انتخاب سایت‌های حفاظتی به منظور برنامه‌ریزی مدیریتی بر اساس ارزیابی فلورستیکی و تنوع گونه‌ای (مطالعه موردی: ولویه کیاسر، مازندران)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم مرتع دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان

2 دانشیار دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری، ایران

3 استاد دانشکده مرتع و آبخیزداری دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان

4 استادیار، گروه مرتع و آبخیزداری، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران

چکیده

رشد شتابنده جمعیت انسانی و پیشرفت فن‌آوری موجب تخریب گونه‌های گیاهی و متعاقباً کاهش تنوع‌زیستی شده است. در آینده نزدیک، چالش کاهش تنوع زیستی و انقراض گونه‌ای در اکوسیستم‌های طبیعی کره زمین از مشکلات اصلی است. این پژوهش به منظور انتخاب سایت‌های مهم حفاظتی از دیدگاه فلورستیکی (تنوع گونه‌ای و گونه‌های در معرض خطر) منطقه ولویه کیاسر و نیز بررسی اثر ارتفاع و جهت بر تنوع و غنای گونه‌های گیاهی صورت پذیرفت. نمونه‌برداری با استفاده از 14 ترانسکت 50 متری و 140 پلات در سه طبقه ارتفاعی که در دو جهت شمالی و جنوبی گسترش یافته‌اند و جمعاً شش سایت اکولوژیکی را تشکیل ‌دادند، انجام گردید. نتایج نشان می‌دهد در مجموع 78 گونه گیاهی از 20 تیره در این منطقه پراکنش دارند که خانواده Poaceae با 23 درصد بیشترین فراوانی را دارا می‌باشد. این مطالعه نشان می‌دهد که ارتفاع از سطح دریا و جهت دامنه بر تنوع و غنای گونه‌ای منطقه تاثیر معنی‌دار داشته است. به طوری که بیشترین غنای گونه‌ای مربوط به طبقه ارتفاعی (2000- 1800) می‌باشد. شاخص شانون در دو طبقه ارتفاعی (2000- 1800 و 2200- 2000) بیشترین میزان تنوع گیاهی معنی‌دار را نشان داد. همچنین نتایج حاکی از آن است که جهت دامنه تاثیر معنی‌داری در سطح پنج درصد (05/0P<) بر شاخص‌های سیمپسون، جنی- سیمپسون و غنای گونه‌ای داشته است. از دیدگاه فلورستیکی، ما معتقدیم که سایت سوم (طبقه ارتفاعی 2200- 2000 و جهت شمالی) به دلیل دارا بودن تعداد زیاد گونه‌های آسیب‌پذیر و نزدیک تهدید و نیز تنوع گونه‌ای بالا، در اولویت حفاظت قرار دارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Selection of protected sites for management planning based on floristic and species diversity evaluation (Case study: Valuye Kiasar, Mazandaran)

نویسندگان [English]

  • mohadeseh ehsani 1
  • Reza Tamartash 2
  • Gholamali Heshmati 3
  • Esmaeil Sheidai Karkaj 4

1 Ph.D. Candidate in Rangeland Management, Rangeland Management Department, Gorgan University of Agricultural Sciences and Natural Resources, Gorgan, I.R. of Iran

2 Associate Professor, Watershed and Range Management Department, Sari Agriculture and Natural Resources University, Sari, I.R. of Iran

3 Professor, Department of Range Management, Faculty of Natural Resources, Gorgan University, Gorgan, Iran

4 Assistant professor, Department of Range and Watershed Management, Faculty of Natural Resources, Urmia University, Urmia, Iran

چکیده [English]

Accelerated growth of human population as well as technological advancements has put a great pressure on biodiversity. The challenge of reducing biodiversity in the natural ecosystems of the planet is one of the major issues in the near future. In this research, the flora of Valuye, Kiasar were evaluated to select the main protected sites and also the effect of altitude and direction on plant diversity and richness. The sampling was carried out along 14 transects (50 m) with a total of 140 plots in two directions (north and south) and 3 altitudinal intervals (i.e. six ecological sites). Our findings presented 78 plant species from 20 families of which Poaceae family had the most frequency (23%) in the studied area. It was revealed that plant diversity and species richness are significantly affected by altitude and direction. The floristic results showed the highest species richness at 1800-2000m altitudinal interval. The Shannon index displayed the highest diversity at 1800-2000 and 2000-2200 m altitudinal intervals. The results showed that there is a significant difference (p < 0.05) between north and south directions based on Simpson, Gini-Simpson and species richness indices. High plant diversity and the presence of high number of vulnerable species in third site (2000-2200 m altitudinal interval and northern direction) indicated that this site could be as conservation priority. The southern sites at all altitudinal intervals (i.e. 1600-1800, 1800-2000 m and 2000-2200 m) were considered as restoration priority due to the low plant diversity and species richness.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Conservation site
  • species diversity
  • height gradient
  • Flora
  • Valuye Kiasar

انتخاب سایت­های حفاظتی به‌منظور برنامه­ریزی مدیریتی براساس ارزیابی فلورستیکی و تنوع گونه­ای (مطالعه موردی: ولویه کیاسر، مازندران)

سیده محدثه احسانی1، رضا تمرتاش2*، غلامعلی حشمتی1 و اسماعیل شیدای کرکج3

1 ایران، گرگان، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، دانشکده مرتع و آبخیزداری، گروه مدیریت مرتع

2 ایران، ساری، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری، دانشکده منابع طبیعی، گروه مرتع و آبخیزداری

3 ایران، ارومیه، دانشگاه ارومیه، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، گروه مرتع و آبخیزداری

تاریخ دریافت: 25/2/97                تاریخ پذیرش: 10/9/97

چکیده

رشد شتابنده جمعیت انسانی و پیشرفت فن­آوری موجب تخریب گونه­های گیاهی و متعاقباً کاهش تنوع‌زیستی شده است. در آینده نزدیک، چالش کاهش تنوع زیستی و انقراض گونه­ای در اکوسیستم­های طبیعی کره زمین از مشکلات اصلی است. این پژوهش به‌منظور انتخاب سایت­های مهم حفاظتی از دیدگاه فلورستیکی (تنوع گونه­ای و گونه­های در معرض خطر) منطقه ولویه کیاسر و نیز بررسی اثر ارتفاع و جهت دامنه بر تنوع و غنای گونه­های گیاهی صورت پذیرفت. نمونه­برداری با استفاده از 14 ترانسکت 50 متری و 140 پلات در سه‌طبقه ارتفاعی که در دو جهت شمالی و جنوبی گسترش‌یافته‌اند و جمعاً شش سایت اکولوژیکی را تشکیل ­دادند، انجام گردید. نتایج نشان می­دهد درمجموع 78 گونه گیاهی از 20 تیره در این منطقه پراکنش دارند که خانواده گیاهی Poaceae با 23 درصد بیشترین فراوانی را دارا می­باشد. این مطالعه نشان می­دهد که ارتفاع از سطح دریا و جهت دامنه بر تنوع و غنای گونه­ای منطقه تأثیر معنی­دار داشته است. به‌طوری که بیشترین غنای گونه­ای مربوط به طبقه ارتفاعی (2000- 1800) می­باشد. شاخص شانون در دوطبقه ارتفاعی (2000- 1800 و 2200- 2000) بیشترین میزان تنوع گیاهی معنی­دار را نشان داد. همچنین نتایج حاکی از آن است که جهت دامنه تأثیر معنی­داری در سطح پنج درصد (05/0P<) بر شاخص­های سیمپسون، جنی- سیمپسون و غنای گونه­ای داشته است. از دیدگاه فلورستیکی، ما معتقدیم که سایت سوم (طبقه ارتفاعی 2200- 2000 و جهت شمالی) به دلیل دارا بودن تعداد زیاد گونه­های آسیب­پذیر و نزدیک تهدید و نیز تنوع گونه­ای بالا، در اولویت حفاظت قرار دارد. از طرفی، سایت­های جنوبی با دامنه ارتفاعی (1600- 1800)، (1800- 2000) و (2000- 2200) به دلیل کم بودن تنوع و غنای گونه­ای می­تواند به‌عنوان مکان­های با اولویت احیاء مدنظر باشد. گونه­های Astragalus vereskensis، Taraxacum vulgare و Marrubium vulgare بر طبق شاخص­های بین­المللی حفاظت طبیعت (IUCN) در فهرست گیاهان آسیب­پذیر و نزدیک تهدید قرار دارند. بنابراین با انجام عملیات احیایی، می­توان این مراتع را به سمت تنوع  بالاتر هدایت کرد.

واژه­های کلیدی: سایت­های حفاظتی، تنوع گیاهی، گرادیان ارتفاعی، فلور، ولویه کیاسر.

* نویسنده مسئول، تلفن: 01133682519، پست الکترونیکی: reza_tamartash@yahoo.com

مقدمه

 

در سال­های اخیر عوامل مختلفی چون افزایش جمعیت و استفاده نادرست از منابع طبیعی سبب خسارات شدید زیست‌محیطی شده است (6). حفاظت از محیط‌زیست به این معنا نیست که هیچ‌گونه بهره­برداری از طبیعت صورت نگیرد، بلکه هدف، مدیریت صحیح بر چگونگی مصرف منابع توسط انسان است. به طوریکه بیشترین استفاده ممکن از منابع را برای نسل حاضر تأمین کند و هم ذخیره منابع را برای برآوردن نیاز نسل­های آینده در پی داشته باشد (12). حفظ منابع طبیعی و محیط‌زیست برای رسیدن به اهداف توسعه پایدار ضروری است (20). دراین میان مراتع که یکی از مهمترین منابع توسعه­پایدار کشور است، متأسفانه به دلایل متعدد در چند دهه اخیر به‌طور فزاینده­ای در معرض تخریب و نابودی قرارگرفته است. یکی از مهمترین نقش­های مراتع، کارکرد  تولیدی و حفاظتی است که با تولید علوفه و جلوگیری از فرسایش خاک، وقوع سیلاب، حفظ و تداوم حیات­وحش و ایجاد محیطی مطبوع برای انسان­ها موجبات توسعه پایدار را فراهم نموده است (11). به این دلیل حفاظت هیچ­گونه تباینی با بهره­برداری اصولی از طبیعت ندارد، بلکه با شکل و نوع بهره­برداری از طبیعت ارتباط دارد (12). در شرایط ایده آل، کل یک کشور باید به شکل درجات مختلف حفاظتی باشد و سایر کاربری‌ها در متن حفاظت انجام شوند و نه برعکس، اما به‌طور معمول این امکان وجود ندارد (48) انتخاب مناطق محدود برای حفاظت از تنوع‌زیستی و زیستگاه‌های آن‌ها می­باشد (19). انتخاب مناطق دارای اولویت تنوع‌زیستی بدون استفاده از جانشین‌های تنوع‌زیستی نظیر تنوع، یکنواختی و غنا به‌عنوان سنجشی از تنوع‌زیستی ناممکن است (32و 44). براساس مدل بوم‌شناختی برای حفاظت، زیستگاه­هایی که تحت استفاده شدید انسان می­باشند و دارای تنوع گونه­ای منحصربه‌فرد، گونه­های در معرض خطر، زیبایی طبیعی چشم­گیر و حالت طبیعی دست‌نخورده پدارند را می­توان به‌عنوان زیستگاه­های تحت حفاظت در نظر گرفت (20). در مطالعات پوشش گیاهی و ارزیابی محیط زیستی، تنوع گونه­ای یکی از شاخص­های مهم و سریع است که در تعیین وضعیت اکوسیستم مورد استفاده قرار می­گیرد (40). با اندازه­گیری تنوع می­توان وفور و حضور گونه­ها را در محیط بررسی کرد و با تأکید بر پویایی اکوسیستم توصیه­های مدیریتی لازم را ارائه نمود (49). چنانچه اکوسیستم برخوردار از تنوع بالاتر باشد، در حفظ خاک، عملکرد و به دنبال آن پایداری اکوسیستم نقش بسزایی خواهند داشت (48). براساس عقیده بسیاری از محققین، تنوع گونه­ای بالا معادل پایداری سیستم­های اکولوژیک در نظر گرفته‌شده است (29و 42). دام و گیاه در اکوسیستم­های طبیعی در دسترس انسان، همواره درکنش متقابل با یکدیگر بوده و تا زمانی که جمعیت دام در هر اکوسیستم متناسب با ظرفیت آن باشد به منابع منطقه همچون آب، خاک و گیاه خسارتی وارد نمی­شود. اما بهره­برداری نامناسب سبب کاهش زادآوری، کاهش قدرت رویشی و عدم استقرار گونه­های باارزش مرتعی می­شود (8). یکی از فشار­های مخرب بر عرصه مراتع که سبب کاهش تنوع و از بین رفتن عناصر گیاهی حساس می­شود، چرای دام است (10). چرای دام سبب کاهش غنا و تنوع گونه­ای، افزایش گیاهان یکساله، کاهش گیاهان خوش‌خوراک و افزایش گیاهان خاردار، سمی و بالشتکی می­شود. کاهش در تنوع زیستی نیز سبب می­شود که قدرت ارتجاعی محیط در برابر نوسانات و دخالت­های بشری به حداقل رسیده و برعکس بالا بودن تعداد گونه­ها که نشان­دهنده تنوع است منجر به بازگشت به وضع سابق با سرعت بیشتر می­شود (7 و 34).

شرایط توپوگرافی و ارتفاع از سطح دریا یکی از مهمترین عواملی است که با تأثیر بر میزان و نوع بارندگی، دما، تبخیر، تعرق، شدت تشعشعات خورشیدی، تشکیل و تکامل خاک بر نوع و تراکم پوشش گیاهی تأثیر بسزایی دارد (29). بسیاری از پژوهش­ها نیز ارتفاع از سطح دریا را به‌عنوان یک عامل مؤثر بر تنوع و غنای گیاهان معرفی کرده­اند (33و 36). جهت دامنه نیز به‌عنوان یک عامل مؤثر در ایجاد تنوع گونه­ای در بسیاری از اکوسیستم­های مرتعی عنوان شده است. به‌طوری که با تأثیر بر رطوبت، حاصلخیزی و عمق خاک تأثیر زیادی در ترکیب و تنوع گیاهی دارد (47). در این رابطه نتایج محققان نشان می­دهد که بین شاخص­های تنوع گونه­ای با پارامتر­های شیب و ارتفاع همبستگی مثبت و معنی­دار وجود دارد (16و 50). علاوه بر آن، محققان بیان نمودند با افزایش ارتفاع، غنای گونه­ای افزایش یافته و مقادیر شاخص­های تنوع گونه­ای نیز با افزایش ارتفاع ابتدا افزایش و سپس روند نزولی دارد (30 و 39).

مطالعه منشأ جغرافیایی و بررسی فلورستیک رویش­های هر منطقه ازنظر شناخت تنوع زیستی و مدیریت منابع طبیعی حائز اهمیت است (16). یکی از مؤثرترین روش­ها جهت شناخت ظرفیت، مدیریت و حفاظت از ذخایر تنوع زیستی بررسی فلور می­باشد که می­تواند اطلاعات و نتایج ارزشمندی را برای درک ویژگی­های طبیعی فراهم آورد (25). بنابراین جهت دستیابی به توسعه پایدار و حفاظت از اکوسیستم­های طبیعی و تنوع زیستی آنها لازم است نقش عوامل اکولوژیکی و تأثیر آنها بر تنوع گونه­های گیاهی موردبررسی قرارگیرد. مراتع ولویه کیاسر، به‌عنوان بخشی از مراتع کشور که نقش مهمی را در حفظ و بقای اکوسیستم­های موجود دراین ناحیه دارند و مطالعات چندانی بر روی آن صورت نگرفت، دراین پژوهش با پیمایش صحرایی، نظر کارشناسی و فیزیونومی ظاهری شش سایت در طبقات ارتفاعی 1800-1600، 2000-1800، 2200- 2000 متر که در دو جهت شمالی و جنوبی گسترش شناخته شدند که از دیدگاه ظاهری و فیزیونومی دارای پوشش گیاهی متفاوتی بودند. این مطالعه در نظر دارد تا با پاسخ به سوالات 1) کدام طبقه ارتفاعی و جهت دارای بیشترین میزان تنوع و غنای گونه­ای است؟ 2) کدامیک از سایت­ها ازلحاظ شاخص­های تنوع و تعداد گونه­های در معرض خطر در اولویت حفاظت قرار دارند؟ ضمن مشخص نمودن تنوع گونه­ای کمی، اقدام به بهره‍گیری از اکوسیستم باتوجه به ظرفیت­های آن، احیای مناطق تخریب شده، حفظ و نگهداری منابع موجود و مدیریت مناطق حفاظت شده شود. نتایج این بررسی می‍تواند برای مطالعه فرایند توالی در آینده و نیز حفاظت و حمایت از گونه­های که در معرض تهدید و آسیب­پذیر هستند نیز مورد استفاده قرار گیرد.

مواد و روشها

منطقه ولویه کیاسر با مساحتی معادل 2365 هکتار و طول جغرافیایی 53 درجه و 40 دقیقه تا 53 درجه و 44 دقیقه شرقی و عرض جغرافیایی 36 درجه و 11 دقیقه تا 36 درجه و 13 دقیقه شمالی، در 25 کیلومتری جنوب­شرقی کیاسر، استان مازندران واقع‌شده است (شکل 1). این منطقه دارای آب‌وهوای نیمه­خشک سرد می­باشد و دارای حداقل ارتفاع 1600 و حداکثر 2200 متر از سطح دریای آزاد است (2). میزان بارندگی سالانه این منطقه 5/256 میلی­متر در سال است. میانگین درجه حرارت سالانه آن 6/11 درجه سانتی­گراد و میانگین حداقل و حداکثر سالانه برابر 7/3 و 5/19 درجه سانتی­گراد است. بافت خاک از نوع لومی بوده و عمق آن در مناطق کم شیب و مسطح 40 تا 50 سانتی­متر و در ارتفاعات 10 تا 15 سانتی­متر همراه با سنگ و سنگریزه می­باشد (2). پوشش گیاهی منطقه بیشتر به‌صورت گراس بوده و دارای گونه­های مختلف گراس مانند Festuca ovina، ِDactylis glomerata، Lolium prene، Lolium rigidum، Festuca arundinacea است. پوشش غالب در دامنه شمالی به‌صورت گراس- پهن‌برگ علفی و در دامنه جنوبی گراس- بوته کوسنی­های (بوته­های) خاردار است. از گونه­های علفی و بوته­ای موجود در منطقه می­توان به گونه­های Medicago littoralis، Medicago rigidula، Lotus corniculatus، Onobrychis cornuta، Trifolium pretense و Trifolium repense اشاره کرد.

به‌منظور بررسی اولیه و تعیین محدوده موردمطالعه، شرایط توپوگرافی و محیطی منطقه با استفاده از نقشه­های موجود (12) مطالعه و بررسی گردید. جهت داده­برداری پوشش گیاهی، منطقه موردمطالعه با استفاده از نقشه توپوگرافی (13) به سه­طبقه ارتفاعی (1800-1600، 2000-18000، 2200-2000 ) و دو جهت دامنه (شمالی و جنوبی) طبقه­بندی شدند.

 

 

شکل1- نقشه موقعیت جغرافیایی منطقه موردمطالعه

 

طبقات ارتفاعی موردنظر در طبقه­بندی مذکور با استفاده از GPS روی زمین پیاده شدند. در مرحله بعد، 140 پلات 1در 1 متری به فاصله 5 متر در طول 14 ترانسکت 50 متری مبنی بر دستورالعمل طرح ملی ارزیابی مراتع مناطق مختلف آب و هوایی کشور (26و 27) پیاده شد. نمونه­برداری از پوشش به روش تصادفی- سیستماتیک در نقاط معرف منطقه صورت گرفت. در هر پلات اطلاعات مربوط به پوشش گیاهی شامل فهرست گیاهان و درصد پوشش فرم­های مخصوص ثبت گردیدند. سپس مقادیر تنوع گونه­ای با استفاده از شاخص شانون (رابطه 1)، شاخص سیمپسون (رابطه 2)، شاخص جنی – سیمپسون (رابطه 3) و غنای گونه­ای نیز براساس تعداد گونه گیاهی برای کل منطقه محاسبه گردید.

رابطه 1                                 14 H=-i=1sPilnPi">

رابطه 2                                          14H=i=1sPi2">

رابطه 3                                   14H=1-i=1sPi2">

S: تعداد گونه، n: تعداد کل افراد در نمونه و ni تعداد افراد در گونه i می­باشد. همچنین Pi: نسبت افراد یا وفور گونه i ام که برحسب نسبتی از کل پوشش بیان می­شود. ln لگاریتم در پایه n.

شناسایی گونه­های جمع­آوری شده، با استفاده از فلور رنگی ایران (18) و کمک کارشناسان گیاه‌شناسی حاضر در مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان مازندران انجام گردید. شکل زیستی هرگونه براساس طبقه­بندی رانکایر (46) مشخص گردید و دوره رویشی گونه­ها مشخص گردید. نام علمی گونه­های گزارش شده و نام مؤلفین آنها با نمایه بین­المللی نام­های گیاهان (The plant list) مطابقت داده شده است. نام­های فارسی گونه­های مذکور نیز از منابع موجود (22) استخراج گردید. ارزش حفاظتی گونه­های موجود در منطقه نیز براساس حداقل نگرانی، نزدیک تهدید، آسیب­پذیر و ارزیابی نشده برطبق شاخص­های اتحادیه بین­المللی حفاظت طبیعت ارزیابی گردید (38).

آنالیزهای آماری داده­های شاخص­های تنوع با استفاده از نرم­افزار SPSS نسخه 21 صورت گرفت. از نرم­افزار PAST نسخه 3.18 جهت محاسبه شاخص­ها استفاده شد. قبل از انجام آنالیز واریانس، نرمال بودن داده­ها با استفاده از آزمون کولموگروف اسمیرنوف بررسی شد. باتوجه به نرمال­بودن پراکنش و همگن بودن واریانس داده­ها، از آنالیز واریانس دوطرفه جهت بررسی معنی­داری اثر اصلی عوامل و اثرات متقابل آن­ها و از آزمون دانکن برای مقایسه میانگین شاخص­ها استفاده شد. درنهایت الویت­بندی سایت­های شش­گانه مطالعاتی براساس اصل ضرورت حفاظت جهت احیاء و بازسازی آنها مشخص گردید. بر این اساس فرایند رتبه­دهی صورت پذیرفت. به طوریکه با توجه به حروف معنی­داری حاصل از مقایسه میانگین­ها، به سایتی که دارای میزان بالایی از شاخص تنوع خاص و یا تعداد گونه در معرض خطر می­باشد، امتیاز حداکثر یعنی 6 داده می­شود و سپس سایت با میزان شاخص تنوع پایین، امتیاز کمتر یعنی 5 داده شده و بدین ترتیب تمامی سایت­ها دارای رتبه خواهند شد و به دنبال آن میانگین رتبه نهایی سایت­ها مشخص می­شود.

نتایج

بر اساس نتایج بدست آمده از پلات­های نمونه­برداری شده، درمجموع 78 گونه گیاهی از 20 تیره در منطقه مورد مطالعه که دارای پوشش  مرتعی می­باشد، شناسایی شده است. گونه­های Medicago sativa، Secale montanum،  Medicago arabica، Festuca ovina، Trifolium repens، Trifolium pratense  و Carex stenophyllaگونه­های غالب منطقه را تشکیل می­دهند (2). خانواده­های Poaceae با 23 درصد، Legominosae با 19 درصد، Labiatae با 14 درصد، Compositae با 11 درصد و Rosacae با 5 درصد بیشترین فراوانی را در منطقه مورد مطالعه داشتند. بیشترین اشکال زیستی مشاهده شده به ترتیب عبارتند از: همی­کریپتوفیت­ها با 60 درصد، تروفیت­ها با 25 درصد. کریپتوفیت­ها با 6 درصد، کامفیت­ها با 3 درصد و فانروفیت­ها با 2 درصد سایر اشکال زیستی موجود در منطقه را تشکیل دادند. نتایج نشان داد که 68 درصد گونه­ها چندساله و 32 درصد گونه ها، یکساله بودند. مطالعه ارزش حفاظتی 34 گونه از 78 گونه موجود در منطقه، نشان داد که 31 گونه در فهرست گیاهان با حداقل نگرانی (LC)، 2 گونه در فهرست گیاهان آسیب­پذیر و 1 گونه در فهرست گیاهان نزدیک تهدید قرار دارند (جدول 1).

 

جدول 1- لیست گونه­های گیاهی موجود در منطقه براساس طول عمر، فرم زیستی و ارزش حفاظتی

سایت

ارزش حفاظتی

فرم زیستی

طول عمر

نام فارسی

نام علمی

خانواده

I,II

LC

Ph

P

زرشک

Berberis vulgaris L.

Berberidacae

III,IV,V

NE

Th

A

خاکشیر ایرانی

Sisymbrium sophia L.

Brasicacae

IV,V

LC

Th

A

قدومه

Alyssum bracteatum Boiss. & Bushe

״

I,II,III,IV,V

LC

Th

A

خاکشیر

Descurainia sophia (L.) Webb ex Prantl

״

I,II

NE

He

P

گاوزبان

Echium amoenum Fisch. & C.A.Mey

Boraginacae

I,II,III,IV,VI

NE

Cr

P

فراموشم مکن

Myosotis alpestris F.W.Schmidt

״

V,VI

LC

He

P

بومادران هزاربرگ

Achillea millefolium L.

Compositae

V,VI

NE

He

P

بومادران کوهستانی

Achillea vermicularis Trin.

״

I,II,III

NE

Cr

P

کنگر صحرایی

Cirsium arvense (L.) Scop.

״

I,III,IV,V

VU

He

P

گل قاصد

Taraxacum vulgare (Lam.) Schrank

״

II,III

NE

He

P

شنگ وحشی

Tragopogon pratensis L.

״

II,III,VI

NE

He

P

بابونه

Anthemis persica Boiss.

״

IV,V

NE

Th

A

ریش قوش

Crepis foetida L.

״

I,II

NE

He

P

هزار خار

Cousinia multiloba DC.

״

I,IV,VI

LC

Th

A

خار مریم

Silybum marianum Gaertn.

״

II,III

NE

Th

A

پیچک صحرایی

Convolvulus arvensis L.

Convulvulacae

I,IV,V

LC

He

P

جگن

Carex stenophylla Wahlenb.

Cyperacae

I,IV

NE

Th

A

گل ناز

Sedum gracile C.A. Mey

Crassulacae

I,IV

NE

Th

A

فرفیون

Euphorbia helioscopia L.

Euphorbiacae

I,II

LC

Cr

A

دم‌اسب

Equisetum arvense L.

Equisetacae

II,III

NE

He

P

علف چای

Hypericum scabrum L.

Hypericacae

I,III,VI

NE

He

P

مریم‌گلی

Salvia staminea M.Martens & Galeotti

Labiatae

I,II,VI

NE

He

P

صور اسرافیل

Stachys byzantina K.Koch

״

I,III

LC

Ch

P

آویشن کوهی

Thymus kotschyanus Boiss.& Hohen

״

I,II,III

NE

Ch

P

آویشن کرک دار

Thymus pubescens Boiss. & Kotschy ex Celak.

״

I,III,VI

NT

He

P

ماروبیوم

Marrubium vulgare L.

״

I,II

LC

Th

A

کاکوتی

Ziziphora tenuior L.

״

IV,V,VI

LC

He

P

مریم‌نخودی

Teucrium chamaedrys L.

״

I,II,III,IV,V,VI

NE

He

P

گوش بره سفید

Phlomis cancellata Bunge

״

I,III,IV,V,VI

NE

He

P

گوش بره

Phlomis pungens Willd.

״

II,III

NE

He

P

مریم‌گلی

Salvia aethiopis L.

״

IV,V,VI

NE

He

P

مریم‌گلی

Salvia atropatana Bunge

״

I,II

LC

Ch

P

شبدرک

Coronilla varia L.

Legominosae

I,II,III,IV,V,VI

LC

He

P

یونجه

Medicago sativa L.

״

I,IV

VU

He

P

گون

Astragalus vereskensis Maassoumi & Podlech

״

III,IV

NE

He

P

گون

Astragalus grammocalyx Boiss. & Hohen.

״

I,III

LC

He

P

یونجه

Medicago littoralis Loisel.

״

I,II

LC

He

P

یونجه

Medicago rigidula (L.) All.

״

I,II,III,IV

LC

He

P

یونجه پاکلاغی

Lotus corniculatus L.

״

I,III

NE

He

P

اسپرس علوفه ای

Onobrychis altissima Grossh.

״

I,III

NE

He

P

اسپرس پسته­ای

Onobrychis cornuta (L.) Desv.

״

II,III

LC

Th

A

شبدر

Trifolium arvense L.

״

II,III,IV,V

LC

He

P

شبدر قرمز

Trifolium pratense L.

״

I,II,III,IV,V

LC

He

P

شبدر سفید

Trifolium repens L.

״

I,III

NE

He

P

یونجه زرد

Melilotus officinalis sensu Bojer

״

I,II,III,IV,V

LC

He

P

یونجه خاردار

Medicago arabica (L.) Huds.

״

III

NE

He

P

خلر

Lathyrus pratensis L.

״

V,VI

LC

Cr

A

سیر وحشی

Allium ursinum L.

Liliacae

IV,V

NE

Th

A

شقایق

Papaver armeniacum (L.) DC.

Papaveracae

V,VI

NE

He

P

چمن گندمی

Agropyron elongatum (Host) P.Beauv.

Poaceae

V,VI

NE

He

P

چمن شانه­ای

Agropyron pectiniforme subsp.  sabulosum  (Lavrenko) Á.Löve

״

V,VI

NE

He

P

جاروجنگل

Brachypodium pinnatum (L.) P.Beauv.

״

II,III

NE

Th

A

شمعدانی وحشی

Erodium cicutarium (L.) L'Hér.

״

I,II,IV

NE

Th

A

علف بام

Bromus tectorum L.

״

I,IV

NE

Th

A

جومیش

Bromus cappadocicus Boiss. & Balansa

״

I,II,III,IV,V,VI

LC

He

P

علف باغی

Dactylis glomerata L.

״

I,II,IV

LC

Th

A

دانه تسبیح

Aegilops triaristata Willd.

״

I,II

NE

He

P

علف بره

Festuca arundinacea Lilj

״

I,II,III,IV,V,VI

LC

He

P

فستوکا

Festuca ovina L.

״

I,III,IV,V,VI

LC

He

P

چچم

Lolium perenne L.

״

I,II,V,VI

LC

He

P

چچم

Lolium rigidum Gaudin

״

I,II,III

NE

Th

A

دم­روباهی

Phleum iranicum Bornm. & Gauba

״

I,II

NE

Th

A

دم­روباهی

Phleum paniculatum Huds.

״

II,III,VI

LC

Th

A

چمن یکساله

Poa annua L.

״

II,III,IV

LC

Th

A

چمن معمولی

Poa trivialis L.

״

II,III

NE

Th

A

چسبک

Setaria trinervia Stapf

״

I,II,III,IV,V,VI

NE

He

P

چاودار

Secale montanum Guss.

״

II,IV,V

LC

Th

A

آلاله

Ranunculus arvensis L.

Ranunculacae

II,III,IV

NE

He

P

زبان در قفا

Delphinium consolida L.

״

II,III,IV,V,VI

LC

He

P

توت روباهی

Sanguisorba minor Scop.

Rosacae

II,III

NE

Ph

P

گل سرخ

Rosa  damascena Mill.

״

II,III

NE

He

P

پنج‌انگشت

Potentilla lignosa Willd. ex Schltdl.

״

V,VI

NE

He

P

پنج‌انگشت

Potentilla reptans L.

״

II,III,IV

LC

Th

A

شیر پنیر

Galium verum L.

Rubiacae

I,II

NE

He

A

انسیون بنفش

Pimpinella anisum L.

Umbelliferae

I,II

NE

He

A

جعفری کوهی

Pimpinella tragium Vill.

״

I,II,III,IV,V,VI

NE

He

P

زولنگ

Eryngium caucasicum Trautv.

״

III,IV

LC

Cr

P

گزنه

Urtica dioica L.

Urticacae

Ph: فانروفیت، Cr: کریپتوفیت، He: همی­کریپتوفیت، Tr: تروفیت، Ch: کاموفیت، P: چند­ساله، A: یکساله، سایت I: (طبقه ارتفاعی1800 - 1600) جهت شمالی، سایت II: (طبقه ارتفاعی2000 - 1800) جهت شمالی، سایت III: (طبقه ارتفاعی2200- 2000) جهت شمالی، سایت IV: (1800- 1600) جنوبی، سایت V: (2000- 1800) جنوبی، سایت VI: (2200- 2000) جنوبی، LC (Least concern): حداقل نگرانی، NT (Near threatened): نزدیک تهدید، VU (Vulnerable): آسیب­پذیر، NE (Not evaluated): ارزیابی نشده

 

 

نتایج حاصل از بررسی پوشش گیاهی نشان می­دهد که دامنه ارتفاعی (2000- 1800) شمالی با 76/64 درصد دارای بیشترین میزان پوشش گیاهی است و دامنه ارتفاعی (2200- 2000) جنوبی با 66/52 کمترین درصد پوشش را دارا می­باشد. ازنظر ارزش حفاظتی، دامنه ارتفاعی (2000- 1800) شمالی دارای بیشترین میزان گونه­های باارزش حفاظتی حداقل نگرانی را دارا می­باشد. بیشترین درصد گونه­های نزدیک تهدید در دامنه ارتفاعی (2200- 2000) جنوبی مشاهده شده است. دامنه ارتفاعی (1800- 1600) جنوبی با 16/1 درصد دارای بیشترین درصد گونه­های آسیب­پذیر است (جدول 2).

 

جدول 2- درصد پوشش گونه­های باارزش حفاظتی متفاوت در منطقه

درصد کل پوشش

NE

VU

NT

LC

سایت­ها

33/58

24/39

49/0

16/1

44/17

1800- 1600 شمالی

76/64

71/29

-

-

05/35

2000- 1800 شمالی

16/56

06/32

66/0

5/0

94/22

2200- 2000 شمالی

66/53

57/26

16/1

-

93/25

1800- 1600 جنوبی

66/61

61/31

33/0

-

72/29

2000- 1800 جنوبی

66/52

87/38

-

5/1

29/12

2200- 2000 جنوبی

LC (Least concern): حداقل نگرانی، NT (Near threatened): نزدیک تهدید، VU (Vulnerable): آسیب­پذیر، NE (Not evaluated): ارزیابی نشده

 

نتایج حاصل از آنالیز واریانس ویژگی­های جهت و ارتفاع و اثر متقابل آن­ها با شاخص­های تنوع نشان می­دهد که در بین جهت­های مختلف جغرافیایی و شاخص­های تنوع سیمپسون و جنی – سیمپسون و شاخص غنا، اختلاف معنی­دار در سطح 1 درصد وجود دارد. در حالیکه شاخص تنوع سیمپسون اختلاف معنی­داری را با جهت نشان نداده است. همچنین شاخص شانون و غنا اختلاف معنی­داری را در سطح 1 درصد با طبقات مختلف ارتفاعی نشان دادند، ولی شاخص تنوع سیمپسون و جنی- سیمپسون اختلاف معنی­داری را نشان ندادند. اثر متقابل جهت و ارتفاع نیز نشان می­دهد که فقط شاخص غنا دارای اختلاف معنی­داری در سطح 5 است و با بقیه پارامتر­ها، اختلاف معنی­داری را نشان نداده است (جدول 3).

 

جدول 3- آنالیز واریانس ویژگی­های جهت و ارتفاع و اثر متقابل آن­ها با شاخص­های مختلف تنوع

Sig

F

متغیر­های وابسته

متغیر

0

962/852

غنا

 

278/0

185/1

شانون

 

0

188/50

سیمپسون

جهت

0

403/47

جنی- سیمپسون

 

0

198/17

غنا

 

0

848/10

شانون

 

439/0

829/0

سیمپسون

ارتفاع

396/0

932/0

جنی- سیمپسون

 

001/0

635/7

غنا

 

331/0

113/1

شانون

 

133/0

045/2

سیمپسون

ارتفاع* جهت

145/0

957/1

جنی- سیمپسون

 

 

بر اساس نتایج بدست آمده بین شاخص شانون با دو جهت شمال و جنوب اختلاف معنی­دار وجود ندارد. درحالیکه شاخص سیمپسون، جنی- سیمپسون و غنا با دو جهت شمال و جنوب اختلاف معنی­دار در سطح 1 درصد برقرار کردند (شکل 2).

 

 

شکل 2- مقایسه اثرات اصلی جهت ازلحاظ شاخص­های تنوع

 

باتوجه به نتایج آزمون دانکن حاصل از طبقات مختلف ارتفاعی و شاخص­های مختلف تنوع، می­توان بیان نمود که بیشترین میزان غنای گونه­ای در دوطبقه 1800-2000 و 2000 -2200 بوده است درحالی که اختلاف معنی­داری بین این دوطبقه دیده نشده است. همچنین بیشترین شاخص تنوع شانون نیز بین دوطبقه ارتفاعی 1800-2000 و 2000 -2200 بوده و این دوطبقه با سطح ارتفاعی 1600- 1800 اختلاف معنی­دار در سطح 5 درصد وجود دارد. از طرفی بین شاخص­های مختلف سیمپسون و جنی- سیمپسون با سه‌ طبقه ارتفاعی اختلاف­معنی­داری مشاهده نشده است (شکل 3).

 

 

شکل 3- مقایسه اثرات اصلی طبقات ارتفاعی ازلحاظ شاخص­های تنوع

 

در نهایت با استفاده از نتایج بدست آمده از شاخص­های تنوع زیستی اقدام به امتیازدهی و اولویت­بندی مکان­های شش‌گانه شد که نتایج آن در جدول 4 ارائه‌شده است. باتوجه به حروف معنی­داری شاخص­های تنوع و نیز تعداد گونه­های در معرض خطر به هر یک از سایت­های شش­گانه در مقایسه با سایت­های دیگر رتبه­ مخصوصی داده شد بطوریکه در فرایند رتبه­دهی، با مقایسه میانگین شاخص­ها، به سایتی که دارای بالاترین میزان از شاخص تنوع باشد، حداکثر امتیاز یعنی شش تعلق می­گیرد و به سایت با کمترین میزان شاخص تنوع، کمترین امتیاز یعنی یک تعلق خواهد گرفت و بدین ترتیب تمامی سایت­ها دارای رتبه خواهند شد. در صورت معنی‌داری مشابه شاخص­ها در برخی سایت­ها (مانند سایت 1800- 2000 و 2200- 2000 شمالی)، به دو سایت رتبه یکسان داده خواهد بود. به این دلیل که در خصوص برخی شاخص­ها، سایتی که مثلاً رتبه یک یا دو تعلق ‌گرفته باشد مشاهده نمی­شود. بعد از پایان تعلق رتبه به‌تمامی شاخص­های مورد مطالعه، به‌منظور جمع­بندی و انتخاب سایت با میانگین رتبه بالا ازلحاظ تمامی شاخص­ها اقدام به میانگین­گیری از رتبه­های تعلق یافته می­شود. میانگین مذکور در حقیقت برآیندی از تمامی شاخص­های می­باشد (3). شاخص غنای گونه­ها که از شمارش گونه­ها بدست آمده در حقیقت تعداد گونه­ها موجود در پلات بوده است اما چون ملاک، میانگین غنای همه پلات­ها بوده است لذا عدد گزارش شده نیز همان میانگین خواهد بود که اعشار بودن عدد بدست آمده در جدول3 ناشی از این امر می­باشد. بیشترین شاخص غنا در جهت شمالی و دامنه ارتفاعی (2000- 1800) و (2000- 2200) بوده است و این دو سایت دارای رتبه 6 هستند. همچنین بیشترین شاخص تنوع شانون نیز مربوط به دو دامنه ارتفاعی (1800- 2000) و (2000- 2200) در دو جهت شمال و جنوب می­باشد. این در حالی است که جهت شمالی و دامنه ارتفاعی (1800-1600) دارای کمترین رتبه هستند. از طرفی جهت شمالی و دامنه­های ارتفاعی (1800- 2000) و (2000- 2200) دارای بیشترین رتبه و تنوع براساس شاخص­های سیمپسون و جنی- سیمپسون بودند. سایت (1800-1600) در جهت شمالی دارای بیشترین تعداد گونه­های آسیب­پذیر و نزدیک تهدید می­باشد که بالاترین رتبه یعنی 6 را به خود اختصاص ­دهد. سایت­های (2000-  1800 و 2200- 2000 جنوبی) دارای کمترین تعداد گونه­های آسیب­پذیر و نزدیک تهدید می‍باشند که رتبه 4 را دریافت نمودند. با توجه به میانگین رتبه بدست آمده برای سایت­ها مشاهده می­شود که میانگین رتبه سایت­های (2000- 1800 و 2200- 2000) با جهت شمالی دارای بیشترین مقدار بوده است (جدول 4).

 

جدول4 - اولویت‌بندی سایت­ها ازلحاظ شاخص­های مورد مطالعه

سایت/ معیار و رتبه معیار

I

 II

 III

 IV

 V

VI

1800- 1600

شمالی

2000- 1800

شمالی

2200- 2000

شمالی

1800- 1600

جنوبی

2000- 1800

جنوبی

2200- 200

جنوبی

R

05/3 B

8/4 A

7/4 A

9/2 B

1/3 B

4/3 B

r-R

5

6

6

5

5

5

Sh

98/1 C

6/2 A

6/2 A

1/2B

5/2A

09/3 A

r-Sh

4

6

6

5

6

6

S

32/0B

48/0 A

39/0A

16/0C

11/0C

10/0C

r-S

5

6

6

4

4

4

GS

32/0B

48/0 A

37/0 A

16/0C

11/0C

10/0C

r-GS

5

6

6

4

4

4

VU+NT

3

0

2

2

1

1

r- VU+NT

6

3

5

5

4

4

میانگین رتبه نهایی

5

4/5

8/5

6/4

6/4

6/4

حروف A,B,C نشانگر تفاوت معنی­دار سایت‌ها ازلحاظ شاخص­های مختلف است. R: شاخص غنا، r-R: رتبه غنا، Sh: شانون، r-Sh: رتبه شانون، S:سیمپسون، r-S:رتبه سیمپسون، GS:جنی-سیمپسون، r-GS:رتبه جنی-سیمپسون، VU+NT:مجموع گونه­های آسیب­پذیر و نزدیک تهدید،r- VU+NT: رتبه مجموع گونه­های آسیب­پذیر و نزدیک تهدید

 

بحث و نتیجه­گیری

حفاظت از منابع طبیعی و محیط‌زیست برای رسیدن به اهداف توسعه پایدار ضروری است. ارزش زیست­بوم تنها ازنظر تولید علوفه برای دام اهلی و حیات­وحش نیست. این اکوسیستم­ها ارائه‌کننده خدمات بسیاری هستند که هریک از آنها ارزشی به‌مراتب بیشتر از تولید علوفه دارند و برخی از آن­ها برای زندگی انسان­ها حیاتی است. از مهمترین این خدمات می-توان اشاره کرد به مکانی برای استراحت و تفریح و ارائه چشم­انداز­های زیبا، جلوگیری از فرسایش خاک، تولید خاک و حفظ حاصلخیزی خاک، ذخیره آب باران، کمک به تغذیه آب­های زیرزمینی و بهبود کیفیت و کمیت آب، حفظ ذخایر گیاهی و جانوری و بخصوص حفاظت گونه­های نادر و کمیاب، جذب و ذخیره دی­اکسید کربن هوا و تولید اکسیژن و جذب غبار معلق در هوا، ایجاد فضای سبز و کاهش آلودگی هواست (24).

باتوجه به اینکه بنیان­های محیط­زیست هر منطقه گیاهان می­باشند به‌طوری که بدون حضور گیاهان، تمامی اجزای زنده محیط‌زیست و برخی از عناصر غیرزنده آن با خطر نابودی مواجه می­شوند، لذا حفاظت از تنوع زیستی به ‌خصوص تنوع گیاهی (9 و 19)، به دلیل نقش مهم آن در پایداری اکولوژیکی و حاصلخیزی بیشتر یک اکوسیستم، جهت مدیریت بهتر این اکوسیستم­ها ضروری است (4).

از طرفی حضور و عدم حضور یک‌گونه در رویشگاه وابسته به عوامل زیادی است که عوامل فیزیوگرافی ازجمله ارتفاع و جهت دامنه ازجمله متغیرهای محیطی مهمی هستند که می­توانند بر تنوع و غنای گونه­های گیاهی تأثیرگذار باشند (5، 15و 32). ارتفاع از سطح دریا بر گرادیان رطوبت، نور و دمای محیط مؤثر است (14). تغییرات ارتفاع می­توانند بسیاری از عوامل محیطی را تغییر دهند. عامل ارتفاع از سطح دریا به دلیل تأثیر در اقلیم منطقه بر پراکنش گونه­های گیاهی نقش مؤثری دارد. با افزایش ارتفاع متوسط دمای هوا کاهش‌یافته و باتوجه به تأثیر آن بر سایر عوامل اقلیمی، منجر به تشکیل نواحی اقلیمی گشته، درنتیجه نواحی اقلیمی با تنوع گونه­ای خاص ایجاد می­شود (41و 42). بدیهی است که باتوجه به تغییرات خصوصیات و شرایط حاکم بر منطقه، سهم هرکدام از این عوامل در تغییرات تنوع و غنای گونه­ای متفاوت خواهد بود (31و 43). نتایج پژوهش حاضر نشان می­دهد که ارتفاع از سطح دریا بر شاخص تنوع شانون و غنای گونه­ای تأثیر معنی­دار داشته است که با نتایج فیشر و فویل (2004) همخوانی دارد. همچنین نتایج بدست آمده از بررسی میزان تنوع و غنای گونه­ای در سه‌طبقه ارتفاعی 1800- 1600، 2000- 1800 و 2200-2000  نشان می­دهد که بیشترین تنوع گونه­ای مربوط به شاخص شانون در ارتفاع میانی (2000- 1800) و (2000- 2200) بوده که بین این دوطبقه اختلاف معنی­داری وجود ندارد. به‌طوری که از ارتفاع 1600 متر میزان تنوع افزایش می­یابد و تا ارتفاع 2000 که ارتفاع میانی می­باشد، حداکثر می­شود و سپس تغییر محسوسی نمی­کند (شکل 3). میزان عددی شاخص شانون بین 0 تا 5/4 می­باشد. اگر جامعه دچار استرس یا تخریب شده باشد این شاخص برابر صفر خواهد بود و زمانی که جامعه دور از استرس باشد میزان این شاخص حداکثر است (23). درواقع هرچه میزان شاخص شانون کمتر باشد گویای جامعه و شرایط سخت حاکم بر جامعه است (23). نتایج نشان می­دهد که در ارتفاع (2000- 1800) و (2200- 2000) بیشترین میزان تنوع وجود دارد به‌گونه‌ای که از ارتفاع 2000 به بالا تغییرات تنوع معنی­دار نمی­باشد که احتمالاً یکی از دلایل آن را می­توان تغییرات دمایی نزدیک به هم در این دامنه ارتفاعی عنوان کرد (23). همچنین میزان غنای گونه­ای نیز در ارتفاع میانی حداکثر است و در ارتفاع بالا تغییری حاصل نشده است. این نتایج با نظریه گرایم (1973) مبنی بر به حداکثر رسیدن تنوع در شرایط متوسط استرس­های محیطی مطابقت دارد (35). احمدی و همکاران (1393) در تحقیقات خود در مراتع استان آذربایجان غربی بیان نمودند که به علت وجود دام و انسان در ارتفاعات پایین (1300 متر) تنوع و غنای گونه­ای کاهش ‌یافته است، درصورتی‌که در ارتفاعات میانی (1800 متر) به دلیل کاهش جمعیت دام و بهبود شرایط اقلیمی میزان تنوع افزایش یافته است. همچنین نتایج حاصل از این پژوهش نشان می­دهد که بین شاخص­های سیمپسون و جنی- سیمپسون با تنوع گیاهی اختلاف معنی­دار وجود ندارد. و باتوجه به اینکه میزان شاخص سیمپسون بین صفر و یک متغیر است بنابراین منطقه مورد مطالعه دارای شرایط تنوع متوسط و رو به پایین می­باشد. مطابق نظر گریتنس و ویتاس (2002) نیز حداکثر تنوع و غنای گونه­ای در ارتفاعات متوسط بوده و با افزایش ارتفاع تنوع و غنای گونه­ای کاهش می­یابد. و شاید علت کم بودن میزان غنای گونه­ای را در طبقه ارتفاعی پایین (1800- 1600) متر را به قابل‌دسترس بودن و همچنین شیب کم این مناطق دانست چراکه این موارد حضور دام در مراتع را افزایش داده و منجر به تخریب پوشش گیاهی می­شود (1). با افزایش شدت چرای دام، ابتدا از میزان گیاهان مرغوب چند­ساله و گندمیان کاسته شده و گیاهان کوسنی خاردار که فرصت رشد بیشتر یافته­اند، زیاد می­شوند. هرچه میزان این روند ادامه پیدا کند و چرا شدت بیشتری یابد، گیاهان بوته­ای خوش‌خوراک که زمانی مورد چرای دام قرار می­گرفتند کاهش‌یافته و گیاهان سمی، غیرخوشخوراک و علفی یکساله که فاقد ارزش چرایی هستند، در مرتع افزایش می­یابند. چرای دام می­تواند بر گیاهان و خاک به‌طور توأم تأثیر داشته باشد، بدین ترتیب در نظر گرفتن عوامل خاک در این مورد دارای اهمیت است (7)، که دراین پژوهش به این موضوع پرداخته نشده است. در منطقه مورد مطالعه افزایش شدت چرا و وجود خاک­هایی با پایداری کم سبب کاهش تنوع گیاهی در دامنه ارتفاعی (1800- 1600) شده است. اثر منفی چرای دام به علت چرای بیش‌ازحد سبب به هم خوردن تعادل پوشش گیاهی در منطقه، حضور گونه­های خاردار، غیرخوشخوراک و درنتیجه سیر کاهشی تنوع شده است. براساس مشاهدات صورت گرفته در ارتفاعات پایین به دلیل تراکم و تعداد زیاد دام و انسان و دسترسی محلی از میزان تنوع و غنای منطقه نیز کاسته شده است. همچنین جهت­های متفاوت بر میزان آب در دسترس گیاه، دمای خاک و میزان نور دریافتی توسط گیاه تأثیر می­گذارند. از طرفی تفاوت در شدت تابش نور در جهت­های مختلف نیز سبب تغییرات مزوکلیمایی در آن دامنه می­شود. شیب جنوبی همواره گرم­تر از دامنه شمالی هستند، و این امر سبب می­شود گونه­هایی که در دو دامنه استقرار می­یابند از لحاظ ویژگی­های بوم­شناختی باهم تفاوت داشته باشند (17 و 37). همچنین نتایج پژوهش حاضر نشان داده که بین جهت­های مختلف شمال و جنوب ازنظر شاخص شانون اختلاف معنی­دار وجود ندارد ولی ازلحاظ شاخص­های مختلف سیمپسون، جنی- سیمپسون و غنا اختلاف معنی­دار در سطح 1 درصد وجود دارد. احتمالاً تفاوت دما و بارندگی در دو جهت موجب معنی­دار شدن اختلاف بین جهت­های مختلف شده است که نیاز به مطالعات بیشتری در این زمینه دارد. بادانو و همکاران (2005) با مطالعه مناطقی با اقلیم مدیترانه­ای، به اختلافات معنی­دار تنوع در دامنه­های شمالی و جنوبی اشاره کرده­اند و علت زیادتر بودن تنوع را در دامنه­های جنوبی، خشک­تر بودن این دامنه­ها نسبت به دامنه­های شمالی و به دنبال آن کاهش اثرهای رقابت درون گروهی ذکر کرده­اند (28).

الویت­های حفاظتی منطقه نیز جهت حفاظت، احیاء و بازسازی تعیین گردید. در تعیین الویت­های حفاظتی سایت­های مختلف، ارزش سایت مورد مطالعه ازلحاظ تنوع و غنای گونه­ای اهمیت و ارزش بسزایی دارد. این در حالی است که سایر سایت­های مطالعاتی دارای میانگین رتبه کمتری هستند و نشان‌دهنده این است که از تنوع و غنای گونه­ای پایینی برخوردار هستند. به‌طور کلی، می­توان عنوان کرد به علت وجود دام و انسان در ارتفاعات پایین منطقه، تنوع و غنای گونه­ای کاهش‌یافته است، در صورتی که در ارتفاعات میانی به دلیل کاهش جمعیت انسان و دام و بهبود شرایط اقلیمی به میزان تنوع زیستی افزوده شده است. در مراتعی که تنوع گونه­ای کم است باید در بهره­برداری از منطقه نهایت دقت صورت گیرد و در صورت امکان با در نظر گرفتن استعداد اراضی مرتعی به احیاء و اصلاح مراتع با گونه­های گیاهی مناسب پرداخت.

براساس اطلاعات بدست آمده در زمینه ارزیابی گونه­های گیاهی برای تعیین موقعیت گونه و باتوجه به معیار­های اولویت، سایت (2200- 2000 و جهت شمالی) به دلیل دارا بودن گونه آسیب­پذیر و نزدیک تهدید و نیز تنوع گونه­ای بالا در اولویت حفاظت قرار دارد. سایت (1800- 1600) شمالی نیز با 24/39 درصد، دارای بیشترین درصد گونه­های بررسی نشده می­باشد و پس‌ازآن سایت (2200- 2000) جنوبی با 87/38 درصد گونه­های بررسی نشده در جایگاه دوم قراردارد. باتوجه به اینکه درصد فراوانی از فلور منطقه در لیست گونه­های بررسی نشده قرار دارند، لذا پیشنهاد می­شود مطالعاتی مشابه، جهت بررسی ارزش حفاظتی گونه­ها و بدست آوردن اطلاعاتی به‌خصوص در مورد گونه­هایی که در لیست بررسی نشده قرار می­گیرند، انجام شود. پیروی (2015) در پژوهش خود الویت­بندی مناطق مختلف ایران را برای حفاظت تیره رز مورد بررسی قراردادند و به این نتیجه دست‌یافت که استان مازندران با بیشترین تعداد گونه نادر یکی از مهمترین نواحی برای حفاظت به شمار می­آید (45). در این راستا مرادپناه و مرادپناه (1393) در مطالعات خود، زون­­بندی منطقه حفاظت­شده ملوسان را با استفاده از GIS مورد بررسی قراردادند و دریافتند که به دلیل تخریب برخی از اکوسیستم­های منطقه به‌واسطه تهدید­هایی نظیر چرای بی­رویه، کشاورزی، فرسایش شدید، احداث جاده و راه­آهن، 09/0 درصد از کل منطقه به زون بازسازی اختصاص داده شده است. باتوجه به اینکه محدوده ارتفاعی 2200- 2000 منطقه از غنای گونه­ای بیشتری نسبت به محدوده ارتفاعی 1800- 1600 برخوردار است، بنابراین با اعمال مدیریت اصولی و صحیح و منطبق با پتانسیل منطقه نه‌تنها می­توان مانع از تخریب گیاهی شد، بلکه می­توان با کاهش فشار چرای دام و انجام عملیات اصلاحی و احیایی، این مراتع را به سمت تنوع غنی­تر هدایت کرد.

1- احمدی، ا.، طاطیان، م. ر.، تمرتاش، ر.، و یگانه، ح.، 1393. تغییرات تنوع و غنای گونه­ای در طول شیب تغییرات ارتفاعی در مراتع قره­باغ استان آذربایجان غربی، نشریه حفاظت زیست‌بوم گیاهان، 2 (5)، صفحات 54- 39.
2- آقاجان اشکوری، پ.، 1392. طرح جامع آبخیزداری، پایان­نامه کارشناسی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری، 104 صفحه.
3- امیری، م.، دارستانی فراهانی، ا.، و محبوب قدسی، م.، 1395. تصمیم‌گیری چندمعیاره، نشر دانشگاهی کیان، 368 صفحه.
4- ایمانی، ف.، مرادی، م.، و بصیری، ر.، 1397. ارزیابی تنوع گونه­های گیاهی در تپه­های شنی بعد از دو دهه گذشت از فعالیت­های تثبیت و جنگل­کاری، مجله پژوهشهای گیاهی (مجله زیست­شناسی ایران)، 31(1)، صفحات 206- 216.
5- پرما، ر.، و شتایی جویباری، ش.، 1389. اثر عوامل فیزیوگرافی و انسانی بر تاج پوشش و تنوع گونه‌های چوبی در جنگل­های زاگرس (مطالعه موردی جنگل‌های حفاظت شده قلاجه استان کرمانشاه)"، تحقیقات جنگل و صنوبر ایران، 18، صفحات 555-539.
6- تقی­زاده انصاری، م.، 1387. حقوق محیط‌زیست در ایران، تهران، انتشارات سمت، 187 صفحه.
7- جعفری، ع.، رحیمی باغ ابریشمی، م.، و طهماسبی کیهانی، پ.، 1396. تغییرات تنوع و ترکیب گونه­های گیاهی تحت تأثیر چرای دام در مراتع حوزه سفید توت، مجله پژوهش­های محیط‌زیست، 8 (15)، صفحات 142- 131.
8- جهانتاب، ا.، سپهری، ع.، حنفی، ب.، و میردیلمی، س. ز.، 1389. مقایسه تنوع پوشش گیاهی در دو منطقه قرق و چرا در مراتع کوهستانی زاگرس مرکزی، مجله تحقیقات مرتع و بیابان ایران، 17 (2)، صفحات 300- 292.
9- حاجی­میرزاآقایی، س.، جلیلوند، ح.، کوچ، ی.، و پورمجیدیان، م. ر.، 1390. تنوع گونه­های گیاهی در ارتباط با عامل اکولوژیک ارتفاع از سطح دریا در جنگل‌های سرد آبرود چالوس، مجله زیست­شناسی ایران، 24 (3)، صفحات 411- 400.
10- خانی، م.، قنبریان، غ.، و کمالی مسکونی، ا.، 1390. مقایسه شاخص­های تنوع و غنای گونه­ای در سطوح مختلف چرا در مراتع خشک استان فارس، نشریه مرتع، 5 (2)، 136- 129.
11- رحیمی، ح.، 1382. بررسی نقش زیست‌محیطی مراتع در توسعه پایدار، پیک­نور، 1(3)، صفحات 49- 57.
12- زرگر، ع. ا.، و نروزی کلرمی، ز.، 1395. مسئولیت و نقش دولت‌های حوزه خلیج‌فارس در حفاظت از محیط‌زیست، فصلنامه مطالعات روابط بین­الملل، 9(33)، صفحات 251- 280.
13- سازمان نقشه­برداری کشور، 1378. مقیاس 1:50000، شماره شیت 6762.
14- سخنور، ف.، اجتهادی، ح.، واعظی، ج.، و معماریانی، ف.، 1395. بررسی تنوع گونه­ای گیاهی و برخی عوامل مؤثر بر آن در منطقه حفاظت شده هلالی، استان خراسان رضوی، مجله پژوهشهای گیاهی (مجله زیست­شناسی ایران)، 29(4)، صفحات 794- 804.
15- سلمان ماهینی، ع. ر.، 1391. شالوده حفاظت محیط‌زیست، تهران، انتشارات دی نگار، 461 صفحه.
16- طالشی، ح.، و اکبری نیا، م.، 1390 تنوع زیستی گونه­های چوبی و علفی در رابطه با عوامل محیطی در جنگل‌های پایین‌بند شرق نوشهر، زیست‌شناسی ایران، 24، صفحات 777- 766.
17- قلی­پور، ع.، 1389. مطالعه تنوع گیاهی پارک ملی کیاسر استان مازندران، فصلنامه علمی محیط‌زیست، شماره 49، صفحات 42- 30.
18- قهرمان، ا.، 1386- 1358. فلور رنگی ایران، انتشارات موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، جلد­های 20- 1. 2625 صفحه.
19- مجنونیان، ه.، 1379. مناطق حفاظت شده ایران (مبانی و تدابیر حفاظت از پارک‌ها و مناطق)، انتشارات سازمان حفاظت محیط‌زیست، 742 صفحه.
20- مخدوم، م.،1390. شالوده آمایش سرزمین، انتشارات دانشگاه تهران، 289 صفحه.
21- مرادپناه، م.، و مرادپناه، ه.، 1393. زون­بندی منطقه حفاظت شده ملوسان با استفاده از GIS، علوم و تکنولوژی محیط‌زیست، 19(4)، صفحات 464- 474.
22- مظفریان، و.، 1382. فرهنگ نامهای گیاهان ایران، انتشارات فرهنگ معاصر، تهران، 740 صفحه.
23- نظری عنبران، ف.، قربانی، ا.، عظیمی معطم، ف.، تیمورزاده، ع.، اصغری، ع.، و هاشمی مجد، ک.، 1394. بررسی فلوریستیکی و تنوع گونه‌ای در گرادیان ارتفاعی لاهرود- شابیل (شمال سبلان)، نشریه حفاظت زیست‌بوم گیاهان، 3 (7)، صفحات 18- 1.
24- یگانه، ح.، شریعتی، م. ر.، و سپهری، ع.، 1397. برآورد ارزش حفاظتی منابع محیطی منطقه ابر شاهرود با استفاده از تمایل افراد به پرداخت هزینه، مجله محیط­شناسی، 44 (1)، صفحات 84- 69.
 
25- Akbarnia, M., Hoseini, M., and Ejtehaddi, H., 2001. Investigation of growth flora structure and corollary of plant Elements of Alnus Communities in Sangedeh of Sari, Journal of Pazhohesh and Sazandegi, 64, PP: 22-28.
26- Arzani, H., 1997. Guidelines for assessing the rangelands of different climate zones of Iran. Research Institute of Forests and Rangelands, 75 p.
27- Arzani, H., and Abedi, M., 2015. Rangeland assessment: Vegetation measurement. University of Tehran press, 304p.
28- Badano, E. I., Cavieres, L. A., Molinga-Montenegro, M. A., and Quiroz, C. L., 2005. Slope aspect influences plant association patterns in the Mediterranean matural of central Chile, Journal of Arid Environments, 62, PP: 93-108.
29- Barnes, B. V., 1998. Forest ecology, John Wiley and Sons, Inc., 773 p.
30- Chawla, A., Rajkumar, S., Singh, K. N., Brijlal, R. D. S., Thukral, A. K., 2008. Plant species diversity along an altitudinal gradient of Bhabha Valley in Western Himalaya, Journal of Mountain Science, 5, PP: 157-177.
31- Enright, N. J., Miller, B. P., and Akhtar, R., 2005. Desert vegetation and vegetation-environment relationships in Kirthar National Park, Sindh, Pakistan, Arid Environments, 61, PP: 397-418.
32- Faith, D. P., Margules, C. R., Walker, P., Stein, J., and Natera, G., 2001. Practical application of biodiversity surrogates and percentage targets for conservation in Papua New Guinea. Pacific Conservation Biology, 6(4), PP: 289-303.
33- Fisher, M. A., and Fuel, P. Z., 2004. Changes in forest vegetation and arbuscular mycorrhizae along a steep elevation gradient in Arizona. Forest Ecology and Management, 200, PP: 293- 311.
34- Ghahraman, A., Miravodi, H., and Zahedipour, H., 2001. Study of plant diversity in plant communication in Arak, 2th Congress of range and rangeland in Iran, University of Tehran, PP: 523-532.
35- Grime, J. P., 1973. Competitive exclusion in herbaceous vegetation, Nature 242, PP: 344–347.
36- Grytnes, J. A., and Vetaas, O. R., 2002. Species richness and altitude: a comparison between null models and interpolated plant species richness along the Himalayan altitudinal gradient, Nepal, The American Naturalist. 159 (3), PP: 294-304.
37- Kelemmedson, J. O., and Wienhold, B. J., 1992. Aspect and species influence on nitrogen and phosphorus in system. Arid Soil Research Arizona chaparral soil-plant and Rehabilitation, 6, PP: 105-116.
38- IUCN, 2001. IUCN red list categories and criteria, Ver. 3.1. IUCN Species Survival Commission.
39- Jiang, Y., Kang, M., Zhuand, Y., and Ku, G., 2007. Plant biodiversity patterns on Helan Mountain, China, Acta Oecologica, 32, PP: 125-133.
40- Jost, L., 2007. Partitioning diversity into independent alpha and beta components. Ecological society of America, 88(1), PP: 2427- 2439.
41- Maguran, A. E., 2004. Measuring biological diversity. Blackwell Publishing,UK 256 p.
42- Mesdaghi, M., and Rashtian, A., 2005. Study of Component floristic and species richness in yekkeh chenar summer rangeland of Golestan Province. Journal of Agricultural science and natural resource, 12(1), PP: 27-36.
43- Mirhoseini, E., Zarezadeh, E., Baghestani meybodi, N., and Soltani Gerdfaramarzi, M., 2009.Introduction of flora, living type and geographical transmittal of plants in Nodoshan region, plant research science journal, 16(4), PP: 20-32.
44- Nix, H. A., Faith, D. P., Hutchinson, M., Margules, C. R., West, J., Allison, A., Kesteven, J. L., Natera, G., Slater, W., stein, J. L., and Walker, P., 2000. The BioRap Toolbox: A National Study of Biodiversity Assessment and Planning for Papua New Guinea: Consultancy Report to the World Bank: Centre for Resource and Environmental Studies, Australian National University.
45- Peyravi, M., 2015. Prioritizing areas for conservation of Rosacea in Iran based on the geographic distribution analysis. Iranian Journal of Botany, 21 (1), PP: 47- 58.
46- Runkiaer, C., 1934. The life forms of plant and statistical plant geography. Clarendon Press, Oxford, 328p.
47- Small, C. H. J., and McCarthy, B. C., 2005. Relationship of understory diversity to soil nitrogen, topographic variation, and stand age in an eastern oak forest, USA Forest Ecology and Management, 217 (2/3), PP: 229-243.
48- Smith, F., 1996. Biological Diversity, Ecosystem Stability and Economic Development. Ecological Economics, 16, PP: 191-203.
49- Van der Maarel, E., 1988. Species diversity in plant communities in relation to structure and dynamics in: During, H.J., M.J.A. Werger and H.J. Willemd, (editors), diversity and pattern in plant communities, SPB Academic publishing, The Hague, The Netherlands, PP: 1-14.
50- Xu, Y. Y., Chen, W., Li, A., Fu, X., Ma, D., and Chen, Y., 2010. Distribution pattern and environmental interpretation of plant species diversity in the mountainous region of Ili River Valley, Xinjiang, China, Chinese Journal of Plant Ecology, 34(10), PP: 1142–1154.
دوره 33، شماره 2
تیر 1399
صفحه 241-256
  • تاریخ دریافت: 25 اردیبهشت 1397
  • تاریخ بازنگری: 27 آبان 1397
  • تاریخ پذیرش: 10 آذر 1397