بررسی کمی و کیفی اسانس گیاه مورخوش (Zhumeria majdae Rech. f. & Wendelbo) در رویشگاه طبیعی و شرایط مزرعه

محمدامین سلطانی پور^1* و فاطمه سفیدکن²

¹ ایران، بندرعباس، سازمانتحقیقات،آموزشوترویجکشاورزی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی هرمزگان

²ایران، بندرعباس، سازمانتحقیقات،آموزشوترویجکشاورزی، موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور

تاریخ دریافت: 7/8/1396              تاریخ پذیرش: 18/8/1397

چکیده

مورخوش (Zhumeria majdae Rech. f. & Wendelbo) گونه بومزاد استان هرمزگان است که از زمان‌های قدیم به‌صورت سنتی در درمان ناراحتی‌هایی چون اسهال، نفخ، دل‌درد، ترشی و سوزش معده، سردرد، سرماخوردگی، التیام زخم و بعنوان خنکی مصرف می‌شود. به‌منظور بررسی تغییرات کمی و کیفی اسانس گونه Z. majdae در شرایط مزرعه و رویشگاه، این‌گونه در دو منطقه حاجی‌آباد و سرچاهان استان هرمزگان کاشته شد. در سال سوم سرشاخه‌های گلدار گیاه از مزارع حاجی‌آباد و سرچاهان و هم‌زمان از ارتفاعات850 متری رشته‌کوه گنو جمع‌آوری شدند. اسانس نمونه‌ها به روش تقطیر با آب استخراج شد و بازده اسانس (نسبت به وزن خشک) در مزارع حاجی‌آباد، سرچاهان و رویشگاه به ترتیب 2/3، 2/5 و 1/2 درصد وزنی به وزنی بود. تجزیه و شناسایی ترکیب‌های تشکیل‌دهنده اسانس گیاهان مربوط به رویشگاه و دو منطقه کشت به‌وسیله دستگاه‌های GC-FID و GC-MS صورت پذیرفت. تعداد ترکیب‌های اسانس در مزارع حاجی‌آباد، سرچاهان و رویشگاه کوه گنو به ترتیب 17، 22 و 14 بود. لینالول (1/55 %)، کامفور (2/26 %)، لیمونن (4/3 %)، کامفن (6/2 %) و بورنئول (7/1%) عمده‌ترین ترکیب‌های موجود درZ. majdae در رویشگاه بودند. لینالول (4/60%)، کامفور (5/26%)، ژرانیول (1/2%)، بورنئول (1/2%) و لیمونن (3/1%) عمده‌ترین ترکیب‌های موجود در Z. majdae در مزرعه سرچاهان بودند. لینالول (59%)، کامفور (7/23%)، لیمونن (5/4%)، بورنئول (7/2%) و کامفن (7/2%) عمده‌ترین ترکیب‌های موجود در Z. majdae در مزرعه حاجی‌آباد بودند. باتوجه به بهبود شرایط رویشی گونه در مزرعه ازنظر خاک، آبیاری و مراقبت که بالا بودن مقدار اسانس، تعداد و درصد ترکیب‌ها را بهمراه داشت برنامه‌ریزی برای کاشت گونه در مزرعه توصیه می‌شود. 

واژه‌های کلیدی: مورخوش (Zhumeria majdae)، اسانس، هرمزگان، رویشگاه گنو، مزرعه حاجی‌آباد و سرچاهان.

* نویسنده مسئول، تلفن09177616890، پست الکترونیکی:   m.soltanipoor@areeo.ac.ir

مقدمه

به‌منظور بهره‌گیری مطلوب و اقتصادی از گونه‌های دارویی و اسانس‌دار موجود در منابع طبیعی تجدید شونده کشور و تأمین بخشی از مواد اولیه مورد نیاز صنایع دارویی، بهداشتی و غذایی، جلوگیری از خروج ارز، شناسایی و جمع‌آوری اطلاعات مورد نیاز درباره گیاهان دارویی و اسانس‌دار ازجمله اطلاعات اکولوژیک و ترکیبات موجود در آن‌ها ضرورت دارد. گونه مورخوش یکی از گونه‌های دارویی مهم، انحصاری، پرمصرف و در معرض انقراض کشور می‌باشد که ترکیبات آن بخصوص لینالول، کامفور، لیمونن، کامفن و ... در صنایع دارویی، غذایی، بهداشتی و آرایشی کاربرد فراوان دارد. باتوجه به اینکه این گیاه بصورت خودرو و پراکنده در شرایط متفاوت آب و هوایی وجود دارد لازم است شرایط رویش، میزان اسانس و مواد مؤثره آن در مناطق مختلف و شرایط یکسان مورد بررسی قرارگیرد و پس از مقایسه نتایج بدست آمده با استانداردهای بین‌المللی نسبت به کشت و تولید آن اقدام نمود. این گیاه از ارتفاع 1400-800 متر از سطح دریا در مناطق کوهستانی بر روی اراضی سنگلاخی و صخره‌ای‌ شیب‌دار و واریزه‌های آهکی در کوه‌های آبماه قطب‌آباد، تنگ‌زاغ‌، سرچاهان‌، زاد محمود، فینو، سیرمند، تنگ سنگر و گنو در استان هرمزگان دیده می‌شود (9). گونه مورخوش با نام علمی (Zhumeria majdae Rech. f. & Wendelbo) از تیره نعنا (Lamiaceae) می‌باشد. گیاهی پایا، سبز متمایل به سفید یا خاکستری و به ارتفاع 50 سانتی‌متر، بسیار معطر، ساقه با پوست سفید مایل به خاکستری‌، برگ تقریباً تمامی هم‌شکل‌، تخم‌مرغی پهن‌ یا واژ تخم‌مرغی و یا بیضی با دمبرگ کوتاه است. گل‌ها بنفش یا بنفش متمایل به آبی‌، بذر تخم‌مرغی‌، بیضی‌، تقریباً 3 پهلو، قهوه‌ای کم‌رنگ‌ و لعاب‌دار است (27). مردم استان هرمزگان از گذشته دور از برگ گیاه مورخوش به همراه برگ مور تلخ، برگ آویشن شیرازی، بذر گشنیز و بذر رازیانه به‌صورت جوشانده و دم‌کرده در درمان اسهال‌، نفخ‌، دل‌درد و ترشی معده و رفع سوزش معده‌، از برگ مورخوش به همراه برگ آویشن شیرازی و میوه سپستان به‌صورت جوشانده در درمان سرماخوردگی، از برگ گیاه مورخوش به‌صورت ضماد در التیام دمل و زخم‌های چرکین‌ و از برگ مورخوش به همراه بذر گشنیز و بذر رازیانه به‌صورت جوشانده جهت رفع گرمای بدن و به‌عنوان خنکی استفاده می‌کنند (7). اسانس و عصاره متانولی مورخوش دارای فعالیت آنتی‌اکسیدانی و ضد باکتریایی است و می‌تواند به‌عنوان ماده نگهدارنده طبیعی در غذا و یا صنایع دارویی بکار رود (29). همچنین اسانس و عصاره آبی آن دارای پتانسیل دگرآسیبی (8) و اثرات باکتریسیدی و باکتری‌استاتیکی (25)، فعالیت‌های سیتوتاکسیک، آنتی‌لیشمانیایی و آنتی‌پلاسمودیالی (26)، اثرات ضد دردی و ضدالتهابی حاد و مزمن (18) و ضدویروسی (24) است. سلطانی پور و همکاران (1397) در بررسی ارتباط بین رویشگاه‌های مورخوش با صفات ریخت‌شناسی از روش تجزیه به مؤلفه‌های اصلی با نرم‌افزار PCA نشان دادند که طول شاخه گل‌دهنده، طول گل، طول لبه بالایی کاسه، طول و عرض جام، طول لوله جام، طول خامه و عرض تخمدان از فاکتورهای اصلی هستند که در رویشگاه‌های مختلف تغییر می‌کنند و طول و عرض کاسه، طول لوله کاسه، طول برگه و رنگ بذر اهمیت کمتری داشتند (11). صدری در سال 1375 نشان داد که در برگ گیاه مورخوش دو ماده لینالول و کامفور بیش از 80 درصد اسانس را تشکیل می‌دهند. سایر ترکیبات به ترتیب درصد کامفن‌، آلفا ترپینئول‌، لیمونن، بورنئول‌، سیس‌ اسیمن، بتا فلاندرن‌، ترپینولن‌، آلفا پینن، میرسین‌، گاما ترپینن، لینالول اکسید-1، اکتان-3-وان، ایزوپیپریتنون‌، بتا کاریوفیلن‌، لینالول اکسید-2، ترپینن-4-ال، ژرانیال‌، سیترال‌، 2 و 6-دیول و پارا سیمن بودند (13). روستائیان و همکاران (1992) تعداد 30 ترکیب شیمیایی در اسانس برگ گیاه مورخوش را شناسایی کرده که‌ حدود 97 درصد ترکیبات از مونوترپن‌ها و 1 درصد از سزکویی‌ترپن‌ها بودند. نسبت لینالول به کامفور در نمونه‌هایی که در سال‌ 1988 جمع‌آوری شده بودند 1:1 و در نمونه‌های سال 1990 تقریباً 2:1 بوده است (28). سلطانی پور (1381) گزارش کرد که در اسانس برگ گیاه مورخوش که در مراحل مختلف رویشی از منطقه کوه گنو استان هرمزگان جمع آوری شده است، تعداد 25 ترکیب شناسایی شده که قسمت اعظم اسانس دو ترکیب لینالول و کامفور (بیش از 80 درصد اسانس) بودند. سایر ترکیبات مهم که هرکدام بیش از 1 درصد اسانس را تشکیل می‌دهند عبارتند از: لیمونن، کامفن، گاماترپینن، بورنئول و ژرانیول (8). سلطانی پور و همکاران (1395) در بررسی تنوع ترکیب‌های اسانس در 55 فرد از 11 جمعیت‌ گیاه مورخوش در مرحله گلدهی 25 ترکیب را شناسایی نمودند که لینالول (8/71-4/42 درصد) و کامفور (9/40-2/17 درصد) مهمترین ترکیبات بودند. بیشترین بازده اسانس در جمعیت آب‌ماه با 9/7 درصد بدست آمد. نامبردگان جمعیت‌ها را بر اساس تجزیه‌وتحلیل شیمیایی داده‌ها با نرم‌افزار PCA در دو گروه قراردادند. در گروه اول افرادی بودند که مقدار دو ترکیب اصلی لینالول و کامفور به هم نزدیک بود، حال آن‌که در گروه دوم افرادی قرارگرفتند که مقدار دو ترکیب اصلی یاد شده از هم دور بودند (10).

احمدی و همکاران (1388) در مقایسه ترکیب‌های موجود در اسانس مرزه بختیاری(Satureja bachtiarca Bunge) در مراحل قبل از گلدهی و گلدهی کامل در رویشگاه و مزرعه در استان لرستان، نشان داد که بازده، تعداد و مقدار ترکیب‌ها هم در مراحل رویشی و هم در رویشگاه و مزرعه تغییر می‌کنند (1). نجف‌پور نوایی و همکار (1386) در بررسی مقایسه‌ای ترکیب‌های شیمیایی اسانس نمونه زراعی و رویشگاهی گیاه Dracocephalum kotschyi Boiss. در استان تهران نشان داد که در اسانس نمونه رویشگاهی 27 و در اسانس نمونه کاشته شده 23 ترکیب وجود دارد. بازده اسانس در نمونه رویشگاه کمتر از نمونه مزرعه بود. هم‌چنین مقدار ترکیبات عمده اسانس ازجمله میرتنول، لیمونن و ژرانیال هم در مراحل رویشی و هم در رویشگاه و مزرعه متفاوت بود (21). ایشان همچنین در بررسی مقایسه‌ای ترکیب‌های شیمیایی اسانس نمونه زراعی و رویشگاهی گیاه Hyssopus officinalis چنین نتیجه‌ای گرفت (20). رامک و همکار (1387) در مقایسه کمی و کیفی اسانس گیاه دارویی Artemisia persica Boiss. در مزرعه و رویشگاه نشان داد که بازده اسانس در مزارع و رویشگاه متفاوت است. نتایج حاصل از آنالیز داده‌ها نشان داده که اثر مکان بر میزان اسانس این‌گونه معنی‌دار بود (4). غنی و همکاران (1388) در مقایسه درصد و اجزای اسانس بومادران شیرازی (Achillea eriophora DC.) در شرایط رویشگاهی و زراعی در استان فارس نشان داد که میزان بازده اسانس در نمونه‌های رویشگاه و مزرعه به ترتیب 2 و 5/2 درصد بود. در نمونه رویشگاه 30 ترکیب و در نمونه مزرعه 36 ترکیب شناسایی شد. کامفور از ترکیبات عمده اسانس در نمونه مزرعه کاهش و ترکیب سینئول افزایش یافت (15). کوچکی و همکاران (1387) در بررسی نیازهای اگرواکولوژیک گیاه کلپوره (Teucrium polium L.) در استان خراسان شمالی نشان داد که اسانس این گیاه در نمونه زراعی در سال اول نسبت به نمونه رویشگاهی به میزان پنجاه درصد کاهش می‌یابد ولی میزان اسانس در سال دوم چهار برابر می‌شود (16). میرجلیلی و همکاران (1384) در مقایسه تغییرات کمی و کیفی اسانس گیاه کاه‌مکی [Cymbopogon olivieri (Boiss.) Bor] در دو نمونه رویشگاهی و زراعی نشان داد که بازده اسانس، تعداد ترکیبات و درصد آن‌ها در نمونه‌های رویشگاهی و زراعی باهم متفاوت بودند (19). عسکری و شریفی عاشور آباد (1389) در بررسی تأثیر رویشگاه بر عملکرد بذر گیاه دارویی Pimpinella affinis Ledeb نشان دادند که عملکرد بیولوژیک و عملکرد بذر گونه در رویشگاه به‌مراتب بالاتر از مزرعه بود (14). سفیدکن و همکاران (1395) در بررسی بازده و ترکیب‌های اسانس مرزه ریشینگری (Satureja rechingeri Jamzad) نشان دادند که مقدار بازده و دو ترکیب اصلی اسانس (کارواکرول و پاراسیمن) در شرایط مزرعه نسبت به رویشگاه تغییر می‌یابد. بازده از 7/4 به 6، کارواکرول از 3/89 به 7/86 و پاراسیمن از 14 به 5/3 درصد تغییر می‌کند (12). هم‌چنین زارع‌زاده (1395) و همکاران در مطالعه دیگری روی همین گیاه در استان یزد بیان می‌کنند که مقدار بازده و ترکیب کارواکرول در نمونه کشت شده در مزرعه یزد نسبت به رویشگاه اصلی آن در استان ایلام به ترتیب از 5/2 به 8/5 و از 6/86 به 9/90 افزایش می‌یابد (6). یوسف‌زاده و سفیدکن (1395) در بررسی صفات کمی و کیفی بادرشبو (Dracocephalum moldavica L.) در رویشگاه‌های استان‌های آذربایجان شرقی و غربی نشان دادند که بازده اسانس نمونه کاشته ‌شده نسبت به رویشگاه‌های اصلی متفاوت است. بازده اسانس نمونه کاشته شده 44/0 بود که از جمعیت‌های خوی (52/0) و سلماس (61/0) کمتر و از جمعیت‌های مراغه (41/0)، ارومیه (42/0)، تبریز (40/0) و پیرانشهر (46/0) بیشتر بود (22). زارع‌زاده و همکاران (1395) در بررسی کمیت و کیفیت اسانس اکسشن‌های آویشن کوهی (Thymus kotschianus Boiss. & Hohen.) کشت شده در استان یزد نشان دادند که مقدار بازده و دو ترکیب اصلی اسانس (کارواکرول و تیمول) در شرایط مزرعه نسبت به رویشگاه تغییر می‌یابد. بازده اسانس اکسشن آویشن کوهی کاشته شده در مزرعه یزد نسبت به رویشگاه اصلی آن در قزوین از 2/1 به 4/2 افزایش، ولی مقدار ترکیب‌های کارواکرول از 2/70 به 1/51 و تیمول از 3/13 به 3/3 درصد کاهش یافت. همچنین بازده اسانس اکسشن آویشن کوهی کاشته شده در مزرعه یزد نسبت به رویشگاه اصلی آن در استان‌های تهران، کردستان و آذربایجان غربی افزایش، ولی مقدار ترکیب‌های کارواکرول و تیمول کاهش یافت (به استثنای مقدارکارواکرول در استان آذربایجان غربی) (5). حسینی و همکاران (1396) در مقایسه اسانس و ترکیب‌های مرزه سهندی (Satureja sahendica Bornm.)  در شرایط زراعی و رویشگاه طبیعی در استان قزوین نشان دادند که بازده اسانس و مقدار چهار ترکیب‌ تیمول،گاماترپینن، آلفاترپینن و کاریوفیلن در مزرعه نسبت به رویشگاه برتری قابل ملاحظه‌ای دارد و برعکس دو ترکیب پاراسیمن و کارواکرول در رویشگاه اصلی مقدار بیشتری نسبت به مزرعه نشان دادند (2).

از آنجایی‌که دیده شده گیاهان دارویی وحشی وقتی از رویشگاه اصلی به مزرعه منتقل می‌شوند در میزان اسانس و مواد مؤثره آن‌ها تغییراتی ایجاد می‌شود، لذا این تحقیق باهدف بررسی کمی و کیفی اسانس گیاه مورخوش در رویشگاه طبیعی و شرایط مزرعه انجام شد تا شرایط رویش، میزان اسانس و مواد موثره آن در مناطق مختلف بررسی شود و پس از مقایسه نتایج بدست آمده با استانداردهای بین‌المللی نسبت به کشت و تولید آن اقدام گردد.

مواد و روشها

1- تولید نهال و انتقال به عرصه: بذرها در هفته سوم اردیبهشت از یکی از مهمترین رویشگاه‌های گونه در کوه گنو جمع‌آوری گردید و پس از بوجاری در یخچال نگهداری گردید. عملیات تولید نهال گلدانی از تاریخ 15 آذرماه در دو منطقه رویشگاه (کوه گنو) و ایستگاه حاجی‌آباد انجام شد. بذور جمع‌آوری شده به ‌مدت 24 ساعت در آب معمولی خیسانده شده و سپس به‌وسیله قارچ‌کش بنومیل 5 در هزار ضدعفونی گردید. پس از شستشو با آب در گلدان‌های پلاستیکی به قطر 20 سانتی‌متر کاشته شدند. گلدان‌ها با مخلوط یک‌سوم خاک باغچه، یک‌سوم کود حیوانی پوسیده و یک‌سوم ماسه پر شدند و قبل از کاشت نیز خاک گلدان‌ها به‌وسیله قارچ‌کش بنومیل 5 در هزار ضدعفونی گردید. گلدان‌ها به مدت حدود چهار ماه نگهداری شد و در این ایام عملیات آبیاری، مراقبت و وجین علف‌های هرز انجام گردید. مرحله انتقال به عرصه در 15 فروردین‌ماه بود. نهال‌ها در دو ایستگاه سرچاهان و ایستگاه حاجی‌آباد کاشته شدند. عملیات آبیاری بر روی نهال‌های غرس شده بلافاصله پس از کاشت انجام گرفت. شکل‌های 3 تا 6 مراحل مختلف رشد نهال‌ها را نشان می‌دهد.

2- مشخصات رویشگاه گنو و مزرعه‌های سرچاهان و حاجی‌آباد: کوه گنو در 20 کیلومتری شمال شهر بندرعباس واقع است. دراین منطقه گیاه مورخوش در ارتفاع 800 متری از سطح دریا بر روی صخره‌های پرشیب و با خاک کم‌عمق رویش دارد. مختصات محل جمع‌آوری نمونه که با دستگاهGPS  ثبت گردیده است، " 23 ΄ 23 ˚ 27 عرض شمالی و "30 ΄14 ˚ 56 طول شرقی را نشان می‌دهد. اقلیم منطقه در دستگاه دومارتن خشک بیابانی گرم با متوسط بارندگی سالیانه 300-275 میلی‌متر، درجه حرارت متوسط 25-5/22 درجه سانتی‌گراد و تبخیر سالانه 3600-3400 میلی‌متر می‌باشد. ازنظر زمین‌شناسی منطقه از آهک و مارن‌های میوسن تشکیل شده است. خاک منطقه کم‌عمق و دارای بافت لومی شنی است که در عمق 30 سانتی‌متری به سخت­ترین لایه می‌رسد.

مزرعه سرچاهان در مسیر جاده اصلی بندرعباس- سیرجان، در فاصله 120 کیلومتری شمال بندرعباس و 40 کیلومتری جنوب حاجی‌آباد در مختصات جغرافیایی²18 ¢52 °55 تا² 42 ¢53 °55 طول شرقی و²54 ¢57 °27 تا ¢1° 28 عرض شمالی، در ارتفاع 780 متر از سطح دریا قراردارد. بارندگی دراین منطقه در درجه اول در فصل زمستان است ولی در تمام فصول بارندگی به وقوع می‌پیوندد. پر بارانترین ماه سال بهمن و دی، حداکثر رطوبت نسبی در ماه‌های بهمن و اسفند، حداقل مطلق دما در ماه‌های دی و بهمن و حداکثر مطلق دما در ماه‌های خرداد، تیر و مرداد است. اقلیم منطقه به روش دومارتن خشک و بیابانی است.

مزرعه حاجی‌آباد در 165 کیلومتری شمال بندرعباس در مسیر جاده اصلی بندرعباس- سیرجان، در مختصات جغرافیایی²11 ¢54 °55 تا² 52 ¢55 °55 طول شرقی و²14 ¢18 °28 تا ²54 ¢19 °28 عرض شمالی، در ارتفاع 870 متر از سطح دریا قرار دارد. بارندگی دراین منطقه در درجه اول در فصل زمستان است ولی در تمام فصول بارندگی به وقوع می‌پیوندد. پر بارانترین ماه سال فروردین، بهمن و دی، حداکثر رطوبت نسبی در ماه‌های بهمن و اسفند، حداقل مطلق دما در ماه‌های دی و بهمن و حداکثر مطلق دما در ماه‌های خرداد، تیر و مرداد است. اقلیم منطقه به روش دومارتن خشک و بیابانی است.

جدول‌های شماره 1 تا 2 مشخصات خاک و جدول‌های 3 تا 4 ویژگی‎های آب و هوایی و شکل‌های 1 تا 2 منحنی آمبروترمیک این دو ایستگاه را نشان می‌دهد (3).

شکل 1- منحنی آمبروترمیک ایستگاه سرچاهان (95-1375)

شکل 2 - منحنی آمبروترمیک ایستگاه حاجی‌آباد (95-1365)

جدول 1 – مشخصات خاک محل اجرای بررسی

جدول 2- مشخصات شیمیایی خاک محل اجرای بررسی (کاتیون‌ها و آنیون‌ها)

جدول 3 - پارامترهای مختلف درجه حرارت ماهیانه و سالیانه ایستگاه‌های حاجی‌آباد و سرچاهان

جدول 4- بارندگی متوسط ماهیانه و سالیانه ایستگاه‌های حاجی‌آباد و سرچاهان

3- نمونه‌برداری و تهیه اسانس: مقدار 200 گرم از سرشاخه گلدار گیاه مورخوش بطور تصادفی از پایه‌ها در عرصه و مزرعه به‌طور هم‌زمان در مرحله اوج گلدهی گیاه و در اوایل فروردین‌ماه جمع­آوری شد. خشک شدن نمونه‌ها در دمای 25-22 درجه سانتی‌گراد انجام شد. در زمان اسانس‌گیری، به‌منظور تعیین درصد رطوبت نهایی هر نمونه، مقدار 5 گرم از آن توسط ترازوی دیجیتال دقیق وزن شد و در آون 105 درجه سانتی‌گراد به مدت 24 ساعت قرار داده شد. اسانس‌گیری به مدت دو ساعت با استفاده از دستگاه کلونجر طراحی شده براساس دارونامه بریتانیا به روش تقطیر با آب انجام شد. اسانس استخراج شده در شیشه‌های کوچک درب‌دار نگهداری‌ گردید و اطراف هر شیشه با کاغذ آلومینیومی پوشانده شد و جهت انجام آزمایش‌ها در یخچال نگهداری شد. بازده اسانس با در نظر گرفتن درصد رطوبت، برحسب وزن خشک نمونه محاسبه شد.

4- آزمایش‌های مربوط به تعیین ترکیبات موجود در اسانس برگ گیاه مورخوش: برای شناسایی ترکیبات تشکیل‌دهنده اسانس از دستگاه‌های کروماتوگرافی گازی (GC-FID) و کروماتوگرافی گازی متصل به طیف‌سنج جرمی (GC/MS) استفاده شد. پس از تزریق اسانس به دستگاه‌های فوق با مقایسه مولفه‌های استاندارد با استفاده از زمان بازداری ترکیب‌ها (RT) و اندیس بازداری (RI) ترکیبات اسانس شناسایی شدند. مشخصات این دستگاه ها به قرار زیر بود:

مشخصات دستگاه GC-FID - گاز کروماتوگراف شیمادزو  مدل 9A، مجهز به ستون DB-5 به طول 30 سانتی‌متر و قطر 25/0 میلی‌متر که ضخامت لایه‌های فاز ساکن در آن 25/0 میکرومتر می‌باشد. برنامه‌ریزی حرارتی از 40 درجه سانتی‌گراد شروع‌شده و پس از 5 دقیقه توقف در همان دما، به‌تدریج با سرعت سه درجه در دقیقه افزایش‌یافته تا به 250 درجه سانتی‌گراد رسید. دمای محفظه تزریق و دتکتور 260 تنظیم شده بود. دتکتور مورد استفاده در دستگاه GC از نوع FID بوده و از گاز هلیوم به‌عنوان گاز حامل با سرعت 32 سانتی‌متر بر ثانیه استفاده شد.

مشخصات دستگاه GC-MS - از دستگاه کروماتوگراف گازی واریان 3400 کوپل شده با طیف‌سنج جرمی از نوع تله یونی مجهز به ستون DB-5 به طول30 متر و قطر داخلی 25/0 میلی‌متر که ضخامت لایه فاز ساکن در آن 25/0 میکرومتر بود استفاده شد. برنامه‌ریزی حرارتی ستون شبیه به برنامه‌ریزی ستون در دستگاه GC بود. دمای محفظه تزریق 260 درجه سانتی‌گراد تنظیم شد و از گاز حامل هلیوم با سرعت 5/31 سانتی‌متر بر ثانیه در طول ستون استفاده گردید. زمان اسکن برابر با یک ثانیه، انرژی یونیزاسیون 70 ولت و ناحیه جرمی از 40 تا 340 بود. 

5- تعیین بازده اسانس: بازده اسانس از تقسیم وزن اسانس بر وزن مقدار برگ گیاه استفاده شده برای اسانس‌گیری بدست آمد.

6- محاسبات آماری: این بررسی در قالب طرح آماری بلوک کامل تصادفی با سه تکرار در نرم‌افزار SPSS مورد تجزیه‌وتحلیل قرارگرفت و میانگین آماری صفت مورد بررسی با آزمون دانکن مورد مقایسه قرار گرفت.

شکل 3- مرحله شش برگی نهال گونه مورخوش                          شکل 4- نهال سه ماهه گونه مورخوش

 شکل 5- نهال شش‌ماهه گونه مورخوش در مزرعه در مزرعه                شکل 6- نهال یکساله گونه مورخوش در مزرعه

نتایج و بحث

1- بازده اسانس: بیشترین بازده اسانس مربوط به نمونه‌های جمع‌آوری شده از مزرعه حاجی‌آباد بود. پس‌ازآن نمونه مزرعه سرچاهان و در نهایت رویشگاه کوه گنو که به ترتیب 2/5، 2/3 و 1/2 درصد وزنی به وزنی بود. ازنظر آماری بازده اسانس در مناطق مورد بررسی باهم اختلاف معنی‌داری داشت و در سه گروه جداگانه واقع شد. بیشترین بازده در نمونه مزرعه حاجی‌آباد با 2/5 بدست آمد که در مقایسه با مطالعات مجروحی (1387) (3/9 درصد) (17) و روستائیان و همکاران (1992) (5/6 درصد) کمتر و از سایر بررسی‌ها [صدری (1375) (4/2 درصد)، آئینه چی (1365) (5/4 درصد)، سلطانی پور و همکاران (1395) (5/4 درصد) و شریف فر و همکاران (2008) (4/2 درصد)] بیشتر بود. در بررسی‌های انجام شده توسط احمدی و همکاران (1388)، نجف‌پور نوایی و همکار (1381)، رامک و همکار (1387) و کوچکی و همکاران (1387) بازده اسانس نمونه‌های تهیه شده از رویشگاه در گیاهان مورد بررسی بیشتر از بازده اسانس‌ها نمونه‌های کاشته شده در مزرعه بود. حال آن که بررسی‌های انجام شده توسط میرجلیلی و همکاران (1384)، نجف‌پور نوایی و همکار (1386)، غنی و همکاران (1388)، زارع‌زاده و همکاران (1395)، سفیدکن و همکاران (1395) و یوسف‌زاده و سفیدکن (1395) و حسینی و همکاران (1396) نشان دادند که بازده اسانس نمونه‌های تهیه شده از مزرعه در گیاهان مورد بررسی بیشتر از بازده اسانس‌های نمونه‌های برداشت شده از رویشگاه بود. بنابراین در گیاهان مختلف تغییر مقدار بازده دیده می‌شود که با توجه به نوع گونه بازده ممکن است افزایش یا کاهش یابد.

2- شناسایی ترکیب‌های موجود در اسانس برگ گیاه مورخوش: در اسانس برگ گیاه مورخوش جمعاً 25 ترکیب شناسایی شد. کمترین میزان ترکیب در نمونه مربوط به رویشگاه کوه گنو با 17 ترکیب بود. در مزرعه سرچاهان 22 ترکیب و در مزرعه حاجی‌آباد 14 ترکیب شناسایی شد. جدول 5 تعداد و مقدار ترکیبات موجود در اسانس برگ گیاه مورخوش را در نمونه‌های اسانس رویشگاه و مزرعه حاجی‌آباد و مزرعه سرچاهان را نشان می‌دهد. مقایسه تعداد ترکیب‌های شناسایی شده در این بررسی با مطالعات قبلی نشان داد که با مطالعات صدری (1375) (25 ترکیب)، سلطانی پور (1381) (25 ترکیب) و سلطانی پور و همکاران (1395) (25 ترکیب) برابر، از مطالعات آئینه‌چی (1365) (31 ترکیب)، روستائیان و همکاران (1992) (30 ترکیب) و شریف فر و همکاران (2008) (26 ترکیب) کمتر و از مطالعه مجروحی (1390) (22 ترکیب) بیشتر بود.

3- مقایسه ترکیب‌های موجود در اسانس برگ گیاه مورخوش: جدول 6 مقایسه 15 ترکیب موجود در اسانس برگ گیاه مورخوش را نشان می‌دهد. همانگونه که از جداول پیداست بیشترین ترکیب لینالول است که در یک گروه جداگانه قرارگرفت. دومین ترکیب کامفور در گروه دوم قرارگرفت. لیمونن در گروه سوم، دو ترکیب کامفن و بورنئول در گروه چهارم و ترکیب‌های آلفا پینن، میرسن، ارتوسیمن، گاما ترپینن، ترپینولن، ژرانیول، تیمول، سیس جاسمن، بتا کاریوفیلن و بتا بیزابولن همگی در گروه پنجم قرارگرفتند.

لینالول و کامفور دو ترکیب اصلی گیاه، حدود 90-80 درصد اسانس را تشکیل دادند. در این بررسی بیشترین مقدار لینالول در نمونه مزرعه سرچاهان با 4/60 درصد بود که کمتر از مطالعات آئینه‌چی (1365) (2/69 درصد) و بیشتر از مطالعات سلطانی پور (1381) (59 درصد)، روستائیان و همکاران (1992) (3/57 درصد)، شریف فر و همکاران (2008) (3/53 درصد)، صدری (1375) (5/41 درصد)، سلطانی پور و همکاران (1395) (1/57 درصد) و مجروحی (1387) (6/35 درصد) بود. بیشترین مقدار کامفور نیز در نمونه مزرعه سرچاهان با 5/26 درصد بود که از مطالعه مجروحی (1389) (5/41 درصد) و صدری (1375) (7/39 درصد) کمتر و از مطالعات شریف فر و همکاران (2008) (1/26 درصد)، سلطانی پور (1381) (7/23 درصد)، روستائیان و همکاران (1992) (23 درصد)، سلطانی پور و همکاران (1395) (9/22 درصد) و آئینه چی (1365) (2/21 درصد) بیشتر بود.

4- مقایسه ترکیب‌های موجود در اسانس برگ گیاه مورخوش در رویشگاه و مزرعه: مقدار لینالول، کامفور، لیمونن، بورنئول، آلفاپینن، میرسن، گاماترپینن، بتاکاریوفیلن، ژرانیول، سیمن، تیمول و بتابیزابولن در رویشگاه و مزرعه باهم اختلاف معنی‌دار داشتند و در سه گروه جداگانه قرارگرفتند. مقدار کامفن، ترپینئول و سیس جاسمن در رویشگاه و مزرعه نیز باهم اختلاف معنی‌دار داشتند و در دو گروه قرار گرفتند. مقایسه آماری ترکیب‌های اسانس برگ گیاه مورخوش در شرایط رویشگاه و مزرعه‌های حاجی‌آباد و سرچاهان در جدول 7 نشان داده شده است. در بررسی‌های انجام شده توسط احمدی و همکاران (1388)، میرجلیلی و همکاران (1384) و نجف‌پور نوایی و همکار (1386) تعداد ترکیبات اسانس نمونه‌های تهیه شده از رویشگاه در گیاهان مورد بررسی بیشتر از تعداد ترکیبات اسانس نمونه‌های کاشته شده در مزرعه بود. حال آن که بررسی‌های انجام شده توسط نجف‌پور نوایی و همکار (1381)، رامک و همکار (1387)،  غنی و همکاران (1388) و زارع‌‌زاده و همکاران (1395) بر روی گیاه مرزه ریشینگری نشان داد که تعداد ترکیبات اسانس نمونه‌های تهیه شده از مزرعه در گیاهان مورد بررسی بیشتر از تعداد ترکیبات اسانس نمونه‌های برداشت شده از رویشگاه بود. ضمن آن‌که در مطالعه زارع‌‌زاده و همکاران (1395) بر روی گیاه آویشن کوهی تعداد ترکیبات اسانس نمونه‌های تهیه شده از مزرعه با تعداد ترکیبات اسانس نمونه‌های برداشت شده از رویشگاه برابر بود. بنابراین در گیاهان مختلف تغییر مقدار تعداد ترکیبات دیده می‌شود که با توجه به نوع گونه تعداد ترکیبات ممکن است افزایش یا کاهش یابد.

به‌طور کلی گونه دارویی مورخوش گونه انحصاری و در معرض خطر استان و ایران است و دارای فعالیت آنتی‌اکسیدانی و ضد باکتریایی (29)، پتانسیل دگرآسیبی (8)، اثرات باکتریسیدی و باکتری‌استاتیکی (26)، فعالیت‌های سیتوتاکسیک، آنتی‌لیشمانیایی و آنتی‌پلاسمودیالی (27)، اثرات ضد دردی و ضدالتهابی حاد و مزمن (18) و ضدویروسی (24) است، چنانچه از ارتفاعات به مزارع مردم منتقل شود پتانسیل‌های فراوانش آن‌چنان تغییر نمی‌کند که آن را از حیز انتفاع خارج کند و توصیه کشت آن در مزارع مورد تأکید نگارندگان می‌باشد.

سپاسگزاری

نگارندگان از مساعدت‌های مسئولین موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور و مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی هرمزگان کمال تشکر و قدردانی رادارند.