Journal of Plant Research (Iranian Journal of Biology)

Study the possibility of refining gas refinery Bidboland Behbahan soils surrounding land by hock

Document Type : Research Paper

Authors

Abstract

The presence of heavy metals pollution in agricultural soil and its products, one of the most important ecological problems in the world. Refinery gas pollutants in the region, is one of these resources through the air, waste and other methods can be contaminated. In order to determine the amount of heavy metals in surface and hock (Malva Silvestris) Soil samples Bidboland and evaluation of refinery pollution levels, with 54 surface soil samples and 30 samples were collected and the amount of heavy elements hock (Malva Silvestris) cadmium, mercury, vanadium, lead, chrome and arsenic using atomic absorption spectrometry (ICP) were analyzed. The results of analysis of soil samples The average value of the metal, mercury and arsenic, while the lowest was recorded for cadmium and vanadium. The maximum coefficient of variation of lead in any case, the concentration of heavy metals in soil samples from the process following claim: As> Hg> Cr> Pb> V> Cd. Comparing these results with international standards shale shows that the concentration of Elementsin the study area is less than standard. The plant, for example, the highest average value of the metal to hock, for cadmium (ppm 2/46) to the East, and the lowest mercury (ppm 0/47), and chromium (ppm 0/61) both for North was recorded. In any case, the concentration of heavy metals in plant samples follow the process below: Cd> As> Pb> Hg> va> Cr. Also the highest concentration of biological index related to the element cadmium (3/09-3/98) and the lowest in chrome (0/66-1/69) respectively.

Keywords

Main Subjects

بررسی امکان پالایش خاک­های اراضی اطراف پالایشگاه گازی بید بلند بهبهان به وسیله گیاه داروئی پنیرک

نظام آرمند1*، مرتضی توکلی2 ، رحام آرمند1 و حسین یوسف نیا3

1 ایران، بهبهان، دانشگاه صنعتی خاتم الاانبیاء بهبهان، گروه زیست شناسی

2 ایران، تهران، دانشگاه تربیت مدرس، گروه جغرافیا و برنامه ریزی

3ایران، بهبهان،دانشگاه صنعتی خاتم الاانبیاء بهبهان،گروه محیط زیست

تاریخ دریافت: 7/4/95                  تاریخ پذیرش: 20/6/97

چکیده

آلودگی ناشی از حضور فلزات سنگین در خاک­های اراضی کشاورزی و محصولات آن، یکی از مهمترین مشکلات اکولوژیک در سطح جهان است. پالایشگاه گازی یکی از منابع آلاینده در هر منطقه به شمار می­رود، این منابع از طریق هوا، پساب و روش­های دیگر می­تواند باعث آلودگی بشود. به منظور تعیین میزان فلزات سنگین خاک­های سطحی و گیاه پنیرک در محدوده 5 کیلو متری پالایشگاه گازی بید­بلند بهبهان و ارزیابی ترازهای آلودگی، نمونه گیری به­صورت سیستماتیک- تصادفی  54 نمونه خاک سطحی و 30 نمونه گیاه پنیرک در سه جهت شمال، شرق و غرب پالایشگاه جمع­آوری شد و مقدار عناصر سنگین کادمیوم، جیوه، وانادیوم، سرب، کروم و آرسنیک با استفاده از روش جذب اتمی (ICP) آنالیز شد. نتایج حاصله از آنالیز نمونه­های خاک بیشترین مقدار میانگین فلز، برای جیوه و آرسنیک و کمترین آن، برای کادمیوم و وانادیوم ثبت گردید. بیشترین ضریب تغییرات مربوط به سرب می­باشد در هر صورت، غلظت فلزات سنگین در نمونه­های خاک منطقه از روند زیر تبعیت می­کند: As>Hg>Cr>Pb>V>Cd. مقایسه نتایج با محدوده استاندارد جهانی شیل نشان می­دهد که غلظت فلزات سنگین در منطقه مورد مطالعه کمتر از حد استاندارد است. همچنین برای نمونه­های بوته کامل گیاهی،  بیشترین مقدار میانگین فلز، برای کادمیوم (ppm 64/2) برای جهت شرق، و کمترین آن، جیوه ( ppm 47/0 )، و کروم (ppm 61/0) هر دو برای جهت شمال ثبت گردید. در هر صورت غلظت فلزات سنگین در نمونه های گیاهی منطقه از روند زیر تبعیت می­کند: Cd>As>Pb>Hg>va>Cr . مطالعه ما نشان داد که با فاصله از منبع آلودگی میزان غلظت عناصر در گیاه به کمترین مقدار خود رسید (بیشترین آلودگی فلزات سنگین منطقه مورد مطالعه در 1000 متری از پالایشگاه می­باشد)، بطوری که در فاصله­های دور دست اثری از افزایش عناصر در پنیرک مشاهده نشد. نتایج حاصل از محاسبه عامل تغلیظ زیستی  نشانگر آن است که در بیشتر موارد برای فلزات مطالعه شده این شاخص بالاتر از یک می­باشد. همچنین بیشترین ضریب تغلیظ زیستی مربوط به عنصر کادمیوم (09/3-98/3) و کمترین مربوط به کروم (66/0-69/1) بوده است.

واژه های کلیدی: عناصر سنگین، تغلیظ زیستی، خاک، پنیرک

* نویسنده مسئول، تلفن: 06152721230  ، پست الکترونیکی: armandnezam@yahoo.com

مقدمه

 

فلزات سنگین به عنوان فلزاتی با چگالی بالاتر از 5 گرم بر سانتی متر مکعب تعریف می­شوند که منبع عمده آنها فعالیت­های صنعتی و معدن کاری، احتراق سوخت، حمل و نقل اتومبیل­ها، استفاده از آفت­کش­ها و کودها در کشاورزی می­باشد (16). روش های فیزیکی و شیمیایی مختلفی جهت حذف فلزات سنگین از محیط توسعه یافته­اند که استفاده از برخی از آنها به لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه نمی­باشد و از طرف دیگر به لحاظ اکولوژیکی اثرات منفی بر روی ویژگی­های شیمیایی، فیزیکی و بیولوژیکی خاک دارد (22). استفاده از موجودات زنده نظیر میکرواورگانیسم­ها و گیاهان به عنوان راهکار­های بیولوژیکی موثر در حذف فلزات سنگین از محیط، از آن جهت که دوستدار محیط زیست بوده، کمترین هزینه را به لحاظ اقتصادی دارد، در سال­های اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته است که به این روش­ها زیست پالایی (Bioremediation) گفته می­شود. چنانچه از گیاهان برای پاکسازی محیط استفاده گردد، به روش مذکور گیاه پالایی (Phytoremediation) می­گویند (26). مطالعات زیادی بر روی میزان تجمع فلزات سنگین در پوشش گیاهی موجود در مناطق صنعتی و معدنی انجام شده است (24،19، 28، 34، 39، 40).  به عنوان مثال، یانگوم و همکاران (2004) جهت شناسایی گونه­های گیاهی تجمع دهنده، میزان برخی فلزات سنگین را در پوشش گیاهی منطقه معدنی لنپینگ چین مورد مطالعه قرار دادند.  همچنین میکلند و همکاران (2007) میزان قابلیت دسترسی گیاهان اطراف یک منطقه معدن کاری در رومانی را بررسی نمودند. جمع بندی تحقیقات قبلی در زمینه انتقال عناصر سنگین از خاک آلوده به محصولات زراعی نشان می­دهد که عمدتا پژوهش­ها در زمینه سبزیجات و صیفی جات بوده و در زمینه محصولات علفی غالب منطقه و بررسی انتقال عناصر سنگین از خاک به اندام گیاه در اثر مداوم آلودگی، پژوهش اندکی صورت گرفته است. لذا در این پژوهش سعی شد که نمونه­های مورد استفاده از گستردگی بیشتری و کل منطقه مورد مطالعه را در بر­گیرد. در استان خوزستان به لحاظ وجود منابع سرشار نفت، گاز و توسعه روز افزون صنایع مختلف از جمله صنایع پالایشگاه، موجب بروز مشکلات متنوع در اکثر جنبه­های زیست محیطی از قبیل افزایش آلودگی هوا، منابع آب، خاک و گیاه گردیده است. پالایشگاه گازی بید بلند بهبهان با توجه به آلودگی­های هوا و آلاینده های خروجی (بطور مثال پساب) آن احتمال انتشار گسترده­ای آلودگی را دارد. با توجه به وجود اراضی کشاورزی (کشت محصولاتی مانند گندم، کنجد، لوبیا، ذرت و غیره)، مناطق روستایی، عشایری، شهری و امکان مشکلات زیست محیطی برای آنها و این که تاکنون در خصوص غلظت و تاثیرات زیست محیطی، اکولوژیکی و زیست شناختی فلزات سنگین در منطقه مورد مطالعه تحقیقی صورت نگرفته است. در این ارتباط با توجه به اینکه انتقال عناصر سنگین از خاک آلوده به گیاه و در عین حال ورود آن به چرخه غذایی انسان می باشد، ضروری است با انجام این تحقیق علاوه بر بررسی غلظت فلزات سنگین خاک حومه پالایشگاه بید بلند بخش دومی هم مورد مطالعه قرار گرفته که رابطه مستقیمی با خاک آلوده به فلزات سنگین دارد. تا در آینده راهکارهایی برای کاهش آلودگی به طرق مختلف انجام گیرد. عامل اصلی انتخاب این پالایشگاه برای انجام این تحقیق نیز همین مسئله بوده است.  هدف از انجام این تحقیق نیز بررسی غلظت عناصر سنگین در خاک و گیاه غالب منطقه (پنیرک) که به صورت خودرو رشد کرده و موارد مصرف هم انسانی و هم برای مصرف حیوانات اهلی کاربرد دارد، و میزان تغلیظ در گیاه پنیرک همچنین مقایسه آنها با استاندارد های مشخص می­باشد.

مواد و روشها

منطقه مورد مطالعه: شهرستان بهبهان با وسعتی معادل 3195 کیلومترمربع، در جنوب شرقی استان خوزستان واقع‌شده است. همچنین دارای آب و هوای نیمه بیابانی و یا کوهپایه‏ای می­باشد. در شمال دشت بهبهان رشته کوه خائیز که بلندترین نقطه آن 1685 متر بر فراز تنگ شیخ و کوه حاتم با ارتفاع بیش از 2100 متر قرار دارد. پالایشگاه گازی بیدبلند نقش مهمی در وضعیت اقتصادی و اشتغال­زایی منطقه دارد. بر اساس آمار ایستگاه هواشناسی بهبهان میانگین بارش این منطقه 350 میلی­متر و میانگین دمای سالیانه آن 5/24 درجه سلسیوس است و اقلیم آن بر اساس روش دومارتن نیمه‌خشک است. جهات باد غالب منطقه غربی و شمال غربی است (2).

روش کار: این مطالعه به منظور بررسی غلظت فلزات سنگین کادمیوم، سرب، وانادیوم، جیوه، کروم و آرسنیک در گیاه پنیرک و خاک مورد استفاده روستاها و اراضی کشاورزی اطراف پالایشگاه گازی بید­بلند در زمستان 1393 انجام شد. به این منظور نمونه­گیری به صورت سیستماتیک – تصادفی در جامعه آماری 54 نمونه خاک و 30 نمونه گیاه پنیرک از روستاها و زمین های کشاورزی، که منطقه مورد مطالعه به 10 ایستگاه مشخص تقسیم گردیده و فاصله هر ایستگاه 500 متر از هم است. در داخل هر ایستگاه به فاصله­های مشخص نمونه گیاه در کنار نمونه خاک جمع­آوری می­گردد و در بازدید میدانی از منطقه مورد مطالعه نوع غالب کشت گیاهی مشخص شده که گیاه بومی مرتعی پنیرک را انتخاب کردیم و از آن نمونه گرفته چون هم مورد مصرف انسانی داشته و همچنین دام­­های اهلی نیز از آن استفاده می­کنند، برای تعیین غلظت فلزات سنگین ذکر شده نمونه­ها به آزمایشگاه انتقال داده شد. ظروف و تجهیزات نمونه برداری، روش برداشت نمونه، نگهداری، تثبیت و انتقال نمونه­ها به آزمایشگاه همگی بر اساس مراجع STANDARD METHOD و ASTM انجام گردید. برای این کار ابتدا ایستگاه مورد نظر با استفاده از تصویر ماهواره­ای، نقشه های توپوگرافی و بازدید از بخش­های مختلف، نقاط نمونه برداری را مشخص کرده و در مراحل مختلف نمونه براری، اصول کنترل کیفی و تضمین کیفیت نمونه برداری رعایت شده است. همچنین برای نمونه­های خاک از خاک­های سطحی و خاک­های اطراف ریشه گیاه جمع آوری گردید. شایان ذکر است نمونه­برداری از خاک منطقه فقط یک بار صورت گرفت و در مراحل مختلف آن، اصول کنترل کیفی و تضمین کیفیت نمونه برداری رعایت گردید. نمونه­های خاک به وسیله بیلچه استیل از عمق 10-5 سانتیمتری خاک برداشت و بعد از حذف سنگ­های بزرگ و سایر مواد خارجی، در کیسه های پلاستیکی قرار داده شدند (15، 38).

گیاه پنیرک با نام علمی Malva sylvestris در عربی خبازی نامیده می­شود. گیاهی است علفی، به ارتفاع تا 60 سانتی‌متر و پایا، به‌صورت خودرو، در بسیاری از نقاط می‌روید و برای استفاده نیز کشت می­گردد. قسمت مورداستفاده‌ی پنیرک برگ و گل هستند. البته در اکثر نواحی، گل پنیرک مورداستفاده قرا می­گردد.

اندازه گیری عناصر سنگین در خاک و گیاه: در این مرحله اقدام به انجام آماده سازی نمونه های گیاهی گردیده است. آماده­سازی نمونه­ها به معنی هضم شیمیایی است، در ابتدا عمل شستشو با آب دو بار تقطیر، مراحل خشک و خرد کردن انجام شد، سپس تمامی نمونه­ها درون آون با حرارت 85 درجه سانتی گراد به مدت 24 ساعت خشک شدند. برای هضم نمونه از اسید استفاده می­گردد، ضمنا کلیه مراحل کار با اسید در زیر هود انجام گرفت. آماده سازی و آنالیز شیمیایی نمونه­ها بر اساس روش­های استاندارد متد و STD. ASTM1994 بوده است (21).

ویژگی های فیزیکی و شیمیایی خاک مورد بررسی قرار گرفت. PH  پس از تهیه عصاره خاک با PH متر اندازه گیری شد.  نمونه­های خاک بعد از انتقال به آزمایشگاه، به مدت سه روز متوالی در دمای آزمایشگاه خشک گردید، پس از آن خاک کامل خرد گردیده و از الک 10 مش (mm 2>) عبور داده تا هیچ گونه ناخالصی نداشته باشد و توسط چکش های چوبی تا حد 200 مش (μm 63>) پودر شدند (15، 38). سپس 2 گرم از نمونه غربال شده به دقت وزن گردید و با هضم چهار اسیدی شامل 10 میلی­لیتر HF، 5 میلی­لیترHClO4 ، 5/2 میلی­لیتر HCl و 5/2 میلی­لیتر HNO3 هضم گردید. پس از عبور آنها از کاغذ صافی واتمن 42 محتویات ارلن به بالن ژوژه 50 میلی لیتری منتقل گردید و با آب مقطر به حجم رسانده شد (25). در نهایت غلظت فلزات سنگین نمونه­های خاک توسط دستگاه ICP ساخت فرانسه مدل (Jobilywan) تعیین گردید

نمونه برداری از پوشش گیاهی: جهت نمونه برداری از تیپ گیاهی، گونه­های غالبی که در تمام اوقات سال وجود دارند، انتخاب گردید و سپس نمونه­های گیاهی بخش هوایی و ریشه­ای گیاهان علفی به صورت تصادفی از هر ایستگاه جمع­آوری و در شرایط سرد به آزمایشگاه منتقل شدند. پس از شناسایی گیاه مورد نظر، جهت زدودن گرد و غبار از سطح گیاه، ابتدا نمونه­های گیاهی با آب مقطر شستشو داده شدند. سپس برای حذف فلزات سنگین از سطح ریشه گیاهان علفی از محلول 20 میلی مول در لیتر Na2-EDTA استفاده گردید (45). 

عصاره گیری از نمونه­های گیاهی: جهت سنجش میزان فلزات سنگین، نمونه­های خشک و پودر شده گیاهی طبق روش Yanqun و همکاران (2004) و با سه تکرار مورد استفاده قرار گرفت.  عصاره­گیری از نمونه­های گیاهی با استفاده از اسید نیتریک 65 درصد (HNO3) گرم و آب اکسیژنه 30 درصد (H2O2)  انجام شد (37). در نهایت غلظت فلزات سنگین نمونه­های مربوطه (خاک و گیاه) توسط دستگاه ICP ساخت فرانسه مدل (Jobilywan) تعیین گردید، پس از بدست آوردن مقادیر غلظت فلزات سنگین توسط دستگاه جذب اتمی، تجزیه و تحلیل داده های آماری، جهت دسته بندی و تهیه نمودارهای مربوط به غلظت هر فلز از نرم افزار Excel استفاده شد، سپس جهت مقایسه غلظت فلزات سنگین در نمونه ها و بررسی وجود یا عدم وجود اختلاف معنی دار بودن در ایستگاه های مختلف و جهات مختلف واقع در منطقه از نرم افزار SPSS21 و آنالیز های مربوطه استفاده شد.

تعیین فاکتور تغلیظ زیستی (Bioconcentration Factor): برای تعیین فاکتور تغلیظ زیستی(BF) از نسبت غلظت فلزات سنگین در بخش هوایی گیاه به غلظت این فلزات به فرم قابل تبادل در خاک استفاده شد (23).

(BF) فاکتور تغلیظ زیستی= غلظت فلز سنگین در بخش هوایی/غلظت فلز سنگین در خاک به فرم قابل تبادل

تجزیه و تحلیل آماری: پارامتر­های آماری پایه برای تفسیر رفتارهای محیطی فلزات سنگین در مطالعه منطقه مورد مطالعه محاسبه شد. اطلاع از پارامترها و ویژگی­های آماری داده ها شامل میانگین، انحراف معیار و به خصوص انحراف از حالت نرمال اولین قدم برای شناسایی طبیعت داده ها می­باشد (2،7). برای بررسی توزیع و تست نرمال بودن داده­ها در سطح اطمینان 95 درصد، از آزمون کلموگروف- اسمیرنوف استفاده شد. این آزمون نشان دهنده نرمال بودن داده­ها است. پس از اطمینان از نرمال بودن توزیع داده­ها، به منظور تعیین ضرایب همبستگی (r) پیرسون داده­ها از نرم­افزار آماری SPSS 21، استفاده شد (14).

نتایج

بررسیمقادیرپارامترهایشیمیاییخاک: بر اساس میانگین مقدارpH  38/8 (63/8-14/8)، منطقه مورد مطالعه قلیایی بوده و میانگین مقدار EC اندازه­گیری شده کمتر از ds/m 4 بوده که نشان می­دهد خاک منطقه بر اساس طبقه بندی 9 گانه علوم خاک آمریکا (1987) در رده­ خاک­های معمولی و غیر شور قرار می­گیرد (9.) تحرک عناصر در خاک تا حد زیادی به خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک بستگی دارد. در این میان  pH و ماده آلی خاک می­توانند تحرک فلزات را تغییر دهند (11). pH و مقدار ماده آلی نسبتاً بالا تحرک فلزات را محدود می­کنند (31). بر این اساس انتظار می­رود که تحرک فلزات محدود شود (11). شکل 1 پهنه بندی مواد آلی خاک اراضی اطراف پالایشگاه را نشان می­دهد.

غلظت فلزات سنگین در نمونه­های خاک: غلظت فلزات سنگین در نمونه­های خاک اطراف پالایشگاه بید­بلند اندازه­گیری شد.

 

شکل 1- پهنه­بندی درصد مواد آلی خاک اراضی اطراف پالایشگاه بیدبلند بهبهان

توصیف آماری آنها شامل میانگین، بیشینه و کمینه، میانگین منطقه، میانگین جهانی شیل (30،29). در خاک های محدوده پالایشگاه بید بلند به نسبت جهات مختلف در جدول (1) آورده شده است. بیشترین مقدار میانگین فلز، برای جیوه و آرسنیک و کمترین آن، برای کادمیوم و وانادیوم ثبت گردید. بیشترین ضریب تغییرات مربوط به سرب می باشد در هر صورت، غلظت فلزات سنگین در نمونه­های خاک منطقه از روند زیر تبعیت می­کند: As>Hg>Cr>Pb>V>Cd. مقایسه نتایج با محدوده استاندارد جهانی شیل نشان می دهد که غلظت فلزات سنگین در منطقه مورد مطالعه کمتر از حد استاندارد است. اما با استاندارد خاک طبیعی، عناصر کادمیوم، سرب و آرسنیک تقریبا نزدیک به هم هستند اما جیوه، کروم و مخصوصا وانادیوم کمتر از مقدار استاندارد حد طبیعی هستند. جهت ارزیابی تأثیر پالایشگاه بید بلند بر حومه، مسافت­های شعاعی با مرکزیت پالایشگاه در نظر گرفته شد، همان­طور که مشاهده می­شود مقدار میانگین غلظت عناصر، با افزایش فاصله از پالایشگاه که به نحوی منبع آلودگی به حساب می­آید از یک فرایند کاهشی پیروی می­کند و داده­ها نشان می­دهد که بالاترین مقدار اکثر فلزات در نزدیک پالایشگاه اتفاق افتاده است. بالاترین مقدار کل عناصر در شعاع 500 متری (هر سه جهت) مشاهده می­شود. بنابراین پالایشگاه می­تواند عامل اصلی در این الگوی پراکنش فلزات باشد. این نتایج مشابه یافته­های Al-Khashman (2004)، Ahiamadjie و همکاران (2011) و Al-Oud و همکاران (2011) است. در هر صورت، کمترین دامنه تغییرات با توجه به عامل مسافت و جهت را عنصر کادمیوم دارا می­باشد که به دلایل انسانی و طبیعی در منطقه از جمله کاربری زمین، مصرف کود کشاورزی، ترافیک و فرسایش لاستیک ماشین­ها وسایط نقلیه دیگر، نوع خاک، pH و CEC خاک است (35). در این میان pH و ماده آلی خاک می­تواند تحرک فلزات را تغییر دهد (2 ، 30،38). به طوری که میزان نسبتاً بالای آنها تحرک فلزات را محدود می­کند (31). در این ارتباط نتایج این تحقیق با مطالعات Addo و همکاران (2012) مطابقت دارد.

غلظت فلزات سنگین در نمونه­های گیاهی: بر اساس بازدید محلی از منطقه و نمونه برداری انجام شده در حومه پالایشگاه بید بلند، گیاه پنیرک بیشترین مشاهده را داشته به همین دلیل ما این گیاه را انتخاب کردیم.

 

جدول 1- عناصر سنگین وزن خشک خاک منطقه ( میلی گرم بر کیلوگرم) و مقایسه آن با استانداردها

 

Cd(کادمیم)

Pb(سرب)

Hg(جیوه)

Va(وانادیوم)

Cr(کروم)

As(آرسنیک)

خاک جهت شمال

0.69±0.42

1.07±0.27

1.17±0.55

0.81±0.42

0.89±0.11

1.42±0.22

خاک جهت شرق

0.55±0.62

0.85±0.40

0.99±0.69

0.46±0.51

0.58±0.39

1.49±0.43

خاک جهت غرب

0.66±0.58

1.1±0.51

1.31±0.71

0.78±0.42

1.61±0.39

0.82±0.47

میانگین منطقه (mg/ kg)

**0.63

*1

*1.15

**0.68

*1.02

*1.24

استاندارد خاک طبیعی (mg/ kg)

0.2

2

0.08

69

0.5

1.8

میانگین جهانی شیل1 (mg/ kg)

1

20

-

130

90

13

** اختلاف معنی‌دار آماری در سطح 1 درصد          * اختلاف معنی‌دار آماری در سطح 5 درصد

 

 

شکل 1- عناصر سنگین خاک منطقه ( میلی­گرم بر گرم) و مقایسه آن با استانداردها

جهت ارزیابی تأثیر پالایشگاه بید بلند بر حومه، مسافت­های شعاعی با مرکزیت پالایشگاه در سه جهت شمال، شرق و غرب در نظر گرفته شد، برای تعیین غلظت فلزات سنگین مورد مطالعه در پنیرک از دستگاه ICP  استفاده شد. بیشترین مقدار میانگین فلز، برای کادمیوم (ppm 64/2) برای جهت شرق که از نتایج Karimi  (2011) کمتر بوده است، و کمترین آن، جیوه ( ppm 47/0 ) ، و کروم(ppm 61/0) هر دو برای جهت شمال ثبت گردید که این مقدار کمتر از مقدار غلظت کروم در مطالعه Tvankar (2008) بوده است. در هر صورت غلظت فلزات سنگین در نمونه­های گیاهی منطقه از روند زیر تبعیت می­کند: Cd>As>Pb>Hg>va>Cr . مطالعه ما نشان داد که با فاصله از منبع آلودگی میزان غلظت عناصر در گیاه به کمترین مقدار خود رسید، بطوری که در فاصله­های دور دست اثری از افزایش عناصر در پنیرک مشاهده نشد. اما با این حال این مقدار از غلظت عناصر در گیاه با مقایسه نتایج  محدوده استاندارد نشان می دهد که غلظت فلزات  سنگین در منطقه مورد مطالعه بالاتر از حد استاندارد است، بجز عنصر وانادیوم که خیلی کمتر از حد استاندارد مورد نظر می­باشد. همان­طور که از نتایج مشاهده ­شد مقدار میانگین غلظت عناصر، با افزایش فاصله از پالایشگاه از یک فرایند کاهشی پیروی می­کند و داده­ها نشان می­دهد که بالاترین مقدار فلزات در نزدیک 1000متری پالایشگاه اتفاق افتاده است. بطوری که در شعاع های دوردست اثری از افزایش آنها در گیاه دیده نمی­شود. بنابر این پالایشگاه می­تواند عامل اصلی در این الگوی پراکنش فلزات در منطقه باشد. این نتایج مشابه یافته­های Roohollai (2009) می­باشد. در هر صورت، کمترین دامنه تغیرات غلظت با توجه به عامل مسافت و جهت جغرافیایی را عنصر کادمیوم و جیوه دارا می­باشد که به دلایل انسانی و طبیعی در منطقه از جمله کاربری زمین، مصرف کود کشاورزی، ترافیک و فرسایش لاستیک ماشین­ها و وسایط نقلیه دیگر، نوع خاک، pH و CEC خاک است (35).

 

جدول 2- غلظت فلزات سنگین بوته کامل گیاه پنیرک در اطراف پالایشگاه گازی بید بلند (میلی گرم بر کیلو گرم)

 

کادمیوم

سرب

جیوه

وانادیوم

کروم

ارسنیک

گیاه پنیرک جهت شمال

13/2±0.15

22/1±0.48

93/0±0.11

02/1±0.27

91/0±0.11

96/1±0.49

گیاه پنیرک جهت شرق

19/2±0.15

22/1±0.39

29/1±0.42

1±0.33

98/0±0.19

85/1±0.41

گیاه پنیرک جهت غرب

07/2±0.72

35/1±0.45

12/1±0.18

1±0.28

06/1±0.24

86/1±0.46

بیشترین

64/2

88/1

75/1

86/1

52/1

33/2

کمترین

47/1

74/0

47/0

66/1

61/0

22/1

میانگین کل

13/2

26/1

11/1

1

98/0

89/1

استاندارد عناصر در گیاه پنیرک

0008/0

01/0

0036/0

100

001/0

005/0

استاندارد WHO

2/0-8/0

1/0-10

0036/0

-

2/0-1

1/0-5

                                                                                                                                                                      

 

بررسی فاکتور تغلیظ زیستی (BF): در مطالعات جذب فلزات سنگین توسط گیاهان، شاخص های BF از اهمیت فراوانی برخوردار می­باشند. بنابراین، به منظور ارزیابی و بررسی میزان توانایی گیاه انتخاب شده در پاکسازی محیط از فلزات سنگین، شاخص مذکور محاسبه گردید. مطابق با جدول3، برای اکثر فلزات، برای گیاه پنیرک فاکتور BF بزرگتر از یک می­باشد. این مقدار برای فلز کادمیوم در هر سه جهت بیشتر از همه بوده است. اما در مورد کروم و جیوه در سمت غرب کمترین مقدار را دارا می­باشد.

 

جدول 3- نتایج فاکتور تغلیظ زیستی در سه جهت اصلی پالایشگاه (میلی گرم بر کیلوگرم)

 

کادمیوم

سرب

جیوه

وانادیوم

کروم

آرسنیک

جهت شرق

*98/3

44/1

30/1

17/2

69/1

24/1

جهت شمال

*09/3

14/1

10/1

26/1

02/1

38/1

جهت غرب

*14/3

23/1

85/0

28/1

66/0

27/2

میانگین کل

*40/3

27/1

09/1

57/1

12/1

63/1

 

مقایسه مقدار ضریب تغلیظ زیستی از خاک به اندام­های هوایی پنیرک نشان داد که بیشترین میزان آن به ترتیب مربوط به کادمیوم، آرسنیک، وانادیوم، سرب، کروم و جیوه می­باشد. بطور کلی هر چه مقدار غلظت فلزات در خاک بیشتر باشند به همین ترتیب، جذب آن توسط گیاه افزایش پیدا می­کند. بر اساس این مطالعه، غلظت فلزات در گیاه پنیرک از حد آستانه تعریف شده برای گیاهان بیش تجمع دهنده کمتر است، با این حال تصور می­شود که گونه گیاهی انتخاب شده توانایی تجمع و انباشت فلزات مطالعه شده را دارد. همچنین با استفاده از تجزیه واریانس دریافت شد فلز کادمیوم (علامت ستاره) با فلزات دیگر اختلاف معنی داری (05/0) دارد.

 

 

شکل2- مقایسه­ای تغلیظ زیستی عناصر در سه جهت اصلی حومه پالایشگاه

 

بحث و نتیجه گیری

تجمع بالای فلزات سنگین در محیط می­تواند اثرات منفی زیادی بر روی سلامتی اکوسیستم ها داشته باشد (33). به همین جهت آلودگی فلزات سنگین در سرتا سر جهان همواره به عنوان یک مشکل جدی مطرح بوده است.  یکی از روش های نوین گیاه پالایی، استخراج گیاهی (Phytoextraction) است که در آن از گیاهان تجمع دهنده فلز جهت پاکسازی محیط های حاوی مقادیر بالای فلزات سنگین استفاده می­گردد (36).  این گیاهان می­توانند مقادیر مهمی از فلزات را در بخش هوایی و قابل برداشت خود متجمع نمایند.

گرچه تاکنون بیش از 400 گونه گیاهی تجمع دهنده بیش از اندازه فلز سنگین شناسایی شده است، با این وجود استفاده از تکنیک استخراج گیاهی هنوز به طور عملی در سطح وسیع انجام نشده است (27). بنابراین، بررسی و ارزیابی دقیق پوشش گیاهی موجود در مناطقی که به علت فعالیت های انسانی به ویژه فعالیت های پالایشگاه در برگیرنده غلظت های بالایی از فلزات سنگین هستند، از اهمیت به سزایی برخوردار است و می تواند منجر به شناسایی گونه­های گیاهی مناسب برای پاکسازی خاک از فلزات سنگین و هشداری برای انسانها شود. طبق تعریف یک گیاه بیش تجمع دهنده فلز سنگین با چهار شاخص مشخص می­شود (33): 1- توانایی تجمع فلز در بخش هوایی، یعنی حد آستانه میزان فلز در بخش هوایی باید بالاتر از گیاهان معمولی باشد، 2- داشتن شاخص تغلیظ زیستی (BF) بزرگتر از یک، 3- داشتن فاکتور انتقال (TF) بزرگتر از یک و 4- توانایی تحمل در برابر غلظت­های بالای فلز گیاهان بیش تجمع دهنده تحت شرایط تنش فلزات سنگین هیچ گونه علائم سمیت فلز را از خود نشان نمی دهند و توانایی بالایی در تحمل به آن از خود دارند. همانطور که در نتایج جداول 1 و 2 مشاهده می­گردد، غلظت فلزات مورد مطالعه در خاک مناطق پالایشگاه به استثنای جیوه و کروم در برخی موارد بسیار کمتر از میزان تجمع این عناصر در نمونه­های گیاهی است. بنابراین، به نظر می­رسد که گیاه مورد بررسی قابلیت انباشت فلزات مذکور را به ویژه در بخش هوایی خود دارد. همچنین بر اساس این نتایج، تصور می­شود که بین غلظت این فلزات در خاک و غلظت آنها در نمونه­های گیاهی منطقه یک ارتباط منطقی و مستقیم وجود دارد. چنین ارتباطی در مطالعه Yanqun و همکاران (2004) به صورت معنی داری گزارش شده است. این مطالعات پیشنهاد می کنند که غلظت فلزات سنگین در خاک تحت تاثیر عوامل بسیاری تغییر می­کند و این می­تواند میزان تجمع آنها را به صورت غیر مستقیم در گیاه تحت تاثیر قرار دهد. با این حال، ‌در اکثر موارد اختلاف معنی داری بین میانگین تجمع هر فلز بین سه جهت (علیرغم وجود فاصله زیاد بین آنها) مشاهده نشد به غیر از کادمیوم که مقدار آن بیشتر از بقیه بوده، جیوه، کادمیوم و وانادیوم عناصری هستند که از طریق فعالیت­های پالایشگاه وارد محیط زیست می­شوند (6). نتیجه­ای که از شاخص تغلیظ زیستی دریافت می­شود، در تمام عناصر به غیر از آرسنیک ما بیشترین مقدار را در قسمت شرق پالایشگاه داشته­ایم. بنابراین، غالبا در مطالعات مربوط به میزان تجمع فلزات سنگین در گیاهان مخصوصا برای محاسبه شاخص BF از غلظت آن بخش از فلزات که به صورت قابل دسترس در محلول خاک حضور دارند و درصدی از غلظت کل را تشکیل می­دهند استفاده می­گردد. این گونه گیاهی به علت برخورداری از BF بالاتر از یک کارای بالاتری در انتقال این عناصر از بخش ریشه­ای به بخش­های هوایی و در نتیجه تغلیظ آن در بخش هوایی دارند. پیشنهاد شده است که چنانچه غلظت فلز به صورت قابل تبادل در خاک بالاتر از 10 درصد از غلظت آن به صورت کل باشد، قویا قابل دسترس گیاه جهت جذب می­باشد (44). در مطالعه کنونی، با اندازه گیری pH نمونه­های خاکی،  مقادیر بیشتر از 7 برای نمونه های جمع­آوری شده از مناطق به دست آمد. بنابراین به نظر می­رسد که یکی از فاکتورهای مهم در افزایش درصد فرم قابل تبادل فلزات در خاک مناطق مورد بررسی، pH قلیایی، EC و در نتیجه افزایش تبادل کاتیونی و آزاد شدن کاتیون­های فلزات سنگین به محلول خاک باشد. در مطالعه کنونی، فلز کادمیوم کمترین میزان تجمع را در نمونه­های خاکی و کروم در گیاهی، در مقایسه با سایر فلزات نشان می­دهد (جدول1 و 2).

با بدست آوردن میانگین غلظت فلزات سنگین کادمیوم، سرب، جیوه، وانادیوم، کروم و آرسنیک در خاک و گیاه اطراف پالایشگاه بید بلند مشخص گردید با افزایش فلزات سنگین خاک ایستگاه­های مختلف، در گیاهان نیز میزان جذب همسان یا افزایش داشته است که البته بدست آوردن این نتیجه می­تواند توان گیاه را در جذب فلزات سنگین بیان کند. همچنین مشاهده شد که در جهت شرق پالایشگاه تغلیظ زیستی بیشتری وجود دارد به دلایل عمده­ای مثل: وجود فاضلاب پالایشگاه، وجود جاده اصلی بهبهان- اهواز ، کاربری کشاورزی و استفاده از کود­های شیمیایی، وجود باد­های روزانه. با در دست داشتن اطلاعاتی درباره میزان غلظت فلزات سنگین مورد نظر در منطقه مورد مطالعه و مقایسه آن با استاندارد­های داخلی و بین المللی و مقایسه با مطالعات مشابه انجام شده، می توان میزان آلودگی منطقه را از این طریق تخمین زده و اقداماتی برای کاهش و پیشگیری از ورود این منابع آلاینده انجام داد.

کادمیوم از جمله فلزات سنگینی بوده که در صنایع پتروشیمی مورد استفاده قرار می­گیرد. این عنصر از آلاینده­های مهم زیست محیطی بوده که در تمامی اکوسیستم­ها اعم از آب، هوا، غذا و گیاهان یافت می­شود (1). کادمیوم دارای بیشترین مقدار برای پنیرک بوده و از اهمیت ویژه ای برخوردار است، زیرا ریشه گیاهان، آن را جذب می­کند و سمیت کادمیوم برای گیاه تا 20 برابر سایر فلزات سنگین می­باشد. بطور کلی مهم­ترین منابع تولید کادمیوم در اراضی کشاورزی عبارتند از: کود های فسفاته، سولفات روی، حفاری، آفت کش، کمپوست زباله و کارخانه­جات ذوب فلزات (5،12). مقدار مشاهده شده برای گیاهان نسبت به استاندارد­ها خیلی بیشتر بوده اما این مقدار از حد مسمومیت گیاهی کمتر بوده (5-700) و خطری برای استفاده ندارد. با توجه به اینکه شاخص تغلیظ زیستی برای این فلز در گیاه مذکور بزرگتر از یک می باشد، به نظر می­رسد که این گیاه توانایی انتقال و تجمع کادمیوم را از بخش ریشه­ای به بخش هوایی دارد و می­تواند به عنوان یک گیاه با قابلیت انباشت کادمیوم مطرح شود. بیشترین مقدار تغلیظ زیستی کادمیوم در قسمت شرق و کمترین مقدار آن در قسمت شمال مشاهده شد. Yargholi و همکاران (2009) نشان دادند که میزان تجمع کادمیوم در اندام­های هوای (برگ) بیشتر از اندام­های زمینی (ریشه و غده) بوده ولی تمرکز آن در پوست گیاه از بقیه قسمت­های گیاه بیشتر می­باشد. این نتیجه همسان با نتایج اغلب تحقیقاتی است که کادمیوم را فلزی با تحرک بالا و قابلیت جذب سریع در گیاه معرفی کرده­اند.

اما برای عنصر وانادیوم در هر سه جهت برای نمونه­های پنیرک ما به نتایج تقریبا مشابه­ای رسیدیم که به دلیل منشا زمین شناسی بودن عنصر وانادیوم می­توان تامیم داد. اما این مقدار از میانگین غلظت خاک بیشتر بوده و نتیجه گرفته می شود که تغلیظ زیستی برای وانادیوم اتفاق افتاده است، این مقدار تغلیط در قسمت شرق حداکثر و در قسمت شمال حداقل میزان را دارا می­باشد. وانادیوم به صورت طبیعی به مقدار 015/0 درصد در پوسته زمین وجود دارد. حد نوسان آن در محیط­های آب شیرین بین 2/0 تا 100 میکروگرم در لیتر و در محیط­های دریایی بین 2/0 تا 29 میکروگرم در لیتر تخمین زده می­شود. غلظت وانادیوم در زغال سنگ و نفت خام در محدوده یک تا 1000 میلی گرم بر کیلوگرم است. برآوردها نشان می­دهد که هرساله حدود 65 هزار تن وانادیوم به وسیله عوامل طبیعی ( آتش فشان ها و … ) ‌در محیط زیست رها می شود. فعالیت­های انسانی نیز (بویژه صنایع فلزی) هر ساله 200 هزار تن وانادیوم را به محیط وارد می کنند. وانادیوم معمولاً از منابع طبیعی و همچنین سوخت­های فسیلی وارد محیط می شود و در آب، خاک و هوا برای مدت طولانی می ماند. از خصوصیات دیگر این عنصر آن است که در آب با عناصر و مواد دیگر ترکیب شده و به رسوبات نفتی می­چسبد و به مقدار بسیار کمی در گیاهان یافت می­شود، ولی از لحاظ عملکرد، شباهتی به ساختارش در بافت های حیوانی ندارد. در محیط­های آبی، پایدار می­باشد و در طولانی مدت اثر زیان آوری روی ارگانیسم­های آبی به جای می­گذارد. امروزه دلایلی مبنی بر اهمیت وانادیوم برای گیاهان و حیوانات و میکروارگانیسم­ها وجود دارد. از علائم کمبود وانادیوم می­توان به بیماری قلبی، افزایش میزان تری­گلیسرید، کاهش رشد، تخریب ساختار دندان و استخوان­ها، کاهش پایداری و مقاومت درمقابل سرطان و همچنین کاهش عمر اشاره کرد. حداقل دوز مجاز برای بزرگساران، 3/0-1/0 میلی گرم در روز توصیه می­شود. مقادیر 100-15 میلی گرم آن در روز ممکن است سمی باشد که با علائمی نظیر: کم خونی، التهاب و تورم چشم، التهاب ریه­ها، آب مروارید، کاهش حافظه، اسهال، کاهش اشتها و در انتها مرگ همراه است. در بیشتر موارد وانادیوم سبب تغییرات بیوشیمیایی در سلول می­گردد(1، 34).

سرب یکی از سمی ترین فلزات سنگین شناخته شده است. سرب در به وجود آوردن بیماری درانسان و حیوانات دخیل می­باشد. مسمومیت با سرب در مکان­های مختلف از جمله در اطراف کارخانجات رنگ سازی، کارخانجات نفت، کارخانجات باتری سازی، معادن سرب و بخصوص در اطراف جاده پر رفت و آمد اصلی درکشورهایی که از بنزین سربدار استفاده می­کنند، روی می­دهد (8). میانگین غلظت سرب در گیاه پنیرک (26/1) می­باشد که این مقدار از حد مسمومیت گیاهی کمتر بوده ولی از استاندارد های WHO و میزان استاندارد در گیاه بیشتر می­باشد همچنین از میانگین غلظت در خاک نیز بیشتر می­باشد. بیشترین میزان تغلیظ زیستی برای سرب در قسمت شمال (44/1) و کمترین آن در شمال (14/1) مشاهده شد.

جمع بندی

فلزات سنگین در محیط می­تواند اثرات منفی زیادی بر روی سلامتی اکوسیستم­ها داشته باشد (33). به همین جهت آلودگی فلزات سنگین در سرتاسر جهان همواره به عنوان یک مشکل جدی مطرح بوده است. خاک آلوده، از طریق تاثیر روی گیاهان و میکروارگانیسم­های داخل خاک می­تواند صدمات جبران ناپذیری بر محیط زیست وارد سازد. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می­دهد که میزان آلودگی­های فلزات سنگین موجود در نمونه­ مورد مطالعه، با افزایش فاصله از پالایشگاه بید بلند رابطه مستقیمی دارد. یعنی هر چه زمین­های کشاورزی مورد مطالعه به پالایشگاه نزدیکتر باشد میزان آلودگی آن بیشتر است و اثرات منفی فراوانی بر کشاورزان حومه پالایشگاه وارد می­کند از قبیل: تاثیر بر سلامت، ایمنی غذایی، تاثیر منفی بر دام و طیور، تاثیر زیست شناختی، تاثیر فیزولوژی بر گیاهان و غیره. لذا می­توان چنین نتیجه گرفت که خاک­های که محل رشد گیاهان هستند همواره در معرض آلودگی قرار گرفته و در نهایت وارد زنجیره غذایی انسانها می­شوند. این نتایج با نتایج حاصل از استاندارد جهانی محیط زیست، سلامت و ایمنی کاملا مطابقت دارد. بنابراین برای جلوگیری از این قبیل مشکلات باید بر طبق استاندارد های جهانی محیط زیست و سازمان­های مربوطه، حریم مناطق صنعتی با مناطق کشاورزی و مسکونی رعایت شود که این حریم بر طبق استاندارد­های جهانی محیط زیست متناسب با خاک منطقه، جهت وزش باد و شرایط اقلیمی منطقه صنعتی می­باشد. اما برای منطقه مورد مطالعه ما این وضعیت رعایت نشده بود ما در بازدید میدانی در سمت شمال و غرب پالایشگاه روستاه­های را مشاهده کردیم که ساکن منطقه بودن و کشت محصول می­کردند همچنین در سمت شرق که در فاصله دورتر این وضعیت را داشته­اند. نتایج تجزیه و تحلیل داده ها نشان دهنده ارتباط مثبت بین غلظت فلزات در خاک و گیاهان است.

بر اساس نتایج حاصل از این تحقیق به نظر می­رسد که گیاه انتخاب شده با توجه به شاخص تعریف شده برای گیاه بیش تجمع دهنده نمی­توانند در این گروه طبقه بندی شوند، اما با در نظر گرفتن ضریب تغلیظ زیستی تقریبا این گونه پتانسیل بالایی در انتقال و انباشت فلزات مورد مطالعه را دارد و می­توان آنها را در گروه گیاهان تجمع دهنده قرار داد. بنابراین پیشنهاد می­شود که کاشت و حفاظت این گیاه در این مناطق می تواند یک راهکار مناسب برای کاهش فرسایش خاک و نشت فلزات به اعماق خاک و آب­های زیرزمینی باشد. همچنین تصور می­شود که با شناسایی گونه­هایی که دارای چنین پتانسیلی هستند، گام بعدی کشت گلدانی این گونه­ها در شرایط آزمایشگاهی برای ارزیابی دقیق تر از کارایی آنها در پاکسازی محیط از فلزات سنگین می باشد. در دست داشتن اطلاعات در خصوص توزیع فلزات سنگین در محیط روستایی و کشاورزی می­تواند ما را در جهت مدیریت توسعه پایدار و زیست محیطی و ایجاد محیط زیست امن تر از نظر تامین امنیت غذایی برای ساکنین آن منطقه کمک کند. نتایج فعلی بیان کننده دو سطح از محیط زیست (خاک و گیاه) در ارزیابی­های تاثیر آلاینده کمک بسیار زیادی می­کند همچنین توصیه می شود امکانات تاسیسات پالایشگاه به دور از زمین­ها کشاورزی و روستاها احداث شود. در ضمن باید مقررات زیست محیطی برای این صنایع تنظیم گردد تا اثرات سمی این آلاینده­ها که بر مکانیزم­های مختلف انسان­ها کاهش یابد.

سپاسگزاری

این مطالعه حاصل یک طرح تحقیقاتی است که با حمایت دانشگاه صنعتی خاتم الانبیاء ص بهبهان انجام شده است. و از حمایت های گروه، دانشکده و امور پژوهشی دانشگاه تقدیر می گردد.

1-      اسماعیلی ساری، ع ،(1381)، آلاینده ها بهداشت و استاندارد در محیط زیست، انتشارات نقش مهر، جلد اول45تا 53
2-      اکبری، عاطفه، عظیم زاده، حمیدرضا، برهان دیانی، سهراب، (1391)، بررسی شاخص های آلودگی و زمین انباشت فلز سنگین سرب در خاک اطراف کارخانه سیمان بهبهان، اولین همایش ملی حفاظت و برنامه ریزی محیط زیست.
3-      پرهیزکار، م (1388)، بررسی استفاده از جلبکها بعنوان شاخص کنترل زیستی فلزات (  ( Pb,Cu,Ni,Cdدر آبهای نواحی ساحلی بوشهر، پایان نامه کارشناسی ارشد علوم محیط زیست، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات اهواز، صفحات 78 تا 105
4-      توانکار، ف، شفقت، ع، ( 1387)، بررسی غلظت کروم در خاک و گیاهان اطراف کارخانه سیمان اردبیل، دومین همایش منطقهای منابع طبیعی و محیط زیست.
5-      رضا خانی، ل، گلچین، ا، و شفیعی، س، ( 1391)، تاثیر سطوح مختلف مس و کادمیوم بر رشد و نمو و ترکیب شیمیایی اسفناج، مجله زراعت و اصلاح نباتات، جلد 8 شماره 1، صفحات 87 تا 100
6-      روح الهی، ا و شیرخانلو، ح، (1388)، اثرات سمی جیوه، وانادیوم و کادمیوم بر محیط زیست، دومین سمپوزیوم بین المللی مهندسی محیط زیست
7-      شایسته فر، م، ر، رضایی، ع، (1392)، ررسی رفتارهای زیست محیطی و مطالعه توزیع عناصر سنگین در خاک های محدوده معدن مس سرچشمه کرمان، مجله مهندسی معدن، 8 (18)، 21-13.
8-      عباسی انارکی، س د، کمال آبادی، س، عبدلی گشتاسب، ح، صمدی خادم، ش، متین، آ و حسینی، ح، (1391)، بررسی تجمع فلزات سنگین نیکل، کادمیوم، سرب در خاک و گیاهان محدوده صنعتی پتروشیمی شازند، دومین کنفرانس برنامه ریزی و مدیریت محیط زیست .
9-      غازان شاهی، ج، (1385)، آنالیز خاک و گیاه، انتشارات آ ییژ، تهران، 272صفحه.
10-    کریمی، ناصر و پرمهر، محمد، (1390)، بررسی میزان آرسنیک در آب، خاک و گیاهان یک ناحیه آلوده، اولین همایش ملی گیاه پالایی
11-   مر، ف، کارگر، س و راست منش، ف، (1391)، غلظت فلزات سنگین در خاک های آلوده شده در اثر فعالیت کارخانه ذوب روی در جزیره قشم، مجله زمین شناسی کاربردی پیشرفته، شماره 6، 10- 1.
12-   ناظمی، س و خسروی، ا، (1389)، بررسی وضعیت فلزات سنگین در خاک، آب و گیاه اراضی سبزی کاری، فضلنامه دانش و تندرستی، دوره 5 ، شماره 4
13-   یارقلی، ب، ع، ا. عظیمی،ا. باغوند، ف. عباسی، ع. لیاقت و غ. ر. اسدالله فردی،(1388)، بررسی جذب و تجمع کادمیوم در اندام های مختلف محصولات غده ای در خاک های آلوده، فصلنامه آب و فاضلاب اصفهان 2 (72): 60-70.
 
14-   Acosta, J. A., Faz, A., and Mrtinez, S. M. (2009). Identification of heavy metal sources by multivariable analysis in a typical Mediterranean city (SESpain), Environ Monit Assess, DOI 10.1007/s10661-1194-0.
15-   Addo M. A., E.O. Darko, C. Gordon, B. J. B. Nyarko, J. K. Gbadago, E. Nyarko, H. A. Affum, and B. O. Botwe.( 2012). Evaluation of Heavy Metals Contamination of Soil and Vegetation in the Vicinity of a Cement Factory in the Volta Region, Ghana, International Journal of Science and Technology, Volume 2 No.1: 40-50.
16-   Adriano, D. C. (1986) Trace Elements in the Terrestrial Environment. Springer-Verlag, New    York.
17-   Ahiamadjie, H., Adukpo, Tandoh, J.B. Gyampo, O., Nyarku, M., Mumuni, I.I., Agyemang, O., Ackah, M., Otoo, F., and Dampare, S.B. (2011). Determination of the elemental contents in soils around Diamond Cement Factory, Aflao. Res. J. Environ. and Earth Sci. 3(1): 46-50.
18-   Al-Khashman, O. A. (2004). Heavy metal distribution in dust, street dust and soil from the work place in Karak Industrial Estate, Jordan. Atmospheric Environmental
19-   Alloway, B. J., Jackson, A. P. and Morgan, H. (2005) The accumulation of cadmium by vegetables grown on soils contaminated from a variety of sources. Society of Environment 91: 223-236.
20-   Al-Oud, S.S. Nadeem, M.E.A. and Al-Shbel, B.H. (2011). Distribution of Heavy Metals in Soils and Plants around a Cement Factory in Riyadh City, Central of Saudi Arabia. America-Eurasian J.Agric. And Environ. Sci. 11 (2): 183-191.
21-   American Society for Testing and Materials, )1994(. Annual Book of ASTM Standards.Vol 11.01-Philadelphia; pp: 454-463, 492–497, 573–583, 598– 603.
22-   . Boularbah, A., Schwartz, Ch. and Bitton, G. (2005) Heavy metal contamination from mining sitesin south Morocco: 2. Assessment of metal accumulation and toxicity in plants. Chemosphere 63.:811-817.
23-   Branquinho, C., Serrano, H. C., Pinto, M. J. and Martins-Loucao, M. A. (2006) Revisiting the plant hyperaccumulation criteria to rare plants and earth abundant elements. Environmental Pollution Journal 146: 437–443.
24-   Buszewski, B., Jastrzebska, A. Kowalkowski, K. and Gorna-Binkul, A. (2000) Monitoring of selected heavy metals uptake by plants and soils in the area of Torub, Poland.Polish Journal of Environmental Studies 9: 511-515.
25-   Carter, M. R. (ED). (1993). Soil sampling and method of analysis, Canadian Society of Soil Science, Lewis Publishers.
26-   Chaney, R. L. M., Malik, Y. M., Li, S. L. Brown, and Baker A. J. M. (1997) Phytoremediation of soil metals. Current Opinion in Biotechnology 8:279-284.
27-   Freeman, J. L., Persans, M. W., Nieman, K., Albrecht, C., Peer, W., Pickering, I. J. and Salt, D. E. (2004) Increased glutathion biosynthesis plays a role in nickel tolerance in Thlaspi nickel hyperaccumulators. Plant Cell 16: 2176-2191.
28-   Hozhina, E. I., Khramov, A. A. and Gerasimor, P. A. (2004) Uptake of heavy metals, arsenic, and antimony by aquatic plants in the vicinity of ore mining and processing industries. Journal of Geochemical Exploration 74: 153-162.
29-   Kabata-Pendias A., Mukherjee, A. B. (2007).Trace Elements from Soil to Human, Springer Berlin Heidelberg New York.
30-   Kabata-Pendias, A., Pendias, H. (2001). Trace elements in soils and plants. Third edition. CRC Press LLC. 408p.
31-   Kapusta, P. Szarek-Lukaszewska, G. M, and Stefanowicz, A. (2011). Direct and indirect effects of metal contamination on soil biota in a Zn-Pb post-mining and smelting area (S Poland). Environmental pollution. V. 159: P. 1516-1522.
32-   Komar, L., Tu, C., Zhang, W., Cai, Y. and Kennelley, E. K. (2001) A fern that hyperaccumulates arsenic. Nature Journal 409: 579-585.
33-   Lin, W., Xiao, T., Wu, Y., Ao, Z. and Ning, Z. (2012) Hyperaccumulation of zinc by Corddalis davidii in Zn-polluted soils. Chemosphere 86: 837-842.
34-   Lorestani. B., Cheraghi, M. and Yousefi, N. (2011) Introduction potential of Lead-Zinc mine in Iran. World Academy of Science, Engineering and Technology 77: 163-168.
35-   Mandal, A. and Voutchkov, M. (2011). Heavy Metals in Soils around the Cement Factory in Rockfort, Kingston, Jamaica. International Journal of Geosciences, 2, 48-54.
36-   McGrath, S. P. and Zhao, F. J. (2003) Phytoextraction of metals and metalloids from contaminated soils. Current Opinion Biotechnology 14: 277-282.
37-   Miclean, M., Roman, C. and Levei, E. (2007) Heavy metals availability for plants in a mining area from North-Western Romania. Chemical Speciation and Bioavailability 1: 11-25.
38-   Moslempour, M.E., Shahdadi, S. (2013). Assessment of Heavy Metal Contamination in Soils around of Khash Cement Plant, SE Iran, Earth Sciences, 5: 111-118.
39-   Papafilippaki, A., Velegraki, D., Vlachaki, C. and Stavroulakis, S. (2008) Levels of heavy of heavy metals and bioavailability in soils from the industrial area of Heraklion-Crete, Greece. Proceedings of the Protection and Restoration of the Environment IX 29: 6-10.
40-   Parizanganeh, A., Hajisoltani, P. and Zamani, A. (2010) Assesment of heavy metal pollution in surficial soils surrounding zinc industrial complex. Procedia Environmental Sciences 2:162-166.
41-   Sayadi M. H., M. R. Rezaei. (2014). Impact of land use on the distribution of toxic metals in surface soils in Birjand city, Iran, Proceedings of the International Academy of Ecology and Environmental Sciences, 4(1): 18-29.
42-   Shakeri, A, Afrasiabian, A, Rezaei, M, and Karimi, M. (2014). Assessment of trac elements contamination in surface sediments of theBakhtegan lake, Iran, Iranian Journal of Science & echnology, IJST 38A1: 75-85.
43-   Taylor, G. J. (1987) Exclusion of metals from the symplasm: a possible mechanism of metal tolerance in higher plants. Journal of Plant Nutrition 10: 1213-1320.
44-   Ullrich S. M., Ramsey, M. H. and Helios-Rybicka, E. (1999) Total and exchangeable concentrations of heavy metals in soils near Bytom,an area of Pb/Zn mining and smelting in Upper Silesia, Poland. Applied Geochemistry 14: 187-196.
45-   Yang, X. E., Baligar, V. C. and Clarl, R. B. (1996) Cadmium effects on influx and transport of mineral nutrients in plants species. Journal of Plant Nutrition 19: 643-656.
46-   Yanqun, Z., Yuana, L., Schvartz, C., Langlade, L. and Fand, L. (2004) Accumulation of Pb, Cd, Cu and Zn in plants and hyperaccumulator choice in Lanping lead–zinc mine area, China. Environment International 30: 567– 576.
Journal of Plant Research (Iranian Journal of Biology)
Volume 32, Issue 2
July 2019
Pages 246-259
  • Receive Date: 27 June 2016
  • Revise Date: 30 September 2016
  • Accept Date: 11 September 2018