسوبات آلی و خشک شدن تدریجی محیطهای رشد هیدروفیتها هستیم.
حدود نیمی از گونههای گیاهی تالاب متعلق به چندین ناحیه فیتوجغرافیایی میباشند. عناصر چند ناحیهای (pluriregional) بزرگترین گروه تشکیلدهنده سایر تالابهای شمال نیز میباشد. وجود زیستگاههای آبی فراوان و همچنین مناطق انسانساز یا مصنوعی در منطقه، دلیلی بر تعداد بالای گونههای چند ناحیهای میباشد (23). محیطهای آبی و تخریبی معمولا محیطهای یکنواختتر بوده و گیاهان موجود در آنها دارای پراکنشهای گستردهتر در سطح دنیا میباشند. علاوه بر این، گونههای با پراکنشهای دو یا سه ناحیهای نیز درصد قابل توجهی از فلور منطقه را به خود اختصاص میدهند. درصد فراوانی نسبتا بالای عناصر اروپا-سیبریایی این تالاب نسبت به سایر مناطق تالابی در شمال ایران، نشاندهنده وجود بخشهای جنگلی نسبتا طبیعی در منطقه میباشد.
یکی از راههای مطالعه و ارزیابی پوشش گیاهی هر منطقه، تقسیمبندی رویشگاهی و ساختاری آن میباشد (32) ولی همیشه جدا کردن رویشگاههای آبی و غیر آبی آسان نیست، زیرا تعریف گیاه آبزی و زیستگاه واقعی آن در بین گیاهشناسان بحث برانگیز بوده است (رجوع کنید به 10، 17 و 21). برخی گیاه غوطهور و شناور حقیقی را گیاه آبزی واقعی مینامند و برخی دیگر تعریف گیاه آبزی را به دلیل وجود و عدم وجود وابستگی گیاه به آب در بخشی یا تمام طول دوره رویشی و زایشی محدود میکنند.
رویشگاههای پراکنده و کوچک جنگلی در محدوده تالاب فریدونکنار، تداعی کننده تخریبهای گسترده گذشته در مناطق پست خزری است، بهطوریکه اکنون از جوامع شمشاد-بلوط خزری (41) تنها بخشهای محدودی را میتوان به صورت لکهای و پراکنده در شمال ایران یافت (23). این جنگلها در واقع جزء جنگلهای به جا مانده خزری است که روزی در سراسر شمال ایران و در مناطق پست گسترش داشته است (44). این لکهها در منطقه مورد مطالعه تشکیل شده از دو گونه غالب مازو
(Quercus castaneifolia) و ملج (Ulmus glabra) میباشد که هر دو از گونههای کمیاب در مناطق پست خزری میباشند.
به طور کلی باید اشاره کرد که تنوع زیستگاهی در منطقه و وجود لکههای جنگلی هیرکانی، تالابهای متنوع و زمینهای کشاورزی، باعث شکلگیری تنوع زیستی قابل ملاحظهای در منطقه شده است. یکی از یافتههای اصلی در این تحقیق، جمعآوری مجدد برخی از گونههای گیاهیست که از فراوانی کمتری در سایر مناطق تالابی برخوردار میباشند. این گونهها شامل Nelumbium caspicum، Coix lacryma-jobi و Oenanthe aquatica میباشند.
اهمیت و نقش حفاظت در منطقه: تالاب فریدونکنار یک اکوسیستم بسیار فعال در تمام طول سال میباشد. منطقه مورد مطالعه محل زمستانگذرانی و زیستگاه دائمی بیش از 10000 پرنده میباشد که هرساله در این منطقه دیده میشوند (http://www.ramsar.org). در سال 1978 و بعد از حدود 60 سال، جمعیت کوچکی از درنای سیبری که در لیست ارائه شده IUCN تحت عنوان "به شدت در معرض خطر" ("critically endangered") طبقهبندی شده است، در تنها زیستگاه آن در ایران یعنی تالاب فریدونکنار مشاهده شد و هرساله تعداد این پرنده مهاجر رو به کاهش میباشد. یکی دیگر از زیستگاههای درنای سیبری در ایران منطقه بوجاق گیلان است که متأسفانه در چند سال اخیر تحت آسیبهای زیست محیطی بوده است (34) و عملا یافتن این گونه در این تالاب غیرممکن شده است. علاوه بر این پرنده، برخی از گونههای دیگر جانوری در منطقه نیز در لیست IUCN قرار دارد و پروژههای داخلی و بینالمللی زیادی برای حمایت از آنها برنامهریزی شده است (37). علاوه بر حیات جانوری، گونههای گیاهی منطقه نیز تحت آسیب شدید انسانی و تخریب قرار دارند. هرساله برداشت بیرویه از گیاه لاله مردابی یا سله باقلا (Nelumbium caspicum) و فروش میوههای رسیده آن در سطح شهر، آسیب جبرانناپذیری بر این گیاه کمیاب در منطقه وارد میکند. علاوه بر این، وجود چند لکه جنگلی پست خزری بجا مانده در منطقه، ارزش زیست محیطی آن را چندین برابر میسازد.
سپاسگزاری
در اینجا لازم است که از مسئولان محترم اداره کل حفاظت محیطزیست استان مازندران (ساری) بهویژه جناب آقای مهندس ربیعی به دلیل برخی از همکاریها و در اختیار گذاشتن منابع و نقشهها کمال تشکر و قدردانی بعمل آید. این طرح با استفاده از اعتبار ویژه پژوهشی دانشگاه مازندران به انجام رسیده است که بدنوسیله از معاونت محترم پژوهشی تشکر و سپاسگزاری می گردد.