Document Type : Research Paper
Author
Department of Biology, University of Payame Noor, P.O. BOX 19395-4697 Tehran, Iran
Abstract
Flora identification of every region playes essential role in conserving of genetic resources of the each country. Recognition of flora in each region is important and useful for other scientific researches. The aim of this study was investigated floristic composition, introducing the medicinal plant, determination of life forms, and plant geographical distrubition of Babaaman. This area is located in Bojnord, North Khorasan. The amount of annual precipitation is 252.7 mm. Plant species were collected in according to the beginning of growth season. Then these species were identified by using of Indispensible Floras. Atotal of 117 plant species belonging to 101 genera and 33 families are recorded in Babaaman, that shows plant diversity in this area. The richest plant families are Asteraceae (20 species), Poaceae (17 species), and Lamiaceae (14 species). The genera Centaurea L, Cousinia Cass.and Conolvulus L. each genus with 3 species are the richest ones. According to Raunkiar’s life form categories, they are including hemicryptophytes (38%), therophytes (32%), chamaephytes (16%), cryptophytes (8%) and phanerophytes (6%). From the view point of chorotype of this area include: Irano- Tourannian zone (65%), two regional (18%), three regional (9%) and several regional (8%). The most percent belongs to Irano- Tourannian zone. 28 plant species
Keywords
مطالعه فلوریستیک و معرفی گیاهان دارویی منطقه بابا امان، خراسان شمالی
محبت نداف*
ایران، تهران، دانشگاه پیام نور، گروه زیست شناسی
تاریخ دریافت: 4/3/98 تاریخ پذیرش: 4/6/98
چکیده
شناسایی فلور هر منطقه در حفظ ذخایر ژنتیکی و گیاهی هر کشوری نقش مهمی ایفا میکند. شناخت گیاهان موجود در هر منطقه بعنوان زیربنایی برای سایر طرحهای تحقیقاتی محسوب میشود. تحقیق حاضر در بخشی از منطقه نمونه گردشگری باباامان در شهرستان بجنورد واقع در استان خراسان شمالی انجام شدهاست. بمنظور شناسایی فلور، بررسی پراکنش جغرافیایی گونههای گیاهی، شکل زیستی و معرفی گیاهان دارویی اقدام به انجام این تحقیق شد. باتوجه به شروع فصل رویش با مراجعات متعدد به منطقه نمونههای گیاهی برداشت گردیدند. سپس گونههای گیاهی جمعآوری شده براساس منابع موجود شناسایی شدند. 117 گونه گیاهی در 101 جنس و 33 خانواده گیاهی شناسایی شدند که خود معرف تنوع زیستی گیاهی منطقه مورد مطالعه است. خانوادههای Asteraceae با 20 گونه، Poaceae با 17 گونه و Lamiaceae با 14 گونه بزرگترین خانوادههای گیاهی منطقه مطالعه شده را تشکیل میدهند. اشکال زیستی گیاهان منطقه که براساس طبقهبندی رانکایر تعیین شدند شامل همی کریپتوفیتها (38 درصد)، تروفیتها (32 درصد)،کامفیتها (16 درصد)، کریپتوفیتها (8 درصد) و فانروفیتها (6 درصد) میباشد. گیاهان منطقه از نظر کورولوژی، عمدتاً به چند سرزمین گیاهی تعلق دارند. درصد کوروتیپهای مختلف گیاهان در منطقه مورد مطالعه عبارت بودند از منطقه ایرانی- تورانی 65 درصد، دو ناحیهای 18 درصد، سه ناحیهای 9 درصد و چند ناحیهای و جهان وطنی 8 درصد. در بین گونههای منطقه مورد بررسی 24 گونه دارویی شناسایی شدند که 21 درصد از کل گونههای منطقه را در بر میگیرند.
واژه های کلیدی: باباامان، خراسان شمالی، فرم زیستی، فلور، کوروتیپ
* نویسنده مسئول، تلفن: 09151870774، پست الکترونیکی: M_nadaf@pnu.ac.ir
مقدمه
اجرای هر نوع طرح مطالعاتی یا پروژههای اجرایی در زمینه اصلاح، احیاء و حفاظت از جنگلها و مراتع مستلزم شناسایی و معرفی رستنیهای یک منطقه اعم از گیاهان دارویی، صنعتی و غیره است (2و8). همچنین شناسایی پوشش گیاهی و بررسی پراکنش جغرافیایی گیاهان یک منطقه، اساس بررسیها و تحقیقات بومشناختی در آن منطقه را تشکیل داده و نقش بسزایی برای اعمال مدیریت صحیح در آن منطقه دارد (12). مراتع یکی از منابع طبیعی تجدیدشونده با استفادههای متنوع هستند و بعنوان یک اکوسیستم طبیعی دربرگیرنده منابع عظیمی از ذخایر ژنتیکی و تنوعی از گونههای گیاهی، بخش بزرگی از تنوع زیستی را در خود جای دادهاند. متأسفانه با بهرهبرداری غیراصولی بخشی از مراتع ایران در حال از بین رفتن هستند که نیاز به مطالعه و حفاظت دارند (25). اولین مرحله در حفاظت از هر منبعی، شناخت دقیق آن است. به همین دلیل، در حفاظت مؤثر از گونههای گیاهی آگاهی از تعداد و انواع مختلف گیاهان موجود در هر منطقه امری اجتناب ناپذیر است و از اهمیت بالایی برخوردار است.
پوشش گیاهی هر منطقه عامل مؤثری در ارزیابی وضعیت کنونی و پیشبینی وضعیت آن در آینده به شمار میرود و باتوجه به اثرات عوامل مخرب در انقراض برخی از گونههای گیاهی حائز اهمیت، شناسایی هرچه سریعتر آنها در مناطق مختلف و برنامه-ریزی در جهت حفظ آنها ضرورت دارد (9).
ایران دارای 7300 گونه گیاهی آوندی است (26) که در 65/1 میلیون کیلومتر مربع پراکنده شدهاند. به لحاظ سطح تنوع گونههای گیاهی، تنوع گیاهی آن در مرتبه دوم بعد از کشور ترکیه در آسیای جنوبی غربی است (32).
تحقیقات بسیاری در جهت شناسایی و معرفی گونههای گیاهی مناطق در جهان و ایران صورت گرفته است که میتوان به فلور ایرانیکا (43) ، فلور عراق (44)، فلور رنگی ایران ( 17)، فلور ایران (1) اشاره کرد. همچنین بهصورت منطقهای فلور برخی از مناطق کشور مورد بررسی قرارگرفته است. از پژوهشهای فلوریستیک که در استان خراسان شمالی انجام شده است میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
مطالعه پوشش گیاهی منطقه حفاظت شدهی قورخود (36)، بررسی فلور منطقه سیساب (23)، فلور منطقه فیروزه (31)، فلور منطقه سالوک (39)، بخشی از فلور منطقه حفاظت شده ساریگل (40)، فلور منطقه جوزک- چمن بید (22)، معرفی گونههای اندمیک منطقه کپهداغ (37) و مروری بر تنوع پوشش و فیتوجغرافی گیاهان منطقه کپه داغ (35).
شایان ذکر است که شناسایی فلور برای بسیاری از مناطق کشور صورت نگرفته است. این پژوهش برای اولین بار در این منطقه انجام شده است و از اهداف عمده آن شناخت و ارزیابی دقیق و صحیح گیاهان منطقه، اشکال زیستی، پراکنش جغرافیایی آنها و معرفی گیاهان دارویی منطقه است.
مواد و روشها
معرفی منطقه مورد مطالعه: منطقه نمونه ملی گردشگری باباامان با مساحت 5252 هکتار، دارای عرض جغرافیایی´27˚37 تا ´31˚37 شمالی و طول جغرافیایی ´22˚57 تا ´29˚57 شرقی نسبت به نصفالنهار گرینویچ است. این منطقه بعنوان یکی از مهمترین تفریحگاههای، پذیرای گردشگر و مسافر در سطح محلی و ملی، در حدود هشت کیلومتری شمالشرقی شهر بجنورد واقع شده است و محور ارتباطی بجنورد- شیروان- مشهد از این منطقه عبور میکند. منطقه مورد مطالعه دارای آب و هوای معتدل کوهستانی است. باعث شده است، تا از رطوبت نسبی و میزان بارش نسبی در طول سال برخوردار باشد. متوسط بارندگی سالانه در این منطقه حدود 7/252 میلیمتر، حاصل از حدود 66 روز بارندگی در طول سال است (7). منحنی آمبروترمیک منطقه در شکل 1 آمده است.
شکل 1- منحنی آمبروترمیک منطقه نمونه ملی گردشگری بابا امان
بمنظور معرفی فلور منطقه باباامان، از روش پیمایش زمینی، یکی از روشهای متداول بررسی سیستماتیک منطقهای استفاده شد. گیاهان جمعآوری شده پرس و خشک شدند. نمونههای گیاهی روی کاغذ هرباریومی چسباندهشدند. شناسایی نمونههای گیاهی با استفاده از فلور ایرانیکا (42)، فلور عراق (44)، فلور رنگی ایران (17)، فلور ایران (1) انجام شد. فهرست اسامی علمی گونهها و مؤلفها بر اساس پایگاه(IPNI= The International Plant Name Index) و تیرهها براساسAngiosperm Pylogeny) (APG= استاندارد شدند. هر قطعه نمونه دارای برچسبی حاوی مشخصات و ویژگیهای گیاهی منجمله زمان و مکان جمعآوری، نام تیره، نام جنس و گونه، نام جمعآوری کننده و موقعیت جغرافیایی محل جمعآوری است. اسامی فارسی گیاهان شناسایی شده با استفاده از کتاب فرهنگ نامهای ایران تعیین شد (20). کوروتیپ (پراکنش جغرافیایی) گونهها باتوجه به مناطق انتشار آنها بر مبنای تقسیمبندی نواحی جغرافیایی و مناطق فلوریستیک لئونارد (33و 34) تشخیص و تعیین گردید. برای طبقهبندی شکلهای زیستی گیاهان از سیستم طبقهبندی رانکایر (41) استفادهشد. اساس این طبقهبندی بر مبنای موقعیت جوانههای مولد بر گیاه قرار دارد. در این طبقهبندی گیاهان موجود در اکوسیستمهای خشکی بطور کلی به پنج گروه فــانــروفیـتهـــا ,(Phanerophytes) کامفیتها (Chamephytes)، همیکریپتـوفیتها (Hemicryptophytes)، کریپتوفیتها (Cryptophytes)، و تروفیتها (Therophetes) تقسیم میشوند. طیف پراکنش جغرافیای گیاهی و شکل زیستی گونههای شناساییشده نیز با استفاده از نرمافزار اکسل رسم شد. فهرست اسامی علمی گونههای گیاهی بهمراه پراکنش جغرافیایی، شکل زیستی و نام فارسی آنها در جدول 1 آمده است. نمودار ون بین منطقه بابا امان جوزک-چمن بید و منطقه قورخود که هر سه منطقه در خراسان شمالی قرار دارند با استفاده از نرم افزارR ترسیم گردید ( شکل6).
گیاهان دارویی منطقه نیز با استفاده از کتاب شناخت گیاهان دارویی ایران مظفریان (1396)، رسام و مشایخان (1394)، نداف و همکاران (2019)، امیری و جوهرچی (2013) مشخص و خواص درمانی آنها مشخص شده است.
نتایج
تعداد 117گونه گیاهی از 33 خانواده و 101جنس در منطقه باباامان خراسان شمالی شناسایی شدند. لیست اسامی علمی گونهها، نام فارسی، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی آنها در جدول 1 آمده است.
جدول ۱- فهرست گونههای گیاهی، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی در منطقه باباامان. شکل زیستی:Ch: کامفیت، Ge: ژئوفیت، He: همیکریپتوفیت، Ph: فانروفیت، Th: تروفیت، Cr: کریپتوفیت. پراکنش جغرافیایی:IT: ایران و تورانی، M: مدیترانهای ES: اروپا سیبری،COS: جهان وطنی، SS: صحرا سندی
نام خانواده |
نام گونه |
فرم زیستی |
پراکنش جغرافیایی |
اسم فارسی |
Amaranthaceae |
Ceratocarpus arenarius L. |
Th |
IT |
تازی تیکانی |
Amaranthaceae |
Chenopodium album L. |
Th |
Cosm |
سلمک |
Amaranthaceae |
Halothamnus glaucus (M.B.) Botsch |
Ch |
IT |
عجوه کلمی رنگ |
Amaranthaceae |
Salsola kali L. |
Th |
PL |
شور خاردار |
Amaryllidaceae |
Allium scabriscapum Boiss&Kotschy |
Cr (Ge) |
IT |
پیاز گل زرد |
Apiaceae |
Bupleurum gerardii All |
Th |
M-IT |
چترگندمی دشتی |
Apiaceae |
Eryngium bungei Boiss |
He |
IT |
زول خراسانی |
Apiaceae |
Korovinia tenuisecta (Regel & Schmalh) Nevski & Vred |
Cr (Ge) |
IT |
کمای موئین |
Apiaceae |
Malabaila isfahanica Alava |
He |
IT |
شقاقل صحرایی |
Apiaceae |
Pimpinella tragium Vill.subsp.lithophila (Schischk.) tutin |
CH |
IT-ES-M |
جعفری کوهی |
Apiaceae |
Prangos latiloba Korov. |
He |
IT |
جاشیر گچ دوست |
Apiaceae |
Turgenia latifolia (L.) Hoffm |
Th |
M-IT |
گیس چسبک |
Asclepiadaceae |
Vincetoxicum pumilum Decne |
He |
IT |
تریاقی پاکوتاه |
Asteraceae |
Anthemis altissima L. |
Ch |
IT |
بابونه رفیع |
Asteraceae |
Centaurea behen L. |
He |
IT |
گل گندم طلایی |
Asteraceae |
Centaurea sintenisiana Gand |
He |
IT |
گل گندم گرگانی |
Asteraceae |
Centaurea virgata Lam. |
CH |
IT |
گل گندم بوته ای |
Asteraceae |
Cousinia eryngioides Boiss |
He |
IT |
هزارخار زولی |
Asteraceae |
Cousinia pichleriana Bornm.ex Rech.f. |
He |
IT |
هزار خار گنج نامه |
Asteraceae |
Cousinia stenocephala Boiss-Rech |
He |
IT |
هزارخار |
Asteraceae |
Crupina vulgaris Cass |
Th |
M-IT |
دانه سیاه معمولی |
Asteraceae |
Echinops cephalotes DC. |
Ch |
IT |
شکر تیغال |
Asteraceae |
Echinops ritrodes Bunge. |
HE |
IT |
شکر تیغال |
Asteraceae |
Helichrysum oocephalum Boiss |
He |
IT |
گل بی مرگ |
Asteraceae |
Koelpinia tenuissima Pavl.& Lipsch |
Th |
IT |
هزار پایی ظریف |
Asteraceae |
Lactuca orientalis Boiss subsp.orientalis |
CH |
Cosm |
گاو چاق کن |
Asteraceae |
Lactuca serriola L. |
He |
M-IT-ES |
کاهوی خاردار |
Asteraceae |
Leontodon asperrimus (Willd.)Boiss.ex Ball |
He |
IT |
شیر دندان زبر |
Asteraceae |
Onopordon heteracanthum C.A.Mey |
HE |
IT |
خار پنبه |
Asteraceae |
Picris strigosa M.B.subsp.strigosa |
He |
IT |
تلخک کرک آلود |
Asteraceae |
Steptorrhamphus tuberosus (Jacq.)Grossh |
Cr (Ge) |
IT |
کاهوی صخره ای |
Asteraceae |
Taraxacum syriacum Boiss |
He |
IT |
گل قاصد |
Asteraceae |
Xanthium spinosum L. |
Th |
Cosm |
زردینه خاردار |
Berberidaceae |
Bongardia chrysogonum (L.) SPACH |
Cr (Ge) |
IT |
سینه کبکی |
Boraginaceae |
Lappula barbata (M.B) Gurke |
TH |
IT |
خارلنگری ریش دار |
Boraginaceae |
Nonea caspica (Willd) G.Don |
Th |
IT |
چشم گربه ای خزری |
Boraginaceae |
Onosma longilobum Bge. |
He |
IT |
زنگوله ای لوب دار |
Brassicaceae |
Alyssum desertorum Stapf |
Th |
M-IT-ES |
قدومه بیابانی |
Brassicaceae |
Alyssum longistylum (Sommier & Levier) Grossh.& Schischk. |
Ch |
IT |
قدومه سهندی |
Brassicaceae |
Brassica elongate Ehrh. |
Th |
IT-ES |
کلم پایک دار |
Brassicaceae |
Malcolmia africana (L.) R.Br |
Th |
M-IT-ES |
شب بوی صحرایی |
Brassicaceae |
Mathiola longipetala (Vent.) DC. |
Th |
M-IT |
چلیپا |
Brassicaceae |
Neotorularia dentate (Freyn & Sint.)Kitam |
Th |
IT |
تسبیحی دندانه دار |
Caparifoliaceae |
Scabiosa olivieri Coult |
Th |
SS-IT |
طوسک صحرایی |
Caparifoliaceae |
Scabiosa rotata M.B. |
Th |
IT-ES |
طوسک چرخه ای |
Caparifoliaceae |
Valerianella szowitsiana Fisch.& C.A.Mey |
Th |
IT |
شیرینک خویی |
Capparidaceae |
Capparis spinosa L. |
PH |
SCO |
کور , علف مار |
Capparidaceae |
Cleome coluteoides Boiss |
He |
IT |
علف مار بادکنکی |
Caryophyllaceae |
Acanthophyllum squarrosum Boiss |
Ch |
IT |
چوبک زبر |
Caryophyllaceae |
Dianthus orientalis (Boiss) Rech .f. |
Ch |
IT |
میخک شرقی |
Caryophyllaceae |
Gypsophila pilosa Huds. |
Th |
IT |
گچ دوست چلچراغی |
Cistaceae |
Fumana procumbens (Dun.) Gren &Gordon |
HE |
IT-CM-ES |
گل آفتابی گسترده |
Cistaceae |
Helianthemum ledifolium (L.) Mill |
Th |
M-IT |
گل آفتابی اروپایی |
Conolvulaceae |
Conolvulus chondrilloides Boiss |
He |
IT |
پیچک قندرونی |
Conolvulaceae |
Convolvulus calvertii Boiss |
He |
IT |
پیچک همدانی |
Conolvulaceae |
Convolvulus dorycnium L. |
He |
IT |
پیچک فارسی |
Ephedraceae |
Ephedra intermedia Schrank et C.A.Mey |
ph |
IT |
ارمک میانه |
Euphorbiaceae |
Euphorbia bungei Boiss |
He |
IT |
فرفیون شاهرودی |
Euphorbiaceae |
Euphorbia szovitsii Fisch.& Mey. |
Th |
IT |
فرفیون تالشی |
Fabaceae |
Alhagi camelorum Fisch |
He |
IT |
خار شتر ایرانی |
Fabaceae |
Astragalus ardehalicus Parsa |
Ch |
IT |
نوعی گون |
Fabaceae |
Astragalus verus Oliv |
CH |
IT |
نوعی گون |
Fabaceae |
Colutea porphyrogramma Rech.f. |
PH |
IT-ES |
دغدغک رگه ارغوانی |
Fabaceae |
Hedysarum criniferum Boiss |
Ch |
IT |
اسپرس همدانی |
Fabaceae |
Onobrychis sintenisii Bornm |
He |
IT |
اسپرس ترکمنستانی |
Hypericaceae |
Hypericum helianthemoides (Speach) Boiss |
He |
IT |
گل راعی آفتابی |
Hypericaceae |
Hypericum perforatum L. |
He |
PL |
هوفاریقون |
Iridaceae |
Gladiolus atroviolaceus Boiss |
Cr (Ge) |
M-IT |
گلایول اصفهانی |
Lamiaceae |
Eremostachys labiosiformis (M.pop.)knorring |
He |
IT |
سنبل بیابانی ترکمنستانی |
Lamiaceae |
Eremostachys macrophylla Monttor.&Auch |
He |
IT |
سنبل بیابانی |
Lamiaceae |
Hymenocrater bituminosus Fisch.& C.A.Mey |
CH |
IT |
گل اروانه |
Lamiaceae |
Lagochilus cabulicus Benth. |
Ch |
IT |
لب خرگوشی کابلی |
Lamiaceae |
Marrubium vulgare L. |
HE |
PL |
فراسیون |
Lamiaceae |
Perovskia abrotanoides Karel |
Ch |
IT |
برازمبل |
Lamiaceae |
PhlomisCancellata Bunge |
He |
IT |
گوش بره بنفش |
Lamiaceae |
Salvia ceratophylla L. |
He |
IT |
مریم گلی |
Lamiaceae |
Salvia limbata C.A.Mey |
He |
IT |
مریم گلی لبه دار |
Lamiaceae |
Stachys inflata Bth |
Ch |
IT |
سنبله ای ارغوانی |
Lamiaceae |
Stachys turcomanica Trautv |
CH |
IT |
سنبلهای ترکمنستانی |
Lamiaceae |
Teucrium polium L. |
CH |
M-IT |
کلپوره |
Lamiaceae |
Ziziphora clinopodioides Lam |
Ch |
IT-ES |
کاکوتی کوهی |
Lamiaceae |
Ziziphora tenuior L. |
TH |
IT |
کاکوتی |
Liliaceae |
Tulipa montana Lindl. |
Cr (Ge) |
IT |
لاله کوهی |
Malvaceae |
Alcea rhyticarpa (Trautv.) lljin |
He |
IT |
ختمی قزاقستانی |
Nitrariaceae |
Peganum harmala L. |
HE |
IT-M-SS |
اسفند |
Orobanchaceae |
Orobanch vulgaris Poir |
Cr (Ge) |
IT |
گل جالیز |
Papaveraceae |
Roemeria refracta DC. |
Th |
IT |
گل عروسک |
Poaceae |
Aegilops columnaris Zhuk |
Th |
IT |
گندم نیای ستونی |
Poaceae |
Aegilops triuncialis L. |
Th |
IT-M |
گندم نیای سه لایه |
Poaceae |
Aeluropus littoralis (Gouan) Parl. |
HE |
M-IT-SS |
چمن شور ساحلی |
Poaceae |
Agropyron intermedium P.Beauv. |
Cr (Ge) |
IT-ES |
چمن گندمی میانی |
Poaceae |
Avena sativa L. |
Th |
Cosm |
یولاف دوسر |
Poaceae |
Brachypodium distachyon (L.) P.Beauv |
Th |
M-IT |
چمن جاروی جنگلی |
Poaceae |
Bromus danthoniae Trin |
Th |
PL |
جارو علفی هرز |
Poaceae |
Cynodon dactylon L. |
HE |
PL |
علف پنجه مرغی |
Poaceae |
Echinaria capitata (L.) Desf |
Th |
M-IT |
چمن خارپشتی |
Poaceae |
Festuca valesiaca Schleich. ex Gaudin |
He |
IT-ES |
علف بره |
Poaceae |
Heteranthelium piliferum (Banks &Soland.) Hochst |
Th |
IT |
دگر گل گندمی |
Poaceae |
Hordeum glaucum Steud |
Th |
IT |
جو هرز |
Poaceae |
Hordeum marinum L. (Spikelets infected by Smut) |
Th |
IT-M |
جو شوره زار |
Poaceae |
Melica jacquemontii Decne |
Cr (Ge) |
IT |
ملیکای صخره روی |
Poaceae |
Poa bulbosa L. |
HE |
IT-ES-M |
چمن پیازک دار |
Poaceae |
Stipa arabicaa M.B. |
He |
IT |
استپی ریش دار |
Poaceae |
Taeniatherum crinitum (Schreb.) Nevski |
Th |
M-IT |
گیسو جمن |
Ranunculaceae |
Consolida regalis S.F.Gray |
Th |
IT-ES |
زبان در قفای شاهانه |
Resedaceae |
Reseda lutea L. |
HE |
IT-ES-M |
ورث |
Rhamnaceae |
Rhamnus pallasii F.etm.subsp.pallasii |
Ph |
IT-ES |
ارژنگ |
Rosaceae |
Amygdalus spinosissima Bge subsp.spinosissima |
Ph |
IT |
بادام |
Rosaceae |
Amygdalus spinosissima Bge subsp.turcomanica (Lincz.) Browicz |
Ph |
IT |
بادام ترکمنستانی |
Rosaceae |
Cerasus microcarpa C.A.Mey |
Ph |
IT |
آلبالوی دانه ریز |
Rosaceae |
Rosa persica Michx.ex Juss |
Ch |
IT |
رز ایرانی |
Rubiaceae |
Callipeltis cucullaria Stev. |
Th |
IT |
زیبا سپر |
Rubiaceae |
Crucianella chlorostachys Fisch. & C.A.Mey |
He |
IT |
صلیبک گرجی |
Rubiaceae |
Crucianella gilanica Trin subsp.transcaspica(Ehrend&Schoeb.Tem.) |
He |
IT |
صلیبک |
Rutaceae |
Haplophyllum perforatum (M.B.) Kar & Kir |
Ch |
M-IT-ES |
سدابی |
Scrophulariaceae |
Verbascum cheiranthfolium Boiss |
He |
IT |
گل ماهور |
Thymelaeaceae |
Diarthron vesiculosum (Fisch.& C.A.Mey) C.A.Mey |
Th |
IT |
دوبندی |
خانوادههای Asteraceae با 20 گونه، Poaceae با 17 گونه و Lamiaceae با 14 گونه بترتیب با داشتن 17، 5/14 و 9/11 درصد از کل گونههای شناساییشده بزرگترین خانوادههای گیاهی منطقه مطالعهشده را تشکیل می دهند (شکل 2).
شکل2- خانوادههای گیاهی همراه با میزان فراوانی گونههای آنها در منطقه مورد مطالعه
نتایج این تحقیق نشان داد که جنسهای L. Centaurea، Cass CousiniaوL. Conolvulus هریک با 3 گونه بزرگترین جنسهای موجود در منطقه باباامان را تشکیل میدهند (شکل 3).
شکل 3- فراوانی جنسهای شناسایی شده در منطقه مورد مطالعه
براساس طبقهبندی اشکال زیستی رانکایر، همی کریپتوفیتها با داشتن (38 درصد) گونههای منطقه و فانروفیتها با (6 درصد) بترتیب بزرگترین و کوچکترین گروههای شکل زیستی منطقه را تشکیل میدهند. فراوانی سایر اشکال زیستی منطقه شامل تروفیتها با 32 درصد، کامفیت ها 16 درصد و کریپتوفیتها 8 درصد است (شکل 4).
شکل 4- فراوانی اشکال زیستی گونههای مورد مطالعه در منطقه بر حسب در صد
از نظر پراکنش جغرافیایی عناصر رویشی ایرانی-تورانی (65 درصد) ، دو ناحیهای (18 درصد)، سه ناحیهای (9 درصد) و چند ناحیهای و جهان وطنی (8 درصد) از گونههای منطقه را بخود اختصاص دادهاند که بیشترین درصد متعلق به عناصر رویشی ایرانی- تورانی بودند (شکل 5).
شکل 5- فراوانی پراکنش جغرافیایی گونه های شناسایی شده در منطقه مورد مطالعه
مطابق جدول 2 تعداد 24 گونه دارویی در منطقه وجود دارد. نام علمی گونه، نام فارسی، نام خانواده، نحوهی مصرف و اندام مورد استفاده آنها در جدول مذکور آمده است.
مقایسه تعداد خانواده، جنس و گونه در مهمترین پژوهشهای انجام شده در استان خراسان شمالی در جدول 3 نشان دادهشدهاست. همچنین شکل6 دیاگرام ون را بین سه منطقه باباامان، قورخود و جوزک- چمن بید نشان میدهد.
جدول 2- اسامی علمی و مشخصات گیاهان دارویی منطقه
خانواده |
نام علمی |
نام فارسی |
بخش مورد استفاده |
روش تهیه |
مصارف دارویی |
سایر موارد مصرف |
Amaranthaceae |
Chenopodium album L. |
سلمه تره، سلمک |
برگ، گل و دانه |
روغن، پودر جوشانده و دم کرده |
ضدکرم، سوءهاضمه، درمان بواسیر، گلودرد، مقوی، مدر، محرک قوهباء، درمان ناراحتیهای کبدی و بزرگ شدن طحال کودکان، ضعف در کودکان وچاق کردن آنها، سقط جنین، آرامکننده |
بهعنوان سبزی |
Amaranthaceae |
Salsola Kali L. |
شور خاردار |
تمام گیاه |
ترکیب جوشانده با کره یا سرکه |
مدر |
ساخت صابون، شیشه علوفه |
Apiaceae |
Bupleurum gerardii AII |
چتر گندمی دشتی |
برگ و دانه |
پختن در سرکه |
قابض، التیامدهنده زخم وجراحات، دردمفاصل، تب بر |
- |
Asteraceae |
Echinops cephalotes DC. |
شکرتیغال |
ترنجبین |
- |
ضدآسم، ضدالتهاب، ضد سرفه، تببر |
|
Asteraceae |
Lactuca Serriola L. |
کاهوی خاردار |
، |
جوشانده، عرق، شیرابه، روغن و پودر |
مسکن ملایم، ضد-درد، ملین، مدر، معرق، ضداسپاسم، درمان سرفههای سلی، آسم، سیاه سرفه، درمان برونشیت، خلطآور، آرامبخش، خنککننده، خوابآور، ضدتب، درمان ریزش مو، نرمکننده |
|
Asteraceae |
Xanthium spinosum L. |
زردینه خاردار |
تمام گیاه |
تنتوری |
اثر مدر، ضد خنازیر والتیامدهنده، اثر قابض، رفع تبنوبه، بیماریهای پوستی |
رنگ مو |
Boraginaceae |
Onosma longilobum Bge. |
زنگولهای لوبدار |
ترمیم زخمها |
|||
Capparidaceae |
Capparis spinosa L. |
کَوَر،کَبَرو لگجی |
پوست ریشه، میوه، برگ، غنچهگل، |
جوشانده، ضماد و ژله |
مسهل ضعیف، مقوی، خلطآور،ضدکرم، قاعدهآور، مسکن، درمان روماتیسم، رعشه ولغوه، بزرگ شدن طحال وغدد آبلهای، مارگزیدگی، مدر، درمان زخمها، مداوای تبنوبه، ، ضداسکربوت، درمان نقرس، درمان تصلبشرایین، پا-درد، درمان امراض چشمی، قابض، تببر، درمان بیماریهای پوستی، اشتهاآور، تصفیهکنندهیخون، توقف خونریزی روده، درمان ضعف مویرگی، برفک یا آلودگی قارچی رحمی، مصارف آرایشی |
|
Ephedraceae |
Ephedra intermedia Schr.et.C.A.Mey |
ارمک میانه |
گیاه کامل |
محرک قوی، معرق، بازکننده برونش ها، مدر، رفع سرماخوردگی، کمک بهحرکت نایژهها، ضد آسم ، رفع احنقان، رفع تب ، تبیونجه، درمان و تسکین روماتیسم |
||
Fabaceae |
Alhagi Camelorum Fisch |
ترنجبین |
روغن برگها |
گیاه مغذی، ملین ضعیف، مدر و خلطآور، درمان روماتیسم |
||
Fabaceae |
Astragalus verus Olivier |
گون زرد |
مولد کتیرا |
|||
Hypericaceae |
Hypericum perforatum L. |
گل راعی |
سرشاخههای گلدار |
عصاره |
محرک، اشتهاآور، قابض ، مدر، ضدالتهاب، دافع کرم، تببر، درمان برونشیت، آسم، احتقان کبد، ترشحات سفید زنانه، کمادراری، دردهای با منشاء نخاعی، بیماریهای عفونی اطفال، درمان زخمها، سوختگیها، درمان آسیب مجاری صفرا، سرماخوردگی، میگرن، سیاتیک، قاعدهآور ،ضد مالاریا، ضد افسردگی، ضد اسپاسم وگرفتگی عضلات، محرک جریان صفرا، مسکن |
|
Lamiaceae |
Hymenocrater bituminosus fisch.&C.A.Mey |
گلاروانه |
بخشهوایی |
- |
ضد نفخ، خوابآور، ضد استرس، مقوی قلبی، تنگی نفس |
|
Lamiaceae |
Marrubium vulgare L. |
فراسیون |
گیاه کامل |
دم کرده |
مقوی، تصفیهکننده خون، محرک اشتها و محرک کبد، تقویتکننده معده، خلطآور، مقوی قلب، ضد سم ،تببر، لاغرکننده، مدر و منظم کنندهیقاعدگی |
|
Lamiaceae |
Perowskia abrotanoides Karel. |
برازمبل |
گل |
خیساندن |
خنککننده، ضدعفونی کننده |
|
Lamiaceae |
Phlomis cancellata Bunge |
گوش بره شاهرود، |
درمان دیابت، زخم معده، بواسیر، محافظ سیستم عصبی ،ضد تورم، ضدآلرژی، ضد سرطان، ضد میکروب ،آنتیاکسیدان |
|||
Lamiaceae |
Teucrium polium L. |
مریم نخودی |
برگ و سر شاخه گلدار |
ضد دیابت، ضد تورم روده و ضد مالاریا، ضد باکتری، ضد التهاب، ضد تب، ادرارآور ، قارچکش، کاهش دهنده فشارخون، ضد اسپاسم ، اثر مقوی، ضد تشنج، درمان سردرد، ضعف دستگاه هاضمه، بیماریهای تناسلی- ادراری |
||
Lamiaceae |
Ziziphora clinopodioides Lam. |
کاکوتی کوهی، آنخ |
گیاه کامل |
جوشانده و خیسانده |
درمان تب تیفوس،کاهش دمایبدن، مقوی، تقویت معده درمان ناراحتیهای قلبی |
|
Lamiaceae |
Ziziphora tenuior L. |
کاکوتی |
دانه و برگ |
پودر همراه کره |
مقوی قلب ودستگاه گوارش، خلطآور، ضد افسردگی، ضد التهاب، ضد پروستات، ضد ویروس |
معطرکردن نوشانه واغذیه |
Nitrariaceae |
Peganum Harmala L. |
اسفند |
دانه و ریشه |
دود، پودر و جوشانده |
درمان آسم، قولنج، یرقان، ضدکرم، آرامبخش، ضدالتهاب و تشنج ، قی آور، مقوی وشیرآور، معالجه لارنژیت، تحریککننده سقطجنین، ضد عفونی کننده زخمها، آمیبکش، ضد درد ، ضد اسپاسم، افزایشدهنده میل جنسی، ادرارآور، مخدر، فلجکننده، افزایشدهنده بزاق، ضد مالاریا، قاعده آور، درمان روماتیسم، مقوی رحم، خواب آور، ضد تب نوبه،درمان سرفه، هیستری،کمردرد |
کشتن شپش |
Poaceae |
Avena sativa L. |
یولاف ،جودوسر |
دانه و سبوس |
جوشانده، استعمال خارجی |
هضم کننده، ادرارآور، ملین قارچ کش، محافظ کبد، کاهشدهنده کلسترول خون،کمکننده اسید اوریک، محرک ایمنیبدن، مسکن، محافظ استخوان، کاهش قند خون، مقوی اعصاب، نرم کننده وپاککننده، آرامکننده خارش واگزما |
|
Poaceae |
Cynodon dactylon (L.)pers. |
مَرغ |
گیاه کامل |
جوشانده |
درمان خوندماغ، درمان غدد متورم، قابض در اسهال مزمن وخونی، درمان بریدگیها و زخمها، مدر، درمان تجمع مایع در بدن، ،هیستری ، صرع، درمان نزلههای التهاب پلک چشم، جلوگیری از خونریزی در بواسیر، درمان سیفلیس ثانویه، التهاب مزمن وسوزاکی پیشابراه |
|
Resedaceae |
Reseda luteola L. |
ورث |
ریشه و سرشاخه گلدار |
دم کرده |
معرق، مدر وضدکرم، مقوی معده |
تهیه رنگ زرد استفاده در پارچه بافی و رنگ کردن پارچه |
Scrophulariaceae |
Verbascum chiranthfolium Boiss |
دم گاو |
بخشهوایی |
- |
ضداسهال، دارویخلطآور، ضد اسید |
- |
بحث و نتیجه گیری
باتوجه به نتایج بدست آمده (شکل 2)، خانواده Asteraceae بیشترین سهم را در غنای گونهای منطقه باباامان دارد. دلیل افزایش گیاهان خانواده Asteraceae را میتوان از یک طرف فشار ناشی از بهرهبرداری بیش از حد دام بدلیل حضور روستاهای متعدد در این منطقه دانست.
جدول3- مقایسه تعداد خانواده جنس و گونه در مهمترین پژوهشهای انجام شده در استان خراسان شمالی
تعداد گونه |
تعداد جنس |
تعداد خانواده |
منطقه بررسی شده |
213 |
174 |
52 |
سالوک |
78 |
66 |
25 |
ساریگل |
204 |
142 |
43 |
اسدلی- پلمیس |
106 |
88 |
30 |
سیساب |
663 |
367 |
81 |
قورخود |
308 |
205 |
53 |
جوزک- چمن بید |
117 |
101 |
33 |
بابا امان |
شکل 6- دیاگرام ون بین سه منطقه بابا امان، قورخود و جوزک- چمن بید
همچنین منطقه گردشگری باباامان در جنب این منطقه در تخریب فلور آن بیتأثیر نیست. دلیل دیگر فراوانی نسبی گیاهان خانواده Asteraceae را میتوان به سیر تکاملی آن نسبت داد که باعث ایجاد قدرت پراکنش بالای آن شده و بهدنبال آن برخی از ویژگیهای ریختشناسی تشریح و فیزیولوژی خاص این خانواده، مانند سازشپذیری گیاهان آن به شرایط کوهستانی و خشک، توانایی تولید بذرهای کوچک و مجهز به عامل انتشار، وجود خار و تیغ و وجود متابولیتهای ثانویه در برخی از جنسهای این خانواده سبب افزایش تعداد گونههای این خانواده شدهاست (25). علاوه بر این بسیاری از گونههای آن از نظر مرتعی و درجه خوش خوراکی در کلاس 3 بوده و عملاً مورد چرای دام قرار نمیگیرند، بنابراین عامل اصلی تخریب پوششهای گیاهی یا چرای دام، تأثیری بر حضور بعضی از گونههای این تیره ندارد (6و 24). گونههای این خانواده در بیشتر رویشگاههای ایران بویژه در منطقه ایران و تورانی حضور دارند (22). مطالعات انجام شده توسط نداف و همکاران (1396)، وهابی و همکاران (1397) و اسحاقی راد و همکاران (1396) نشان دهنده غالبیت و فراوانی نسبی گیاهان خانواده Asteraceae بوده است.
مطابق شکل 3، جنسهای L. Centaurea، Cass.Cousinia وL. Conolvulus هریک با 3 گونه بزرگترین جنسهای موجود در منطقه باباامان را تشکیل میدهند. پراکنش سطوح وسیعی از گیاهان خاردار مانند Cass. Cousiniaیقیناً نتیجه چرای مفرط است (10).
شکل زیستی گیاهان، صرفنظر از اینکه ویژگی تاکسونومیک آنها را نشان میدهد، بیانکننده سازش گیاهان با شرایط زیست محیطی نیز است (5). براساس طبقهبندی اشکال زیستی رانکایر، همیکریپتوفیتها با داشتن 38 درصد گونههای منطقه و فانروفیتها با 6 درصد بترتیب بزرگترین و کوچکترین گروههای شکل زیستی منطقه را تشکیل میدهند. فراوانی سایر اشکال زیستی منطقه شامل تروفیتها با 32 درصد، کامفیت ها 16 درصد و کریپتوفیتها 8 درصد میباشد. طبق نظرآرچیبلد (1995) فراوانی همیکریپتوفیتها در هر منطقه نشاندهندهی مناطق مرتفع و حفظ رطوبت خاک ناشی از ذوب برف در مدت فصل رویش است (14). وهابی و همکاران (1397) در منطقه حفاظت شده شیدا نیز به نتیجه مشابهی رسیدند و گیاهان همیکریپتوفیت بیشترین درصد گونههای منطقه مذکور را تشکیل میدادند. در مرتبه بعدی شکل زیستی تروفیت قراردارد. زیاد بودن درصد شکل زیستی تروفیت در مناطق کوهپایهای تا حدی از حضور گونههای یک ساله بر اثر چرای مفرط و تخریب منطقه ناشی میشود. پایان دوره رویش تروفیتها در مدتی کوتاه و زمان برخورداری منطقه از شرایط بارندگی و رطوبت بیشتر است. در سایر ماههای سال حضور این گونهها کم است و گاهی تنها بقایای آنها دیده میشود (10).
شکل زیستی فانروفیت از کمترین درصد در منطقه برخوردار است که نشاندهنده عدم شرایط لازم برای پوششهای درختی و درختچهای با پراکنش مناسب است (44). نداف و همکاران (1396) در منطقه جوزک -چمنبید خراسان شمالی نشاندادند که فانروفیتها با 7 درصد کمترین شکل زیستی را در منطقه بخود اختصاص دادهاند. معتمدی و خراسانی نژاد (1396)در منطقه حفاظتشده بدروپریشان شهرستان قروه در استان کردستان نیز به نتیجهی مشابهی رسیدند و همی کریپتوفیتها در این مطالعه بیشترین جمعیت و فانرو فیتها کمترین جمعیت را شامل میشدند.
پراکنش جغرافیایی مجموعه گونههای گیاهی هر منطقه بازتاب تأثیرپذیری از ناحیه یا نواحی رویشی مختلف است (18). نتایج حاصل از پژوهش حاضر نشاندادند که بیشترین عناصر شناساییشده در منطقه باباامان (65 درصد) متعلق به ناحیهی ایرانی- تورانی می باشد. بررسی نتایج حاصل از پژوهشگران در خراسان شمالی نظیر نقیپوربرج و همکاران (1389)، معماریانی و همکاران (b2016)، نداف و همکاران (2011)، نیز نشاندادند که عناصر این ناحیه بیشترین پراکنش را در مناطق تحت مطالعه داشتند. همپوشانی چند ناحیهی جغرافیایی سبب شدهاست که 35 درصد از گونههای شناسایی شده در این منطقه پراکندگی دو یا چند ناحیه ای داشته باشند.
براساس جدول 3 تعداد گونههای شناسایی شده در این منطقه، از برخی از مناطق استان بیشتر است. همچنین براساس شکل 6 منطقه باباامان 68 گونه مشترک با منطقه قورخود و 69 گونه مشترک با منطقه جوزک- چمنبید دارد.
از راهکارهای توسعه پایدار مرتع، توجه به طرحهایی است که تولیدات فرعی مراتع مانند گیاهان دارویی را مورد توجه قرار میدهند. بنابراین شناخت گیاهان دارویی مراتع و تعیین شایستگی آنها برای کاربری گیاهان دارویی در مدیریت استفادهی چند منظوره از مراتع، بعنوان راهکاری برای افزایش درآمد دامداران معرفی شدهاست (15).
تعداد گونههای دارویی کشور حدود 1500 گونه گزارش شدهاست (13). براین اساس در منطقه مورد مطالعه حدود 6/1 درصد از گونههای دارویی کشور مشاهده میشود. رسام و مشایخان (1394) در زیست بومهای طبیعی شیروان 125 گونه دارویی گزارش کردند. در تحقیقی دیگر در زیستبوم مرتعی سبلان در استان اردبیل، قربانی و همکاران (1395) حدود 13/16 درصد از گونههای دارویی را در این منطقه گزارش کردند. اکبرلو و نودهی (2016) نیز از منطقه قورخود 29 گونه و اسعدی و حشمتی (1391) از منطقه لنگر- قریکانلو شهرستان بجنورد 147 گونه دارویی که به 42 خانواده گیاهی تعلق داشتند گزارشکردند.
از مهمترین گونههایی که در منطقه بوفور توسط افراد بومی منطقه جمع آوری میشود گونه Ziziphora clinopodioides Lam. میباشد که با نام محلی (آنخ) و بعنوان دمنوش مصرف میشود. اینگونه جز گیاهان آسیبپذیر (Vulnerable) قرارمیگیرد (38).
از آنجاییکه منطقه مورد مطالعه دارای گونههای گیاهی است که دارای خواص درمانی متعددی میباشند و از اهمیت فراوانی برخوردار هستند. اهلیکردن گیاهان برای تأمین نیاز صنایع داروسازی ضروری به نظر میرسد. از طرفی برداشت بیرویه و غیراصولی از گیاهان منطقه بویژه گیاهان دارویی سبب انقراض آنها شده و نهایتاً سبب انهدام گونهها خواهد شد. مهمترین روشهای جلوگیری از انقراض گونهها، حفاظت، قرق، جلوگیری از ورود دام تا زمان رسیدن بذر، بذرگیری، کشت بذور در باغهای گیاهشناسی و تکثیر مجدد گیاهان، بررسی مراحل فنولوژی و سازگاری آنها در طرحهای پژوهشی است (16). همچنین توصیه میشود مطالعاتی در مورد فیتوشیمی و داروشناسی گیاهان دارویی منطقه انجام شود و شناسنامهای برای هریک ارائه گردد تا زمینه مناسبی برای اهلی کردن و ایجاد اشتغالزایی در منطقه شود.