The effect of Grazing intensity Livestock on Invader's Species Plant Diversity in Kabirkuh Foot(Slope) Dareshar Town

Document Type : Research Paper

Authors

1 MSc rangemanegment/zabol university

2 Asistant profesor departemant range and watershid management zabol university

3 Associate Prof. Department of Range Management, Borujerd Branch, Islamic Azad University, Borujerd, I.R. of Iran

Abstract

Separation of invasive plant species from other is essentially needed in studies related to plant diversity to avoid any misleading judgments about jungles and rangeland ecosystem plant diversity. This study aimed to investigate the effect of livestock grazing intensity on diversity, richness and evenness of range invasive plants in semi-steppe rangelands of Darrehshahr, western Iran. Tree aria subjected to long-term heavy, moderate and lenient grazing intensities along with an exclosure were considered as grazing treatments. Vegetation was sampled with randomized-systematic method using transect line in 100m length and 1m2 sample piece. Then variance, richness and uniformity indicators were performed with Past and Ecological Methodology. Data of invasive species were separated from other data prior to calculation of species diversity, richness and evenness with Shanon-wiener and Simpson`s diversity indices, Margalef and Menhinick richness indices, and Peet and Sheldon indices, respectively. Bh‌Tvrykh value diversity in all treatments varied greatly because the amount of maximum of Simpson and Shannon respectively, in the aria and heavy grazing livestock and grazing was the lowest index in region. The indices of species richness in pastures under grazing were higher than other treatments. Mechanic index showed that invasive species richness in aria under heavy grazing by 25.5 and 15.73 percent from aria grazing to-moderate intensity. Uniformity of the species in aria with different intensities of heavy, medium, light and grazed statistically significant difference was observed. However, the value of the indices was different. Most of Pete and Sheldon indices in the region were under light grazing livestock.

Keywords

Main Subjects

اثر شدت چرای دام بر تنوع گونه‌های گیاهی مهاجم در منطقه کوهستانی کبیرکوه، شهرستان دره­شهر

روح اله زینی‌وند1*، مجید آجورلو1 و علی آریاپور2

1 زابل، دانشگاه زابل، دانشکده آب و خاک، گروه مرتع و آبخیزداری

2 بروجرد، دانشگاه آزاد اسلامی، دانشکده کشاورزی، گروه مرتعداری

تاریخ دریافت: 13/11/96              تاریخ پذیرش: 3/4/97

چکیده

جداسازی گونه­های گیاهی مهاجم از دیگر گونه­­ها در مطالعات مربوط به تنوع گیاهی برای جلوگیری از هرگونه قضاوت گمراه کننده در مورد تنوع گیاهی اکوسیستم مورد نیاز است. هدف این مطالعه، بررسی اثر شدّت چرای دام بر تنوع، غنا و یکنواختی گونه­های مهاجم در منطقه کبیرکوه استان ایلام بود. سه منطقه چرا شده با شدّت‌های سنگین، متوسط، سبک با سه تکرار و یک منطقه چرا نشده (قرق) انتخاب گردیدند. نمونه­برداری پوشش گیاهی به روش تصادفی- منظم با استفاده از ترانسکت (طول 100 متر با فاصله 50 متر) و قطعه نمونه (1×1 متر) انجام شد. سپس شاخص­های تنوع، غنا و یکنواختی با نرم­افزارهای Past و EcologicalMethodology محاسبه شدند. داده‌ها با تجزیه واریانس یک طرفه و آزمون حداقل تفاوت معنی­داری (LSD) تحلیل شدند. مقدار شاخص‌های تنوع در تیمارهای شدت چرا متفاوت بود. بیشترین مقدار شاخص سیمپسون و شانون به ترتیب در مراتع تحت چرای سنگین (974/0) و سبک (69/4) و کمترین مقدار این شاخص­ها در منطقه قرق به ترتیب964/0 و 501/4 بود. مقدار شاخص­های غنای گونه­ای در منطقه  تحت چرای سنگین دام بیشتر از سایر تیمارهای چرا بود. شاخص غنای منهینیک نشان داد که غنای گونه‌های مهاجم در منطقه تحت شدّت چرای سنگین به ترتیب 5/25 و 73/15 درصد بیش‌تر از منطقه چرا شده با شدّت سبک و متوسط بود (05/0>P). یکنواختی گونه‌ای در مناطق چرا شده با شدت‌های مختلف یعنی سنگین، متوسط، سبک و قرق شده تفاوت معنی­داری نداشت (05/0<P). بیشترین مقدار شاخص­های پیت و شلدون در منطقه تحت چرای سبک دام بود.

واژه‌های کلیدی: تنوع زیستی، چرای دام، گونه‌های مرتعی، مرتع نیمه‌استپی

* نویسنده مسئول، تلفن: 31232047-054، پست الکترونیکی: r.zinivand@yahoo.com

مقدمه

 

تنوع گونه­ای یکی از مؤلفه­های تنوع زیستی است که پایداری اکوسیستم را در برابر عوامل نامساعد محیطی و تهدیدهای زیستی تضمین می‌کند (7). اکوسیستم­هایی که تنوع گونه­ای بیشتری داشته باشند پایداری اکولوژیکی بیشتری در برابر تغییرات و هجوم گونه‌های جدید خواهند داشت و اکوسیستم‌های پایدار و پویا محسوب می‌شوند (14). به علاوه، کارکرد و تولید اکوسیستم­، مستقیماً تحت تأثیر تنوع گونه­ای قرار می­گیرد (3). عوامل زیادی بر تنوع گونه‌ای در اکوسیستم مرتع اثر می‌گذارند. عوامل مخرب طبیعی و انسانی مانند خشکسالی­های طولانی و پی‌در‌پی، آتش سوزی طبیعی و آتش افروزی، مدیریت غیر اصولی چرای دام (چرای شدید، چرای انتخابی، و چرای خارج از فصل)، تبدیل اکوسیستم­ مرتع به سایر کاربری‌ها باعث تغییر تنوع گونه­ای در اکوسیستم­ می­شود (12). به علاوه، تغییر اقلیم، تخریب‌های محلی مانند حفر معادن، رهاسازی دیم‌زارهای کم بازده، هجوم آفات و بیماری‌های گیاهی و غیره ممکن است شرایط را برای ورود، اسقرار و گسترش گیاهان جدید فراهم نمایند (3).

علفخواران اهلی و وحشی یکی از اجزای زنده اکوسیستم هستند که همواره با سایر اجزای زنده و غیر زنده، همکنشی دارند. علفخواران می‌توانند باعث کاهش یا افزایش تنوع گونه‌ای در اکوسیستم گردند (15). دام­های اهلی از جمله علفخوارانی هستند که می­توانند بر تنوع گونه­ای در این اکوسیستم­ها تأثیر زیادی داشته باشند. چرای دام با تغییر در فراوانی و ترکیب گونه‌های گیاهی، که ضامن بقا، پایداری و کارکرد اکوسیستم­ هستند، اکوسیستم­های مرتع را به شکل مطالوب یا نامطلوب تحت تأثیر قرار می­دهد (6، 7). مطالعات بسیاری با بررسی اثر چرای دام بر تنوع گونه‌ای به انجام رسیده است. مهدویو همکاران (1388) با ارزیابی تغییرات وضعیت مرتع با استفاده از روش توصیف سلامت مراتع نیمه استپی رودشور به این نتیجه رسیدند که به دلیل چرای مفرط و بی موقع زادآوری اکثر گیاهان چندساله علفی و گندمی مختل شده و تنها ازدیاد گیاهان غیرخوشخوراک و مهاجم صورت می­گیرد. اجتهادی و همکاران (1381) با بررسی و مقایسه شاخص­های عددی تنوع گونه­ای در دو مرتع با مدیریت چرای متفاوت در حوزه آبخیز سد طرق در جنوب مشهد نشان دادند که مراتع قرق دارای غنای گونه­ای، یکنواختی و تنوع گونه ای بیشتری نسبت به مراتع تحت چرا بود. شکریو همکاران (1385)اثر شدت چرای دام را بر غنای گونه ای مراتع کوهستانی البرز مورد مطالعه قرار دادند که نتیجه حاصل از آن نشان داد که تنوع گونه ای در مراتع چرا نشده بیشتر از مراتع تحت چرای دام بود غلامیو همکاران (1390) در مطالعات خود نشان دادند که غنا گونه­های دایمی با شدت چرا کاهش و غنا گونه­های مهاجم افزایش می­یابد. محبی و میرزایی (1390) در تحقیقی تحت عنوان مقایسه شاخص های تنوع، غالبیت، غنا و یکنواختی پوشش گیاهی تحت شرایط قرق و غیر قرق در قطعه چهار زرند شهریار به این نتیجه رسیدند که تنوع، غنا و یکنواختی در سایت قرق نشده بیشتر از سایت قرق شده می باشد. نظری و همکاران (1395)در مطالعات خود نشان دادند که تنوع گونه­های گیاهی مهاجم تحت تاثیر چرا افزایش می­یابد. همچنین زارع کیا و همکاران (1392) در بررسی اثر مدیریت­های مختلف چرایی بر تنوع و غنای گونه ای در مراتع استپی ساوه نشان دادند که تنوع گونه­ای در مراتع چرا شده نسبت به قرق بیشتر است. تا زمانی­ که جمعیت دام‌ها در اکوسیستم متناسب با ظرفیت آن باشد و شدت چرای دام در حد متوسط باشد، نه تنها به منابع اکوسیستم مانند ذخایر گونه‌ای خسارت وارد نمی­شود بلکه تنوع گونه­ای افزایش هم می­یابد (5 ، 34).

مدیریت چرای دام مانند تعدیل تعداد دام با ظرفیت مرتع، ممانعت از چرای نابهنگام، انتخاب سیستم چرایی مناسب و غیره با تأثیر بر حضور و فراوانی اشکال رویشی گیاهان بر پایداری و عملکرد اکوسیستم مرتع اثر می­گذارد (14). زمانی­که شدت چرای دام­ها در اثر مدیریت نادرست از حدی بیشتر شود، ممکن است تنوع گیاهی در مرتع به خطر بیافتد (17). با وجود این که گونه­های گیاهی مهاجم دارای ویژگی­های مانند رشد سریع، تولید زیاد، قدرت تولید مثل زیاد، توانایی پراکنش بالا، قدرت سازگاری و رقابت زیاد، زنده مانی طولانی بذر و غیره هستند، به دلیل خاردار، اسانس‌دار یا سمی بودن برای چرای دام ارزش زیادی ندارند (3). گیاهان مهاجم در برابر چرا و تردد دام‌ها مقاوم بوده و ممکن است دام‌ها از طریق محدود کردن میزان و گسترش گونه‌های گیاهی مرغوب، عرصه را برای ورود، استقرار و گسترش آن‌ها فراهم نماید.گسترش گیاهان مهاجم می‌تواند باعث تغییر در ساختار و کارکرد اکوسیستم شود و عرصه را برای گونه‌های گیاهی و جانوری بومی محدود کند (22). امروزه با تغییر در رویکرد مدیریت اکوسیستم‌ها، بر حفظ تنوع زیستی و دستیابی به پایداری اکولوژیک اکوسیستم­، از طریق مدیریت اکولوژیکی گیاهان مهاجم و پیش­بینی و اخطار زودهنگام تغییر در تنوع زیستی تأکید می‌گردد (28). دانستن این که کدام یک از اجزای زنده اکوسیستم در معرض خطر قرار دارد، و این که مراحل مختلف هجوم گونه‌های جدید به اکوسیستم چگونه شناسایی و مدیریت شود؛ نقش مهمی در حفظ پایداری اکولوژیک اکوسیستم دارد (29).

بدلیل اینکه حضور گیاهان مهاجم باعث اختلال در کارکرد و ساختار اکوسیستم مرتع می‌شود، مدیریت گیاهان مهاجم در این اکوسیستم­ها باید در اولویت برنامه­های مدیریتی قرار گیرد تا سلامت و یکپارچگی آن­ها حفظ شده و کارکرد آن استمرار یابد (42). دانستن شدت چرای بهینه جهت حفظ و افزایش تنوع گونه­های گیاهی مرغوب و کاهش تنوع گیاهان مهاجم و نامرغوب لازمه مدیریت صحیح و کار­آمد اکوسیستم­های مرتعی است؛ که خود مستلزم داشتن اطلاعات کافی از تأثیر شدت چرا بر تنوع گونه­ای است. این امر با شناخت، اندازه­گیری و پایش تنوع گونه­ای محقق می­شود. در این راستا، آگاهی از عوامل زیستی و محیطی مخرب بر اکوسیستم مرتع که باعث تخریب رویشگاه‌ها و در نتیجه کاهش تنوع گونه­ای می­شود، ضروری است. با توجه به اینکه یکی از عوامل مخرب زیستی در مرتع، چرای مفرط دام می­باشد هدفاز این مطالعه، تعیین اثر شدت­های مختلف چرای دام بر تنوع، غنا و یکنواختی گونه­های گیاهی مهاجم و تعیین شدت چرای مناسب برای کاهش تنوع­ گونه­ای گیاهان مهاجم در دامنه های کبیرکوه شهرستان دره‌شهر بود.

مواد و روشها

منطقه مورد مطالعه: این مطالعه در مراتع کبیرکوه، شهرستان دره‌شهر واقع در جنوب شرقی استان ایلام انجام شد. منطقه مورد مطالعه در مختصات جغرافیاییʺ36 ʹ27 ˚33 تا ʺ53  ʹ8 ˚37 عرضشمالی و ʺ64 ʹ34 ˚46 تا ʺ18 ʹ17˚50 طول شرقی قرار دارد. حداکثر و حداقل ارتفاع منطقه از سطح دریاای منطقه به­ترتیب 1150 و 301 متر می­باشد. براساس آمار ده ساله (1382 تا 1392) ایستگاه هواشناسی سینوپتیک دره­شهر، اقلیم منطقه نیمه­خشک، متوسط بارندگی و درجه حرارت سالانه به ترتیب 404 میلی‌متر و 5/22 درجه سانتی‌گراد می­باشد.

تیمارهای چرای دام: تیمارهای چرا شامل شدّت چرای سنگین، چرای متوسط، چرای سبک پس از بازدید­های میدانی و با توجه به فاصله از محل اطراق دام (آغل و آبشخوار) (11) و عدم چرای دام با توجه به منطقه قرق 5 ساله که مشابه تمامی شرایط منطقه مورد مطالعه (شاهد) می‌باشند. جهت برآورد بهتر تغیرات و عدم اختلاف در اشتباهات هر تیمار محاسبه شده در سه تکرار بود.  مناطق اطراف آغل و آبشخور به عنوان منطقه تحت شدّت چرای سنگین دام در نظر گرفته شد (11). با توجه به وسعت محدوده چرای دام در طول روز، مراتع واقع در حدود 2 تا 3 کیلومتری آغل و آبشخور به­عنوان منطقه تحت چرای متوسط لحاظ گردید. در نهایت، بر اساس مشاهدات میدانی و مشاوره با افراد محلی، مراتع واقع در اطراف باغات و زمین‌های کشاورزی به­عنوان منطقه تحت چرای سبک مشخص گردید(13، 27). یک مرتع قرق شده به مدت 5 سال در نزدیکی سایر تیمارها به­عنوان شاهد در نظر گرفته شد.

نمونه‌برداری از پوشش گیاهی: نمونه­برداری از پوشش گیاهی به روش تصادفی- منظم با استفاده از ترانسکت و قاب نمونه­برداری انجام شد. با توجه به تغییرات پوشش گیاهی و وسعت منطقه مورد مطالعه در هر تیمار در هر تکرار 5 ترانسکت به طول 100 متر و با فاصله 50 متر از یکدیگر جانمایی شد (5). تعداد 5 قطعه نمونه به ابعاد 1×1 متر در طول هر ترانسکت به­طور تصادفی با توجه به جدولtآماری قرار داده شد. در داخل هر قطعه نمونه، تعداد و نام گونه‌های گیاهی، تعداد کل پایه‌های هر گونه، فرم رویشی هر گونه، کلاس خوشخوراکی، مهاجم یا غیرمهاجم بودن (با توجه به گونه­های مورد توجه گوسفند که دام غالب منطقه بود) هر گونه یادداشت شد (16، 19). سپس، درصد پوشش تاجی هر گونه با استفاده از شمارش تعداد گونه ها در قاب نمونه برداری به ابعاد 2×5/1 برای تعین لیست گونه های گیاهی منطقه اندازه‌گیری شد. به علاوه، ترکیب گیاهی، فراوانی، وفور و سایر متغیرهای مربوط به پوشش گیاهی محاسبه شد. در مجموع، برای اندازه‌گیری متغیرهای پوشش گیاهی در کل منطقه مورد مطالعه، 60 ترانسکت و 300 قطعه نمونه استفاده شد.

محاسبه تنوع، غنا و یکنواختی گونه‌ای: پس از مشخص نمودن ترکیب گونه­های گیاهی و مشخص نمودن تعداد و نوع گونه در هر تیمار و بررسی گونه های مختلف در هر تیمار و گونه های مشترک بین مناطق تحت مطالعهداده‌های مربوط به گونه‌های مهاجم از مابقی داده‌ها تفکیک شدند؛ و محاسبات تنوع، غنا و یکنواختی فقط برای گونه‌های مهاجم انجام شد (جدول 1). برای بررسی تنوع گونه‌ای، از شاخص تنوع شانون-وینر (38) (رابطه 1) و شاخص تنوع سیمپسون (41) (رابطه 2) استفاده شد.

(1)                              

که در آن،  شاخص تنوع شانون، ni تعداد افراد گونه i‌ام و N تعداد کل افراد در نمونه است.

SDI = 1-D                                                              (2)     

 

که در آن، SID شاخص تنوع سیمپسون، S تعداد گونه،ni تعداد پایه گونه iام، و N تعداد پایه‌های همه گونه­ها است.

برای بررسی غنای گونه‌ای، از شاخص مارگالِف (31) (رابطه 3) و شاخص منهینیک (33) رابطه (4) استفاده شد.

(3)                                                      

که در آن R  شاخص غنای مارگالِف، S تعداد گونه‌ها و N تعداد کل افراد در نمونه می­باشد.

(4)                                                      

که در آن، R2شاخص غنای منهینیک،  Sتعداد کل گونه‌ها و Nتعداد پایههای تمام گونه­ها است.

برای بررسی یکنواختی گونه‌ای، از شاخص یکنواختی شلدون (37) (رابطه 5) و شاخص یکنواختی پیت (35) (رابطه 6) استفاده شد.

(5)                                                    

در این رابطه  شاخص شلدون،  شاخص تنوع هیل و S تعداد کل گونه می­باشد.

(6)                                                     

در این رابطه  شاخص پیت،  شاخص تنوع شانون و S تعداد کل گونه می­باشد.

محاسبه مقدار شاخص­های مذکور با نرم افزارPAST  و Ecological Methodologyنسخه 6.1.4 انجام گردید.

تجزیه تحلیل داده­ها: ابتدا داده­ها از نظر مقادیر پرت و انتهایی (با ترسیم نمودار جعبه ای)، نرمال بودن داده­ها (با آزمون کولوموگرف-اسمیرنف)و همگنی واریانس‌ها (با آزمون لون) بررسی شد. پس از محقق شدن پیش فرض­های آزمون آماری، برای پی بردن به وجود یا عدم وجود تفاوت معنی­دار تنوع گونه­های مهاجم در بین مراتع تحت شدت­های مختلف چرای دام، داده­ها با تجزیه واریانس یکطرفه تجزیه و تحلیل شدند. برای مقایسه میانگین­ها و تفکیک میانگین­های دارای تفاوت معنی­دار و مقایسه دو به دو میانگین­ها از آزمون حداقل تفاوت معنی­دار (LSD) در سطح اطمینان 95 درصد استفاده شد. تجزیه تحلیل آماری داده ها با نرم افزار SPSS نسخه 20 انجام شد.

نتایج

ترکیب گونه­های گیاهی: در کل منطقه مورد مطالعه تعداد 87 گونه گیاهی متعلق به 23 خانواده گیاهی مشخص گردید. از این تعداد گونه گیاهی 28 گونه مختص منطقه قرق،13 گونه در منطقه تحت چرای سبک، 13 گونه در منطقه تحت چرای متوسط و فقط هشت گونه در منطقه تحت چرای سنگین مشاهده گردید (شکل1).

 

جدول 1- فهرست گونه های گیاهی مهاجم در منطقه مورد مطالعه و برخی از مشخصات آنها

گونه گیاهی

خانواده

فرم رویشی

طول عمر

شدت چرای دام

Achillea alppica

Asteraceae

پهن برگ علفی

B

H, L, M

Alhagi persarum

Papilionaceae

پهن برگ علفی

P

L

Anthemishauss knechtii

Asteraceae

"

A

H, L, E

Arrhenatherum kotschyi

Poaceae

"

P

H, E

Centaurea Koeieanabornm

Asteraceae

"

P

H, L, M, E

Centaurea solstitialis

Asteraceae

"

A

H, L, M, E

Cirsium congestum

Compasitae

"

P

H, M, E

Curtamus oxyacantha

Asteraceae

"

A

H, L, M, E

Cyperus fuscus

Cyperaceae

"

A

E

Echinops quercetorum

Asteraceae

"

P

H, L, M, E

Euphorbia falcata

Euphorbiaceae

"

A

M

Salvia indica

Labiaceae

"

P

L

Silene microsperma

Caryophyllaceae

"

A

N

Silybum marianum

Asteraceae

"

B

H, L, M, E

Sisymbrium septulatum

Asteraceae

"

A

E

A: گیاهان یکساله؛ B: گیاهان دوساله؛P: گیاهان چندساله          E: منطقه قرق؛ M: چرای متوسط؛L:چرای سبک؛H:چرای سنگین

 

منطقه قرق بیشترین حضور گونه‌های گیاهی و منطقه تحت چرای سنگین دام کمترین حضور گونه‌های گیاهی را به خود اختصاص داده است (شکل 1). همچنین تعداد ده گونه گیاهی بین تمامی تیمارها، 27 گونه بین منطقه قرق و متوسط، 16 گونه بین منطقه قرق و منطقه تحت چرای سنگین، 23 گونه بین منطقه قرق و تحت  چرای سبک، 25 گونه بین منطقه تحت چرای سبک و سنگین، 22 گونه بین منطقه تحت چرای سبک و متوسط، و 20 گونه بین منطقه تحت چرای سنگین و متوسط مشترک بود (شکل 2).

 

شکل 2- وضعیت اشتراک گونه‌های گیاهی در مناطق چرا شده با شدت‌های مختلف

A: تعداد گونه مشترک بین مناطق چرا شده، E: منطقه قرق شده، M: چرای متوسط دام، H: چرای سنگین دام، L: چرای سبک دام

تنوع گونه‌های مهاجم: مقدار عددی شاخص‌های تنوع سیمپسون و شانون در تیمار­های مختلف چرای دام متفاوت بود. (شکل 3). نتایج تجزیه واریانس نشادن داد که مقدار شاخص‌های تنوع سیمپسون و شانون برای گونه­های مهاجم در تیمار­های مختلف چرای دام تفاوت معنی­داری نداشت (0.05< P) (جدول 2). نتایج مقایسه میانگین‌ها با آزمون حداقل سطح معنی‌داری حاکی از این بود که مقدار شاخص‌های تنوع سیمپسون و شانون برای گونه­های مهاجم در منطقه چرا نشده، چرای سبک، متوسط و سنگین تفاوت معنی­داری نداشت (0.05< P) (شکل 3).

یکنواختی گونه‌های مهاجم: محاسبه نتایج شاخص­های یکنواختی پیت و شلدون برای گونه­های گیاهی مهاجم در تمامی تیمارهای تحقیق متفاوت بود. نتایج تجزیه واریانس نشان داد که مقدار شاخص‌های یکنواختی پیت و شلدون در مراتع چرا شده با شدت‌های مختلف یعنی سبک، متوسط، سنگین و قرق شده تفاوت معنی­داری نداشت (0.05< P) (جدول 3).

 

 

شکل 1- تعداد گونه های گیاهی موجود در مناطق چرا شده با شدت‌های مختلف

جدول 2- تجزیه واریانس شاخص‌های تنوع گونه­های گیاهی مهاجم در مناطق چرا شده با شدت‌های مختلف

شاخص تنوع

منبع تغییر

درجه آزادی

میانگین مربعات

F

P

سیمپسون

شدّت چرا

3

005/0

748/2

112/0 ns

خطای آزمایش

8

005/0

 

 

شانون

شدّت چرا

3

003/0

669/0

570/0 ns

خطای آزمایش

8

003/0

 

 

 

 

شکل 3- مقدار شاخص‌های تنوعگونه­های گیاهی مهاجم در مناطق چرا شده با شدّت‌های مختلف توسط دام

 

 

مقدار شاخص یکنواختی پیت و شلدون برای گونه­های مهاجم در مرتع چرا شده با شدت سبک، متوسط، سنگین و قرق شده تفاوت معنی­داری نداشتند (0.05< P) (شکل 4).

بحث و نتیجه گیری

تنوع گونه‌ای در ارزیابی عملکرد و  دخالت‌های  انسان  در

اکوسیستم‌های طبیعی اهمیت زیادی دارد (16). اندازه‌گیری تنوع گونه‌ای می‌تواند معیار مناسب برای ارزیابی وضعیت مرتع و هم‌چنین در اتخاذ مدیریت مناسب استفاده شود (9).

 

 

شکل4- مقدار شاخص‌های یکنواختیگونه­های گیاهی مهاجم در مناطق چرا شده با شدّت‌های مختلف توسط دام

جدول 3- تجزیه واریانس شاخص‌های یکنواختی گونه­های گیاهی مهاجم در مناطق چرا شده با شدت‌های مختلف

شاخص یکنواختی

منبع تغییر

درجه آزادی

میانگین مربعات

F

P

پیت

شدّت چرا

3

001/0

480/1

292/0 ns

 

خطای آزمایش

8

001/0

 

 

شلدون

شدّت چرا

3

102/0

696/0

580/0 ns

 

خطای آزمایش

8

147/0

 

 

                                 

 

ولی نکته قابل توجه آن است که تنوع گونه‌ای زیاد الزاماً دلیل بر وضعیت خوب مراتع نیست، چون تنوع گونه‌ای زیاد در برخی مواقع می‌تواند ناشی از حضور گونه‌های مهاجم باشد که در اثر عوامل طبیعی و انسانی، گونه‌های خوشخوراک و مرغوب از بین رفته و عرصه برای حضور و گسترش گونه‌های مهاجم و بردبار فراخ شده است (21). بنابراین، در مطالعات مربوط به تنوع گونه‌ای، تفکیک گونه‌های مهاجم (نامرغوب) از گونه‌های مرغوب لازم است تا بدین وسیله از ارائه گزارش‌های گمراه کننده درباره تنوع گونه‌ای رویشگاه‌های مرتعی اجتناب شود. به علاوه، باید در نظر داشت که گونه‌های مهاجم بخشی از جامعه گیاهی هستند و حتی در مرحله اوج توالی اکولوژیکی (کلیماکس) نباید انتظار داشت که این گونه‌ها اصلاً در ترکیب گیاهی جامعه حضور نداشته باشند. مهم آن است که میزان حضور و تعداد گونه‌های آن‌ها در حدی باشد که به مطلوب بودن ترکیب گیاهی مرتع برای چرای دام لطمه وارد نکند (42). از بین شاخص‌های مختلف اندازه‌گیری تنوع گونه‌ای، شاخص‌های سیمپسون و شانون توانایی بیشتری برای تشخیص تنوع گونه‌ای دارند (30). شاخص شانون بیشتر تحت تاثیر غنای گونه‌ای است، اما شاخص سیمپسون تحت تأثیر فراوانی گونه‌های غالب قرار می‌گیرد (9). مقدار شاخص سیمپسون از صفر تا یک تغییر می‌کند. هر چه مقدار شاخص به یک نزدیک باشد مبیّن تنوع بیشتر است و برعکس. شاخص سیمپسون منعکس کننده چیرگی است. زیرا در مقایسه با گونه‌های نادر، نسبت به گونه‌های با وفور زیاد حساس‌تر است. مزیّت این شاخص آن است که مقادیر آن از یک نمونه به نمونه دیگر، غیرمحتمل است که تغییر کند زیرا این گونه های نادرند و در مقایسه با گونه‌های رایج پراکنش مکانی متغییرتر دارند (7). مقدار شاخص شانون از 5/1 تا 5/4 تغییر می­کند. در بعضی مواقع، مقدار این شاخص می تواند کمتر از 5/1 و بیش از 5/3 باشد. به طوری که در جامعه ای که فقط یک گونه باشد، مقدار آن حداکثر ۷ است هر چه عدد این شاخص به 5/4 نزدیکتر باشد تنوع گونه­ای بیشتر است  برعکس (2، 22). در این مطالعه، مقادیر شاخص‌های تنوع سیمپسون و شانون در مراتع چرا شده با شدت‌های سبک، متوسط، سنگین و قرق شده تفاوت نداشتند (جدول 3). امّا، مقدار عددی شاخص سیمپسون از منطقه قرق شده به مرتع چرا شده با شدت سنگین روند تقریباً افزایشی داشت که به معنی افزایش تنوع گونه‌های مهاجم با تشدید چرا می‌باشد بیشترین و کمترین مقدار شاخص سیمپسون به ترتیب در مراتع تحت چرای سنگین (974/0) و در مرتع قرق شده (964/0) بود به­علاوه بیشترین مقدار شاخص شانون در منطقه چرای سبک (569/4) و کمترین مقدار در منطقه چرای سنگین دام (501/4) محاسبه شد (جدول 2). با بررسی دقیق‌تر مقادیر دو شاخص گفته شده، به نظر می­رسد که افزایش شدت چرای دام در مراتع مورد مطالعه اثر قابل توجّه‌ای بر افزایش تنوع گونه‌های مهاجم نداشته است. حسین زاده و همکاران (1387) ،اسدیان و همکاران (1388)، زارع کیا و همکاران (1392)، Hichkman  و همکاران (2004)، Papanikoloan  و همکاران (2011)، Gillen  و همکاران (1998) با بررسی اثر چرای دام بر تنوع گونه­های گیاهی مهاجم بیان داشتند تاثیر شدت چرای دام بر تنوع گونه ای مهاجم متفاوت است و شدت چرای دام باعث افزایش گونه­های گیاهی مهاجم به طور زیاد می باشد که با تحقیق حاضر مطابقت ندارد. اغلب انتظار بر این است که در مرتع چرا شده با شدت سنگین، گونه‌های مهاجم تنوع بیشتر و در مرتع قرق شده تنوع کمتر داشته باشند. دلیل آن که در مرتع چرا شده با شدت سنگین (که در این مطالعه، در اطراف روستا و آبشخور قرار داشتند)، گونه­های مهاجم افزایش قابل توجه نیافته‌اند می‌تواند به از بین رفتن گونه‌های مهاجم یا پایه‌های گیاهی یک گونه در اثر مداومت چرای سنگین در طول سال‌های گذشته منسوب شود. از بین رفتن پایه‌های گیاهی بر وفور (abundance) و یکنواختی گونه‌ای و در نهایت بر تنوع گونه‌ای اثر می‌گذارد. در مرتعی که دام‌ها به طور روزانه در آن حضور داشته‌اند، حتّی گیاهان مقاوم و بردبار به شرایط نامساعد و تنش‌های محیط هم تاب نیاورده و از عرصه حذف شده‌اند. هم‌چنین، به دلیل کوتاه بودن مدت زمان اعمال قرق در مرتع قرق شده (حدود 5 سال)، حضور گونه‌های مهاجم می‌تواند به بقایای گونه‌های مهاجم قبل از عملیات قرق نسبت داده شود؛ از نظر توالی اکولوژیکی مدت 5 سال برای جایگزین کردن گونه‌های مرغوب با مهاجم کم می باشد (41). مقدار عددی شاخص­های غنای مارگالف و منهینیک نشان ­دهنده­ی غنای زیاد گونه­های مهاجم در مرتع چرا شده با شدت سنگین می­باشد و مرتع قرق شده در رتبه دوم و مرتع چرا شده با شدت سبک در رتبه آخر قرار داشت بیش‌ترین مقدار شاخص مارگالف در مرتع تحت چرای سنگین دام (326/6) و کم‌ترین مقدار آن در مرتع تحت چرای سبک دام (476/5) بود. هم‌چنین، بیش‌ترین مقدار شاخص منهینیک در مرتع چرا شده با شدّت سنگین (75/3) و کم‌ترین مقدار آن در مرتع قرق شده (776/2) بود. با توجه به  شاخص منهینیک، میانگین غنای گونه­های مهاجم در مرتع قرق شده 83/13 درصد کمتر از غنای گونه‌های مهاجم در مرتع تحت شدّت چرای متوسط و 1/35 درصد کمتر از مرتع با شدّت چرای سنگین بود (جدول 3). شاخص منهینیک نشان داد که غنای گونه‌های مهاجم در مرتع تحت شدّت چرای سنگین 5/25 درصد بیش‌تر از مرتع با شدّت چرای سبک و 73/15 درصد بیشتر از مرتع تحت شدّت چرای متوسط بود (05/0 >P). در نهایت، غنای گونه‌های مهاجم در مرتع با شدّت چرای متوسط 58/11 بیش‌تر از مرتع تحت چرای سبک بود (05/0 >P). نتایج نشان دادکه اثرات چرای سنگین دام بر غنای گونه های گیاهی مهاجم بیشتر از سایر تیمار های تحقیق می­باشد. مشابه تحقیق حاضر غلامی  و همکاران (1390)، زارع کیا و همکاران (1392)، نظری و همکاران (1395)، Diaz و همکاران (2007) در مطالعات خود به این نتیجه رسیدند که غنای گونه­های گیاهی مهاجم تحت شدت چرای دام افزایش می­یابد. زیاد بودن تعداد گونه‌های مهاجم در مرتع چرا شده با شدت سنگین اساساً می تواند به از بین رفتن گونه های مرغوب یا کاهش قدرت رقابتی آن‌ها مرتبط باشد. چون در اثر فشار چرای دام، در وهله اول گونه‌های کلاس Ӏ حذف می­شوند و پس از آن، تشدید فشار چرای دام باعث حذف گونه­های کلاس ӀӀ و کلاس ӀӀӀ شده و عرصه برای ورود و گسترش گونه­های مهاجم مهیّا می‌شود و بدین ترتیب غنای گونه­های مهاجم در مرتع تحت چرای سنگین افزایش پیدا می­کند (23). با توجه با این که مرتع قرق شده در منطقه‌ای قرار دارد که قبلاً تحت چرای دام بوده است، غنای نسبتاً زیاد گونه‌های مهاجم در آن می‌تواند به باقیمانده آن‌ها از قبل زمان قرق نسبت  داده شود. اثرات شدت چرای دام شدت چرای دام بر یکنواختی گونه­های گیاهی مهاجم در تیمار­های تحقیق متفاوت بود بطوریکه بیش‌ترین مقدار شاخص‌های پیت و شلدون در مرتع تحت چرای سبک و کم‌ترین مقدار آنها در مرتع تحت چرای سنگین بود. مقدار متوسط شاخص پیت برای گونه­های مهاجم در منطقه چرای سبک 419/1 و در منطقه چرا سنگین 372/1 بود. مقدار متوسط شاخص شلدون برای گونه­های مهاجم در منطقه چرای سبک 085/4 و در منطقه چرا سنگین 489/3 بود.Novoa  و همکاران (2013) در مطالعات خود به این نتیجه رسیدند که چرای سنگین دام یکنواختی گونه ای گیاهی را افزایش میدهد. در اغلب موارد اولین تغییر قابل توجه در مناطق تحت چرای دام کاهش تنوع زیستی گیاهان است منجر به ایجاد یک توده خالص از گیاهان مهاجم می­شود. گونه­های مهاجم به دلیل داشتن ویژگی­های خاص مانند پایین بودن خوشخوراکی نسبت به سایر گونه­ها،  قابل استفاده بودن برای مدت کوتاهی از دوره رویش به دلیل داشتن ترکیبات فنلی، تانن، لیگنین، و سلولز بالا (41)، سازگاری با شرایط نامطلوب خاک و پراکنش خوب بذور به طور مستقیم و یا توسط دام­ها، می‌توانند در عرصه‌های تحت چرای سنگین هم حضور خود را تا حدودی حفظ کنند (40).

در این مطالعه اثر شدت چرای دام در تنوع گونه‌های گیاهی در مراتع نیمه استپی کبیرکوه،شهرستان دره‌شهر بررسی شد. مراتع چرا شده با شدت‌های سنگین، متوسط، سبک و قرق شده تفاوت فاحش و معنی‌دار از نظر تنوع گونه‌های مهاجم نداشتند. بنابراین، این مطالعه قادر به ارائه شدت چرای مناسب برای کنترل و کاهش گونه‌های مهاجم در مراتع منطقه دره‌شهر نیست. به طور کلی، تنوع گونه‌های گیاهی مهاجم در کل مراتع منطقه زیاد بود. این بدان معنی است که به دلیل بهره‌برداری نادرست در طی دهه‌های گذشته از کل مراتع منطقه، گونه‌های خوشخوراک و مرغوب از بین رفته و عرصه برای حضور و گسترش گونه‌های مهاجم و بردبار مهیا شده است، به گونه‌ای که در حال حاضر، گونه‌های مهاجم و نامرغوب پوشش گیاهی غالب و اصلی کل مراتع منطقه را تشکیل داده‌اند. بنابراین، پیشنهاد می‌گردد که در مطالعات مربوط به تنوع گونه‌ای، گونه‌های مهاجم (نامرغوب) از گونه های مرغوب و خوشخوراک  تفکیک شوند تا بدین وسیله از ارائه گزارش‌های گمراه کننده درباره تنوع گونه‌ای رویشگاه‌های مرتعی اجتناب شود. لازم است با به کارگیری روش‌های مناسب مدیریتی نسبت به کاهش وسعت گونه‌های مهاجم در مراتع پوشیده شده از گونه‌های مهاجم با تنوع زیاد اقدام نمود.

سپاسگزاری

این پژوهش با حمایت مالی دانشگاه زابل (شماره گرنت: UOZ-GR-9517-47) انجام شده است. بدین وسیله نویسندگان مراتب قدردانی خود را از معاونت پژوهش و فناوری دانشگاه زابل اعلام می‌دارند.

1- اسدیان، ق.، اکبرزاده، م. و صادقی منش، م. 1388. بررسی تغیرات پوشش گیاهی مراتع گیاهی نهاوند در شرایط چرا و قرق. فصلنامه علمی پژوهشی مرتع و بیابان. 3: 343-352.
2- اجتهادی، ح.، عکافی، ح. ر. و قریش الحسینی، 1381. بررسی و مقایسه شاخص های عددی تنوع گونه ای در دو رویشگاه با مدیریت چرای متفاوت. مجله زیست شناسی ایران. 13: 49- 58.
3- جنگجو، م. 1388. اصلاح و توسعه مرتع. انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد. 239ص.
4- حسین زاده، ج.، جلیلوند، ح. و تمرتاش، ر.1387. تغییرات پوشش گیاهی و برخی خصوصیات شیمیای خاک مراتع تحت تاثیر شدت های مختلف چرای دام. فصلنامه علمی پژوهشی تحقیقات مرتع و بیابان ایران. 14 (4): 500-512.
5- حیدریان آقاخانی، م.، نقی پور برج، ع. ا. و توکلی، ح. 1389. بررسی اثر شدت چرای دام بر پوشش گیاهی و خاک در مراتع سیساب بجنورد. فصلنامه علمی پژوهشی تحقیقات مرتع و بیابان. 3: 325- 343.
6- خادم الحسینی، ز. 1389. مقایسه شاخص عددی تنوع گونه های گیاهی در سه رویشگاه با شدت چرای متفاوت (مطالعه موردی: مرتع گردنه زنبوری ارسنجان). مجله علمی پژوهشی مرتع. 4 (1): 104- 111.
7- خانی، م.، قنبریان، غ. ع. و کمالی مسکونی، ا. 1390. مقایسه شاخص تنوع و غنای گونه های گیاهی در سطوح مختلف چرایی در مراتع گرم و خشک استان فارس. مجله علمی پژوهشی مرتع. 5 (2): 129- 136.
8- زارع کیا، ص.، فیاض، م.، غلامی، پ.، گودرزی، م. و جعفری، ف. 1392. اثر مدیریت های مختلف چرایی بر تنوع و غنای گونه ای در مراتع استپی ساوه. بوم شناسی کاربردی. 2 (6): 1- 11.
9- زارع چاهوکی، م. ع.، نودهی، ر. و طویلی، ع. 1389. بررس تنوع گونه ای و رابطه آن با عوامل محیطی در ماتع اشتهارد. فصلنامه علمی پژوهشی خشک بوم. 1(2): 41-47.
10- شکری، م.، طویلی، ع. و ملایی کندلوسی، ج. 1385. اثر  شدت چرا بر غنای گونه ای مراتع کوهستانی البرز. مجله علمی پژوهشی مرتع. 1(3). 269- 287.
11- غلامی، پ.، قربانی پاشاکلایی، ج. و شکری، م. 1390. تغییرات تنوع، غنا و گروهای کارکردی پوشش گیاهی در شدت های مختلف چرای دام (مطالعه موردی: مراتع ممسنی استان فارس). نشریه تحقیقات مرتع و بیابان. 4: 662-675.
12- کهندل، ا.، چایی چی، م.، ارزانی، ح.، محسنی ساروی، م. و زاهدی امیری، ق. 1385. تاثیر شدت های چرای دام بر ترکیب پوشش گیاهی، رطوبت، مقاومت مکانیکی و نفوذ پذیری خاک. مجله منابع طبیعی ایران. 59: 1001-1011.
13- آجورلو، م.، ابراهیمیان، م.، عبدالله، ب. ع. 1393. تأثیر چرای بلندمدت گاو در خصوصیات مورفولوژیک ریشة گونة decumbens Brachiaria وچگونگی توزیع آن در خاک (مطالعة موردی: چراگاه استوایی در کشور مالزی). مجله مرتع و آبخیزداری، 67(2): 333-344.
14- محبی، ع. و میرزایی، م. ع. 1390. مقایسه شاخص های تنوع، غالبیت، غنا و یکنواختی پوشش گیاهی تحت شرایط قرق و غیر قرق (مطالعه موردی: قطعه چهار زرند شهریار). نشریه جنگل و مرتع. 97: 33- 39.
15- محمودی، ج.، وحیدچوپانی، ح. و اکبرلو، م. 1389. تاثیر قرق بر تنوع زیستی در مراتع استپی (مطالعه موردی: مراتع بزداغی استان خراسان شمالی). فصلنامه علمی تخصصی اکوسیستم های طبیعی ایران. 1 (2): 146- 151.
16- مرادی، ا.، حمزه، ب.، مظفریان، و. ا. وافشارزاده، س. 1396. مطالعه فلوریستیک و رویشگاه‌های بالای مرز جنگلی حوزه آبخیز لومیر. مجله پژوهش‌های گیاهی (زیست شناسی ایران).30 (3): 534-549.
17- مقصودی مقدم، م.، طهماسبی، پ.، ابراهیمی، ع.، شاهرخی، ا. و فعال، م. 1390.تاثیر چرای دام بر ترکیب تنوع جوامع گیاهی مناطق استپی بروجن. مجله علمی پژوهشی مرتع. 4: 410-419.
18- مهدوی، م.، ارزانی، ح. و جوری، م. ح. 1388. ارزیابی تغییرات وضعیت مرتع با استفاده از روش های توصیفی سلامت مرتع (مالعه موردی: مراتع استپی رودشور). نشریه علمی پژوهشی مرتع. 1 (3): 385- 397.
19- نقی پور برج، ع.، حیدریان آقاخانی.، م. و توکلی، ح. 1389. بررسی شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان منطقه سیساب در استان خراسان شمالی. فصلنامه علوم و فنون منابع طبیعی. 5 (4): 113-123.
20- نظری، س.، قربانی، ج.، زالی، س. ح. و تمرتاش، ر. 1395. اثر چرای دام و هجوم گیاه زیاد شونده Stachy byzantineبر برخی شاخص های ساختاری پوشش گیاهی. نشریه علمی پژوهشی مرتع. 1(10): 27- 40.
21- یوسفوند، ث.، اسماعیل‌زاده، ا.، جلالی، غ. ع.، و اسدی، ح. 1396. معرفی فلور، شکل زیستی و کورولوژی پوشش گیاهی روزمینی و بانک بذر خاک پارک جنگلی نور. مجله پژوهش‌های گیاهی (زیست شناسی ایران). 30(1): 102-114.
 
22- Bakker, J. and S. Wilson. 2001. Competitive abilities of introduced and native grasses. Plant Ecology 157: 117-125.
23- Diaz. S.,S. lovorel, S. Mcintyre, V. Falczuk, F. Casanoves, D,G. Milchunas, C. Skarpe, G. Rusch, M. Sternberg,I. Noy-meir, J. Landsberg, W. Zhang, H. Clark and B,. D, Campell. 2007. Plant trait responses to grazing- A global synthesis. Global Change Biological. 13: 313-341.
24- Funk, J.L. 2013.  The physiology of invasive plants in low-resource environments. Conservation physiology 1: 1-17.
25- Gillen, R., L. Mccollum, K. Tate. W and M., E. Hodges. 1998. Tall grass prairie response to grazing system and stoking rate. Journal of range management. 51: 139-146. 
26- Hichman, K., D. Hartnett. Cochranrn. R and Cowensdy. 2004. Grazing management effects on plant species diversity in tall grass prairie. Journal of Range management. 57: 58-65.
27- Holechek, J.L., Pieper, R.D., Herbel, G.H.1995.  Range Management, Principal and practices. 2nd Edition. Prentice Hall, Englewood Cliffs, NJ.
28- James, J.J., B.S. Smith, E.A. Vasquez, and R.L. Sheley. 2010. Principles for ecologically based invasive plant management. Invasive Plant Science and Management 3:229-239.
29- Keeley, J. E., C. J. Fotheringham and M. B. Keeley. 2005. Determinants of post fire recovery and succession in Mediterranean climate shrub lands of California. Ecological application 15 (5): 1515- 1534.
30- Magurran, A. E. 1988. Ecological Diversity and its Measurement, Chapman and Hall, London.
31- Margalef, R. 1958. Temporal succession and spatial heterogeneity in phytoplankton. pp. 323-347. In: Perspectives in Marine biology, Buzzati-Traverso (ed.), University of California Press, Berkeley.
32- Masters, R. A and R.L. Sheley. 2001. Principles and practices for Managing Rangeland invasive plant. Range Management. 54: 502-517.
33- Menhinick, E. F. 1964. A comparison of some species individual diversity indices applied to samples of field insects. Ecology 45: 839-861.
34- Mligo, C. 2006. Effect of grazing pressure on plant species Composition and diversity in the semi-arid rangelands Of Mbulu district, Tanzania. Agricultural Journal 1 (4): 277-283.
35- Novoa, A. Gonzalez, l. Moravcova, l and P. Pysek. 2013. Constraints to native plant species establishment in coastal dune communities invaded by Carpobrotus edulis : Implications for restoration. Biological conservation. 164: 1-9.
36- Papanikolaou, A., n. Fyllas, A. Mazaris, P. Dimitrakopoulos, A. Kallimanis and J, pantis. 2011. Grazing effect on vegetation in grassland. Applied Vegetation Science. 10: 375-382.
37- Peet, R. K. 1974. The measurement of species diversity. Annual Review of Ecology and Systematics 5:285–307.
38- Shannon, C. E. and W. Wiener. 1949. The Mathematical Theory of Communication. Urbana, University of Illinois Press.
39- Sheldon, A. L. 1969. Equitability indices: dependence on the species count. Ecology 50: 466-477.
40- Sheley, R.L. and J. K. Petroff. 1999. Biology and management of noxious rangeland weeds. Oregon state university press, Corvallis press, Corvallis, Oregon.
41- Simpson, E. H. 1949. Measurement of diversity. Nature 163: 688.
42- Vavra, M., C.G. Parks, and M. J. Wisdom. 2007. Biodiversity, exotic plant species, and herbivory: The good, the bad, and the ungulate. Oecologia 145:282-287.
Volume 32, Issue 4
February 2020
Pages 776-787
  • Receive Date: 02 February 2018
  • Revise Date: 10 March 2018
  • Accept Date: 24 June 2018