اثرات برهمکنش شوری و منیزیم روی روابط آبی و یونی اسفندک‌

(Zygophylum fabago L.)

لیلا زرندی میاندوآب^*، نادر چاپارزاده و حمید فکری شالی

ایران، تبریز، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، دانشکده علوم پایه، گروه زیست شناسی

تاریخ دریافت: 8/10/1397                            تاریخ پذیرش: 11/2/1398

چکیده

بمنظور بررسی اثر متقابل شوری و منیزیم بر رشد، ویژگی­های فیزیولوژیک و محتوای برخی عناصر غذایی در گیاه اسفندک، آزمایشی به صورت فاکتوریل در قالب طرح کاملاً تصادفی با چهار تکرار طراحی و در پرلیت با استفاده از محیط کشت هوگلند اجرا شد. تیمارها شامل دو سطح شوری کلریدسدیم (صفر و300 میلی‌مولار) و سه سطح منیزیم صفر و 2 و 6 میلی­مولار مازاد بر مقدار منیزیم موجود در محلول هوگلند (2 میلی­مولار) بودند. کاربرد منیزیم در شرایط شور منجر به افزایش وزن خشک بخش­هوایی به بیش از دو برابر تیمار شاهد (55 گرم وزن خشک) و ریشه بیش از 30% شد. شوری موجب افزایش محتوای آب در واحد سطح برگ گردید. در حالی­که بر هم­کنش شوری و منیزیم منجر به کاهش نسبی آن تا حدود تیمار شاهد (400گرم اب بر متر مربع) شد. شوری و بر هم­کنش آن با منیزیم منجربه منفی­تر شدن پتانسیل اسمزی برگ­ها شد، که سهم سدیم در این منفی­تر شدن در تیمارهای شوری بیشتر از تیمار شاهد بود ولی برهم­کنش شوری و منیزیم به­شدت موجب کاهش سهم پتاسیم در پتانسیل اسمزی گردید. شوری و منیزیم موجب کاهش شدید کلسیم، منیزیم و پتاسیم و افزایش شدید در محتوای سدیم اندام­های اسفندک شد. به­نظر می­رسد که افزودن مقدار منیزیم مناسب به محیط رشد اسفندک، می­تواند از طریق ایجاد تغییرات مناسب در نحوه جذب و انباشتگی سایر عناصر، رشد گیاه را در شرایط شور بهبود ببخشد. همچنین این یافته­ها نشان می­دهد که در محیط ­شور اسفندک قادر به انباشتگی غلظت بالای سدیم در برگ­های خود است و از آن به طور مستقیم برای تنظیم اسمزی استفاده می­کند که منجر به کاهش پتانسیل آب برگ، بهبود وضعیت آبی برگ و از این طریق بهبود رشد می­شود.

واژه­های کلیدی: اسفندک، شوری، منیزیم، رشد، پتانسیلاسمزی، توزیع عناصر.

* نویسنده مسئول، تلفن: 09143024354  ، پست الکترونیکی: zarandi@azaruniv.ac.ir

مقدمه

بر اساس ارزیابی­ها حدود 10 درصد کل خاک­ها و تقریبا 50 درصد زمین­های زراعی جهان تحت تاثیر شوری می‍باشند (22 و 34). با رشد شتابان فعلی، جمعیت جهان در سال 2050 میلادی به حدود 3/9 میلیارد نفر خواهد رسید که افزایش تولید محصولات کشاورزی غذایی به میزان 50 الی 70 درصد را می­طلبد (24; 34) که زمین­های زراعی فعلی جواب­گوی افزایش تقاضای ذکر شده نخواهد­بود. از طرف دیگر، در سال­های اخیر با تغییرات آب و هوایی کاهش نزولات جوی در مناطق نیمه­گرمسیری همانند بخشی از کشور ایران اتفاق ­افتاده­است. با کاهش سوخت­های فسیلی احتمال دارد تولید سوخت­های زیستی گیاهی رقابتی دیگر در کشت با گیاهان زراعی غذایی ایجاد نماید (39). یکی از راه­های حل این مشکل استفاده از خاک­های کم­کیفیت شور و حتی آب­های شور برای کشاورزی می­باشد. راه حل دیگر، کاشت گیاهان شورپسند و یا اهلی­سازی آنها برای کشت در خاک­های شور می­باشد که به طور جدی مورد توجه فیزیولوژیست­های گیاهی است. زیرا اغلب گیاهان زراعی از نوع گیاهان شیرین_­پسند هستند که در شرایط شور با کاهش تولید و عملکرد مواجه­اند. از دلایل اصلی کاهش عملکرد گیاهان شیرین­پسند در شرایط شور، تاثیر شوری بر جذب آب و عناصر غذایی از طریق تداخل در جذب رقابتی عناصر و تاثیر بر انتقال یا کده­بندی آنها، انباشتگی یون­های سمی، برهم­خوردن روابط آبی و اثرات ثانویه دیگر همچون تنش اکسیداتیو بیان­شده­است (28). غلظت درون بافتی عناصر غذایی پرمصرف و کم­مصرف تحت تاثیر غلظت یون­های محیط رشد گیاه می­باشد. افزایش جذب سدیم با کاهش جذب کاتیون­های دیگر و ایجاد عدم تعادل کاتیونی از جمله منیزیم از دلایل اصلی کاهش رشد گیاهان در اثر شوری محسوب می­شود (6). در شرایط شور، سدیم در غشای پلاسمایی تارهای کشنده، جایگزین کلسیم شده و با آسیب و تغییر نفوذپذیری غشایی موجب نشت مواد همچون پتاسیم به خارج سلول و اختلال در اعمال حیاتی گیاه می­شود (27). افزایش غلظت عناصر غذایی به عنوان یک راهکار برای کاهش اثرات سمیت یونی و ناهنجاری­های تغذیه­ای گیاهان در خاک­های شور مورد توجه است (43). دلیل عمده دیگر کاهش عملکرد گیاهان شیرین­پسند در شرایط شور، تنش اسمزی است. غلظت بالای نمک محلول در آب، پتانسیل اسمزی آن را کاهش داده و موجب ایجاد تنش اسمزی ثانویه یا تنش خشکی فیزیولوژیک برای گیاه می­شود (28).

گیاهان شورپسند به طور طبیعی در محیط­های شور رشد کرده و حتی از املاح موجود در خاک یا آب نفع می­برند. این گیاهان طی تکامل سازگاری­های لازم برای بردباری به غلظت­های بالای نمک را کسب نموده­اند. از جمله این سازگاری­ها تغییر در روابط آبی درون سلولی و کده­بندی یون­ها در واکوول­ها، افزایش جذب آب با تولید ترکیبات سازگار اسمزی، گوشتی­شدن و ترشح نمک از طریق غدد مخصوص می­باشد (9). آستانه تحمل گیاهان شورپسند به شوری متفاوت بوده و حتی ممکن است برخی از آنها در شوری آب دریا نیز بتوانند رشد مناسب داشته­باشند (10).

غلظت زیاد یون­های سمی در تنش شوری سبب بازدارندگی پروتیین­سازی، غیرفعال­کردن آنزیم­ها، آسیب­های فتوسنتزی و در نهایت مرگ گیاه می­شود (17; 32). حفظ غلظت سیتوپلاسمی مناسب یون­هایی همچون پتاسیم و منیزیم، برای فعالیت بسیاری از آنزیم­ها، نکته کلیدی در حیات گیاهان شورپسند می­باشد (3). در کده­بندی یون­های سمی در واکوول­ها ناقل­های یونی موجود در تونوپلاست، به ویژه پادبر سدیم- پروتون در گیاهان از جمله اسفندک نقش اساسی دارند (44).

اسفندک (Zygophyllum fabago L.) گونه­ای از تیره قیجیان (Zygophyllaceae) می­باشد که در  بیشتر مناطق دنیا به ویژه ایران پراکنده­است (11). به دلیل ویژگی­های خاص، این گیاه قابلیت بهره­برداری برای بهبود پوشش گیاهی مناطق خشک، شور، استپی و زمین‌های بایر را دارد. اسفندک به عنوان یک گیاه شورپسند اختیاری به دلیل داشتن ریشه نسبتاً عمیق و فیزیولوژی منحصر به فرد به شرایط کم آبی مقاومت خوبی دارد اغلب گونه‌های اسفندک گیاهان مقاوم به خشکی و متحمل به شوری هستند. این گیاهان به خوبی با محیط خشک سازگار شده و میزان بالای سدیم را در برگ‌های خود انباشته می‌کنند (10) و به همین خاطر آن را گیاه خشکی- شورپسند می­نامند. این گیاه به دلیل حفظ حالت آبی حتی به تنش عناصر سنگین نیز مقاوم می­باشد. زیرا در شرایط تنش عناصر سنگین به شکل چشمگیری کارایی استفاده از آب را افزایش می­دهد (18). سازگاری اسمزی قوی اسفندک در این شرایط موجب کاهش پتانسل آب سلول­ها می­شود (19). لذا اسفندک می­تواند به­عنوان یک مدل موفق گیاهی در غلبه بر انواع شرایط سخت محیطی غیرزیستی (از جمله خشکی، شوری و تنش عناصر سنگین) مورد استفاده قرار گیرد.

منیزیم به عنوان یک عنصر پرمصرف ضروری برای رشد گیاهان، اصلی­ترین نقش خود را در ساختمان کلروفیل برای انجام فرایند فتوسنتز بازی می­کند. همچنین این کاتیون در سنتز ریبونوکلئیک­اسیدها و پروتیین­ها نقش مهمی دارد (40). میزان جذب آن با افزایش غلظت محیطی کاتیون­های دیگر از جمله پتاسیم، آمونیوم و کلسیم به شدت کاهش می­یابد، زیرا بین منیزیم، کلسیم و پتاسیم برای محل­های جذب روی غشاهای سلولی ریشه رقابت وجود دارد (15). مطالعه در مورد آثار متقابل منیزیم و شوری بسیار اندک است ولی اکثر تجارب موجود حاکی از کاهش محتوای منیزیمی گیاهان غیر شورپسند در شرایط شوری است. تعدادی گزارش حاکی از اثر بهبود بخش منیزیم در جهت تحمل تنش­های محیطی در دست می­باشد (4; 23). برخی دیگر از محققین معتقدند که غلظت بالای منیزیم در خاک ممکن است با ایجاد کمبود کلسیم در گیاه سبب کاهش تحمل آن به شوری شود (16). از این­رو در این پژوهش اثرات متقابل شوری کلریدسدیم و منیزیم بر روابط اسمزی، سهم کاتیون­های سدیم و پتاسیم در ایجاد پتانسیل اسمزی و محتوای عناصر کلسیم، منیزیم، سدیم و پتاسیم در اندام­های اسفندک مورد بررسی قرار گرفت.

مواد و روشها

مواد گیاهی و شرایط کشت: بذرهای گیاه اسفندک در بهار سال 94 از محوطه دانشگاه شهید مدنی آذربایجان واقع در منطقه آذرشهر در استان آذربایجان شرقی (عرض جغرافیایی 81/37، طول جغرافیایی 94/45 و ارتفاع 1340 متر از سطح دریا) جمع­آوری شد. پس از جداسازی، بذرهای سالم با محلول هیپوکلریت­سدیم 1درصد ضدعفونی و با آب مقطر شسته شدند. جوانه­زنی بذرها بر روی کاغذ صافی مرطوب به مدت هفت روز صورت گرفت. دانه­رست­ها به گلدان­های حاوی پرلیت انتقال یافته و به مدت هفت روز در شرایط نوری تنظیم شده 16 ساعت نور و 8 ساعت تاریکی، رطوبت 40-30 درصد، دمای 1±25 درجه­سانتی­گراد و میانگین شدت نور 150 میکرومول­فوتون بر­مترمربع در ­ثانیه نگهداری و یک روز در میان تا روز 25 با آب مقطر و محلول غذایی هوگلند (نیترات کلسیم 4،  نیترات پتاسیم 6، مونوپتاسیم فسفات 1، سولفات منیزیم 7 آبه 2، اسید بوریک 046/0، کلرید منگنز 2 آبه009/0، سولفات روی 1 آبه0008/0، سولفات مس 5 آبه 0003/0، مولیبدات سدیم 0001/0 و  Fe-EDTA 0358/0میلی­مولار) تغذیه شدند. تیمارها شامل دو سطح شوری کلریدسدیم (صفر و300 میلی‌مولار) و سه سطح منیزیم صفر و 2 و 6 میلی­مولار مازاد بر مقدار منیزیم موجود در محلول هوگلند (2 میلی­مولار)، بودند. تیمار منیزیم به مدت 5 روز از روز 25 تا روز 30 به صورت افزودن به محلول غذایی اعمال شد. تیمارهای شوری از روز 30 تا آخرین روز کشت اعمال و گیاهان در روز 48 برداشت شدند. جهت اجتناب از انباشتگی نمک گلدان­ها یک روز در میان با آب مقطر شستشو و بالافاصله محلول غذایی دارای شوری مورد نظر افزوده شد.

سنجش پارامترهای رشد: پس از برداشت نمونه‌ها، وزن تر برگ­ها، ساقه­ها و ریشه­ها با ترازوی حساس تعیین شد. همچنین طول ریشه­ها و سطح برگ­ها اندازه­گیری شد. سپس نمونه‏ها برای سنجش وزن خشک در آون به مدت 72 ساعت در دمای 70 درجه سانتیگراد قرار گرفتند و سپس توزین شدند.

سنجش محتوای آب در واحد سطح برگ (LWCA):  از رابطه معادله 1 محاسبه و بر حسب g(H₂O)m^-2 ارایه گردید.

معادله 1) LWCA= (LFw – LDw)/L

در رابطه فوق LFw نشان­دهنده وزن­تر  و LDw نشان­دهنده وزن­خشک  و L نشان­دهنده سطح برگ­ها است.

استخراج و اندازه­گیری کاتیون­ها:نمونه­های برگی، ساقه‏ای و ریشه‏ای خشک، در کوره الکتریکی به مدت 8 ساعت در دمای 600 درجه سانتی­گراد خاکستر شدند. خاکستر حاصل با اسیدنیتریک رقیق محلول گردید. سدیم و پتاسیم به روش شعله سنجی (6) و کلسیم و منیزیم به روش کمپلکسومتری اندازه­گیری شدند (29).

تعیین پتانسیل اسمزی: برای اندازه­گیری پتانسیل اسمزی، نمونه های برگی پس از چند بار انجماد در دمای 20- درجه سانتیگراد و ذوب تخریب شدند. برای استخراج و جداسازی شیره سلولی، نمونه های برگی تخریب شده به مدت 15 دقیقه در 5000 دور در دقیقه سانتریفیوژ (مدل EBA، شرکت Hettich آلمان) شدند. اسمولالیته شیره سلولی با اسمومتر انجمادی (مدل OSMOMAT 030، شرکت GONOTEC آلمان) تعیین شد. پتانسیل اسمزی از معادله وانت­هوف (معادله2) در دمای 25 درجه­سانتی‌گراد محاسبه و برحسب مگاپاسگال گزارش گردید (6).

معادله2)               Ψ_π¹⁰⁰ (MPa) = 0.002437 (m³·MPa·mol⁻¹) × osmolality (mol/m³)

سنجش درصد سهم اسمزی سدیم و پتاسیم در پتانسیل اسمزی: غلظت سدیم و پتاسیم موجود در شیره سلولی به­ روش شعله­سنجی تعیین و سپس سهم اسمزی سدیم و پتاسیم از رابطه وانت هوف محاسبه و درصد سهم آن گزارش گردید (6).

 آنالیز آماری و تحلیل داده­ها

این آزمایش به­صورت  فاکتوریل در قالب طرح کاملاً تصادفی با چهار تکرار انجام  شد. انجام آنالیزهای آماری با استفاده از نرم افزار SPSS 17 با تجزیه واریانس دو­طرفه(ANOVA)  انجام شد. مقایسه میانگین­ها با آزمون دانکن در سطح احتمال 5 درصد انجام شد.از نرم افزار Excel برای ترسیم اشکال استفاده شد.

نتایج

رشد: بر اساس داده­های تجزیه واریانس تاثیر شوری، منیزیم و برهم­کنش شوری و منیزیم به­صورت معنی­دار موجب افزایش وزن خشک برگ­های اسفندک شد (شکل 1).

شکل 1- تاثیر شوری و منیزیم بر مقادیر میانگین وزن خشک برگ­های اسفندک (4 تکرار SE±). حروف یکسان بیانگر عدم اختلاف معنی­دار در سطح 05/0 P ≤ است. در کل نمودارها ^* ، ^**،^***و ns : بترتیب بیانگر معنی­داری در  05/0 =P و 01/0 =P و 001/0 =P و بی­معنی می­باشند.

افزایش وزن خشک ساقه­های اسفندک از الگوی به­دست آمده برای برگ­ها پیروی نمود و نشان داد که برهم­کنش شوری و منیزیم به­صورت معنی­دار موجب افزایش وزن خشک ساقه گردیده است (شکل 2).

شکل 2- تاثیر شوری بر میانگین وزن خشک ساقه­های اسفندک (4 تکرار SE±).  حروف یکسان بیانگر عدم اختلاف معنی­دار در سطح 05/0  P ≤ است. در کل نمودارها ^* ، ^**،^***و ns : بترتیب بیانگر معنی­داری در  05/0 =P و 01/0 =P و 001/0 =P و بی­معنی می­باشند.

بر اساس نتایج تجزیه واریانس تیمار شوری توأم با منیزیم تاثیر مثبت و معنی­داری بر وزن خشک ریشه­ها داشت (شکل 3).

شکل 3- تاثیر شوری و منیزیم بر مقادیر میانگین وزن خشک ریشه­های اسفندک (4 تکرار ±SE). حروف یکسان بیانگر عدم اختلاف معنی­دار در سطح 05/0 P ≤ است. در کل نمودارها ^* ، ^**،^***و ns : بترتیب بیانگر معنی­داری در  05/0 =P و 01/0 =P و 001/0 =P و بی­معنی می­باشند.

میزان آب در واحد سطح برگ(LWCA): بر اساس داده­های تجزیه واریانس، تیمار شوری موجب افزایش معنی­دار میزان آب در واحد سطح برگ شد (شکل 4). اما محلول دهی با منیزیم منجر به کاهش معنی­دار میزان LWCA شد.

شکل 4- تاثیر شوری و منیزیم بر مقادیر میانگین میزان آب در واحد سطح برگ­های اسفندک (4 تکرار± SE). حروف یکسان بیانگر عدم اختلاف معنی­دار در سطح 05/0 ≤ P است. در کل نمودارها ^* ، ^**،^***و ns : به­ترتیب بیانگر معنی­داری در  05/0 =P و 01/0 =P و 001/0 =P و بی­معنی می­باشند.

پتانسیل اسمزی برگ­ها: نتایج حاصل از این تحقیق روی پتانسیل اسمزی برگ­ها نشان داد که شوری تاثیر معنی­دار در کاهش پتانسیل اسمزی برگ­های اسفندک داشت (شکل 5). اگرچه تیمار منیزیم بر پتانسیل اسمزی برگ­ها تاثیری را نشان نداد ولی همراهی تیمار شوری و منیزیم موجب منفی­تر شدن پتانسیل اسمزی سلول­های برگی شد.

شکل 5- تاثیر شوری و منیزیم بر مقادیر میانگین پتانسیل اسمزی برگ­های اسفندک (4 تکرار ±SE). حروف یکسان بیانگر عدم اختلاف معنی دار در سطح 05/0 ≤ P است. در کل نمودارها ^* ، ^**،^***و ns : بترتیب بیانگر معنی­داری در  05/0 =P و 01/0 =P و 001/0 =P و بی­معنی می­باشند.

درصد سهم پتاسیم در پتانسیل اسمزی: بر اساس داده­ها شوری درصد سهم پتاسیم در پتانسیل اسمزی را کاهش داد. بر اساس نتایج تجزیه واریانس تاثیر تیمار منیزیم بر سهم پتاسیم در پتانسیل اسمزی سلول­های برگی معنی­دار نبود. باحضور منیزیم در شرایط شور دخالت پتاسیم در پتانسیل اسمزی به کمینه مقدار کاهش یافت (شکل 6).

شکل 6- تاثیر شوری و منیزیم بر مقادیر میانگین سهم پتاسیم در پتانسیل اسمزی برگ­های اسفندک (4 تکرار ±SE). حروف یکسان بیانگر عدم اختلاف معنی­دار در سطح 05/0 ≤ P است. در کل نمودارها ^* ، ^**،^***و ns : بترتیب بیانگر معنی­داری در  05/0 =P

 و 01/0 =P و 001/0 =P و بی­معنی می­باشند.

درصد سهم سدیم در پتانسیل اسمزی: شوری به­طور معنی­دار درصد سهم سدیم در پتانسیل اسمزی برگ­های اسفندک را افزایش داد (شکل 7). تیمار منیزیم اختلاف معنی­داری در درصد سهم سدیم در پتانسیل اسمزی ایجاد نکرد. براساس داده­های تجزیه واریانس، تیمار منیزیم در شرایط شور موجب کاهش دخالت سهم سدیم در پتانسیل اسمزی برگ گیاهان شد.

شکل 7- تاثیر شوری و منیزیم بر مقادیر میانگین سهم سدیم در پتانسیل اسمزی برگ­های اسفندک (4 تکرار ±SE). حروف یکسان بیانگر عدم اختلاف معنی­دار در سطح 05/0 ≤ P است. در کل نمودارها ^* ، ^**،^***و ns : بترتیب بیانگر معنی­داری در  05/0 =P و 01/0 =P و 001/0 =P و بی­معنی می­باشند.

کلسیم: نتایج حاصل از اثرات شوری و منیزیم بر محتوای کلسیم برگ­ها و ساقه ها نشان داد که شوری موجب کاهش معنی­دار محتوای کلسیم برگ­ها وساقه­ها نسبت به شاهد شد (شکل 8). اثر برهم­کنش دو عامل اصلی شوری و منیزیم موجب کاهش بیش از پیش میزان کلسیم بافت­­های برگ و ساقه گردید، به­طوری که بیشینه کاهش در تیمار شوری توام با منیزیم بالا مشاهده گردید. در این تحقیق اگرچه بین سطوح مختلف منیزیم در عدم حضور شوری و همچنین تیمار شاهد و شوری فاقد منیزیم اختلاف معنی­دار مشاهده نگردید ولی بر اساس نتایج تجزیه واریانس هر دو عامل شوری و منیزیم تاثیر معنی­دار در تغییرات میزان کلسیم ریشه­ها نشان دادند.

منیزیم:نتایج حاصل از اثرات شوری بر محتوای منیزیم برگ­ها، ساقه­ها و ریشه گیاهان اسفندک نشان داد که شوری موجب کاهش معنی­دار محتوای منیزیم آنها نسبت به شاهد شد (شکل 9). در کل غلظت­های بالای منیزیم موجب افزایش غلطت منیزیم در اندام­های مختلف گیاه اسفندک شد. در برگ و ریشه اسفندک، تیمار منیزیم توام با شوری با یک روند وابسته به میزان حضور منیزیم در محیط به شکل معنی­داری میزان منیزیم در بافت­های گیاهی را افزایش داد.

سدیم:براساس داده­های تجزیه واریانس شوری، منیزیم و اثر متقابل آنها بر میزان سدیم بافت­های برگی تاثیر معنی­دار داشتند (شکل 10). با افزایش غلظت منیزیم در محیط ریشه از محتوای درون بافتی سدیم برگ­ها کاسته شد. در مورد ریشه و ساقه گیاهان اسفندک تیمار منیزیم و اثر متقابل آن با شوری برای میزان سدیم معنی­دار نبود ولی تیمار شوری موجب افزایش سدیم این اندام­ها شد.

پتاسیم:نتایج حاصل از تجزیه واریانس داده­ها نشان داد که منیزیم و اثر متقابل آن با شوری بر میزان پتاسیم بافت­های برگی تاثیر معنی­داری نداشت. شوری موجب کاهش معنی­دار محتوای پتاسیم برگ­ها شد (شکل 11). الگوی داد­ه­های پتاسیم ریشه­ها طوری بود که هیچ عاملی (شوری، منیزیم و اثر متقابل آنها) اثر معنی­دار نشان نداد. در ساقه گیاهان اثر متقابل شوری و منیزیم تغییر معنی­دار میزان پتاسیم ایجاد نکرد ولی در کل هر دو عامل شوری و منیزیم به طور مجزا موجب کاهش محتوای پتاسیم شدند. نتایج حاصل از اثرات شوری بر محتوای پتاسیم برگ­ها نشان داد که شوری موجب کاهش معنی­دار محتوای پتاسیم برگ­ها شد. تیمار منیزیم اختلاف معنی­داری در محتوای پتاسیم برگ نشان نداد. محتوای پتاسیم برگ در گیاهان با تیمار شوری توام با منیزیم کاهش معنی­داری نسبت به شاهد نشان داد ولی نسبت به شوری اختلاف معنی­دار نشان نداد. نتایج حاصل از اثرات شوری بر محتوای پتاسیم ساقه­ها نشان داد که شوری موجب کاهش معنی­دار محتوای پتاسیم ساقه­ها شد.

شکل 8- تاثیر شوری و منیزیم بر مقادیر میانگین کلسیم برگ­ها، ساقه­ها و ریشه­­های اسفندک (4 تکرار ±SE). حروف یکسان بیانگر عدم اختلاف معنی دار در سطح 05/0 ≤ P است. در کل نمودارها ^* ، ^**،^***و ns : بترتیب بیانگر معنی­داری در  05/0 =P و 01/0 =P و 001/0 =P و بی­معنی هستند.

شکل 9- تاثیر شوری و منیزیم بر مقادیر میانگین منیزیم برگ­ها، ساقه­ها و ریشه­های اسفندک (4 تکرار ±SE). حروف یکسان بیانگر عدم اختلاف معنی دار در سطح 05/0 ≤ P است. در کل نمودارها ^* ، ^**،^***و ns : بترتیب بیانگر معنی­داری در  05/0 =P و 01/0 =P و 001/0 =P و بی­معنی هستند.

تیمار منیزیم با غلظت 6 میلی­مولار کمی کاهش در محتوای پتاسم ساقه نسبت به شاهد نشان داد ولی به­طور کلی اختلاف معنی­داری در محتوای پتاسیم ساقه مشاهده نشد. محتوای پتاسیم ساقه در گیاهان با تیمار شوری توام با منیزیم بخصوص با غلظت 6 میلی­مولار کاهش معنی­داری نسبت به شاهد نشان داد ولی نسبت به شوری اختلاف نشان نداد. نتایج حاصل از اثر تیمارهای شوری، منیزیم و شوری توام با منیزیم بر محتوای پتاسیم ریشه­ها اختلاف معنی­داری نشان نداد.

شکل 10- تاثیر شوری و منیزیم بر مقادیر میانگین سدیم برگ­ها، ساقه­ها و ریشه­های اسفندک (4 تکرار ±SE). حروف یکسان بیانگر عدم اختلاف معنی دار در سطح 05/0 ≤ P است. در کل نمودارها ^* ، ^**،^***و ns : بترتیب بیانگر معنی­داری در  05/0 =P و 01/0 =P و 001/0 =P و بی­معنی هستند.

شکل 11- تاثیر شوری و منیزیم بر مقادیر میانگین پتاسیم برگ­ها، ساقه­ها و ریشه­های اسفندک (4 تکرار ±SE). حروف یکسان بیانگر عدم اختلاف معنی دار در سطح 05/0 ≤ P است. در کل نمودارها ^* ، ^**،^***و ns : بترتیب بیانگر معنی­داری در  05/0 =P و 01/0 =P و 001/0 =P و بی­معنی هستند.