Quantitative and qualitative comparison of Satureja khuzestanica essential oil in different habitats in west and south-west Iran

Document Type : Research Paper

Author

Biology Dept., Khorramabad branch, Islamic Azad University, Khoramabad, I.R. of Iran

Abstract

The biological activity and use of essential oils in different industries depends on the oil composition, which is affected by several factors. Satureja khuzistanica Jamzad (Persian name, "Marzeh khuzistani") belongs to the family Lamiaceae is an endemic plant to Iran that is widely distributed in the southern part of Iran. The essential oils obtained from Satureja khuzistanica Jamzad in full flowering stage from 3 different habitats in west and south west of Iran were evaluated for their chemical composition. The aerial parts were subjected to hydrodistillation for 5 h using a clevenger apparatus, giving yellow oil. Analysis of the volatile compounds was carried out with GC/MS system. The average yield of essential oil in 3 habitats was 1.4 to 2.8 % (Lives, 1.4%: Mongere, 1.6%: Takhtechan, 2.8%). The number of identified compounds in the essential oil were different in these habitats (Lives, 34: Mongere, 29: Takhtejan, 30). In the oil obtained from Lives, carvacrol (90/74%), β-bisabolene (2/73 %), γ-terpinene(1/19 %) and p-cymene (1/10 %), whlile in Mongere samples carvcacrol (93/60 %) and β-bisabolene (1/47 %) were characterized as the main components. In Takhtejan carvacrol (89/60 %), caryophellene oxid (3/01%), β-bisabolene (2/56 %), γ-terpinene (1/78 %) and p-cymene (1/78 %) were found as the major components. There were notable differences in the amounts of several compounds among these 3 habitats. Results from this study showed that ecological and regional condition of habitat can influence the amount and kind of essential oil components.

Keywords

Main Subjects

مقایسه کمی و کیفی اسانس مرزه خوزستانی (Satureja khuzistanica Jamzad) در رویشگاههای مختلف غرب و جنوب غرب ایران

بهروز دوستی

خرم آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد خرم آباد، گروه زیست شناسی 

تاریخ دریافت: 2/6/92                  تاریخ پذیرش: 5/8/93

چکیده

فعالیت­های زیستی و کاربرد اسانس­ها در صنایع مختلف به ترکیبات سازنده آن­ها بستگی دارد که تحت تاثیر عوامل متعددی قرار می­گیرد. کمیت و کیفیت اسانس تحت تاثیر رویشگاه نیز قرار می­گیرد. مرزه خوزستانی متعلق به تیره نعناعیان و یکی از گیاهان بومی ایران است که به طور گسترده در جنوب ایران پراکنش دارد. در این پژوهش اسانس  حاصل از این گیاه در مرحله گلدهی کامل در سه رویشگاه مختلف واقع در استان­های غرب و جنوب غرب ایران از نظر نوع و مقدار ترکیبات سازنده مورد بررسی قرار گرفت. استخراج اسانس به روش تقطیر با آب و با استفاده از دستگاه کلونجر و شناسایی ترکیبات سازنده اسانس نیز با استفاده از GC-MS انجام شد. میانگین اسانس استحصالی از سه رویشگاه بین 4/1 درصد تا 8/2 درصد متفاوت بود . تعداد ترکیبات شناسایی شده در اسانس سه رویشگاه نیز متفاوت بود. ترکیبات اصلی در رویشگاه لیوس شامل کارواکرول (%74/90)، بتابیسابولن (% 73/2)، گاماترپینن (% 19/1)، پاراسیمن (%10/1) در رویشگاه منگره  شامل کارواکرول (%60/93)، بتابیسابولن (% 47/1) و در رویشگاه تاختچان شامل کارواکرول (%60/89)، کاریوفیلن اکسید (%01/3)، بتابیسابولن (%56/2)، گاماترپینن (% 59/1) و پاراسیمن (%78/1) بودند. تفاوت­ قابل توجهی در مقدار برخی ترکیبات سازنده اسانس در سه رویشگاه وجود داشت که نشان می­دهد که شرایط اکولوژیکی و اقلیمی رویشگاه می­تواند مقدار و نوع ترکیبات سازنده اسانس را تحت تاثیر قرار دهد.

واژه های کلیدی : کارواکرول ، لرستان ، شرایط اکولوژیک

نویسنده مسئول، تلفن:  06633120354 ، پست الکترونیکی:  doostybehrooz@yahoo.com

مقدمه

 

گیاه مرزه خوزستانی Satureja khuzistanica Jamzad)) متعلق به تیره نعناعیان می­باشد و در حال حاضر به طور گسترده­ در استان­های غربی و جنوب غربی کشور کشت می­شود (15). این گونه در بازار گیاهان دارویی به عنوان شستشو دهنده کلیه و مجاری ادراری و کاهش دهنده فشار خون، چربی خون و قند خون عرضه می­گردد و اثرات ضد التهابی، ضد میکروبی و ضد درد این گیاه به اثبات رسیده است (1، 3 و12).  اسانس این گیاه در کرک­های غده­ای بخش­های هوایی آن ساخته می­شود که حاوی مقادیر بالایی از ترکیب دارویی کارواکرول می­باشد (4، 5 و 8). اسانس ها ترکیبات شیمیایی پیچیده­ای هستند و  اغلب اجزاء اصلی موجود در ترکیب آن­ها عامل اصلی طعم و بوی آن­ها می­باشند. هیدروکربورها، الکل­ها، کتون­ها، آلدهیدها، اترها و اکسیدها از جمله مواد شیمیایی موجود در اسانس­ها هستند (14). عوامل مختلفی چون آب و هوای رویشگاه، ارتفاع منطقه و نوع خاک، تراکم و ترکیب گونه­ای جمعیت گیاهی، ژنوتیپ و جنسیت گیاه، تاریخ کشت، نحوه جمع­آوری و طریقه خشک­کردن مواد گیاهی، روش اسانس­گیری، میزان و نوع تغذیه، آبیاری و مرحله تکوینی گیاه بر کیفیت و کمیت اسانس ها اثر دارند (10، 13، 16 و 20). اطلاعات مربوط به پاسخ گیاه نسبت به تغییر عوامل محیطی و مدیریتی، جهت فرمولاسیون سیستم­های رشد گیاهان حاوی اسانس ضروری است. در اغلب گونه­ها هدف بیشینه­کردن یا بهینه­نمودن تولید زی­توده و برداشت محصول پیش از هرگونه زوال در کمیت و کیفیت اسانس می­باشد (21). عوامل اقلیمی موجود در رویشگاه از جمله مهمترین عوامل موثر بر پراکنش گیاهان واجد اسانس نیز می­باشند (7). بررسی تنوع شیمیایی اجزاء سازنده اسانس گونه  Satureja sahendicaدر چندین رویشگاه در استان­های غرب و شمال غرب ایران نشان داده است که نوع ترکیبات اصلی سازنده اسانس در همه رویشگاه­ها یکسان است ولی مقدار آن­ها در رویشگاههای مورد مطالعه متفاوت می­باشد (19).

مقایسه کمی اسانس گونه­ای از آویشن (Thymus pubescens) در رویشگاههای مختلف استان تهران نشان داده است که مقدار اسانس بدست آمده از دره لار و دماوند بیشتر از سیراچال و فشم بوده است و در همه نمونه­ها مقدار اسانس در مرحله رویشی بیشتر از مرحله گلدهی است (9). مقایسه ترکیبات شیمیایی اسانس گونه­ای از مریم گلی (Salvia santolinifolia) در سه رویشگاه در استا­ن­های هرمزگان و فارس نشان داده است که نمونه­های جمع­آوری شده از استان هرمزگان نسبت به نمونه استان فارس دارای ترکیبات موثره بیشتر با مقدار بالاتری می­باشند (6). بررسی مقایسه­ای اسانس گونه پونه سرخ آبادی (Mentha longifolia) از تیره نعناعیان در رویشگاههای مختلف استان مازندران نیز نشان داده است که مقدار ترکیبات عمده سازنده اسانس در رویشگاههای مختلف این استان دارای تفاوت معنی­داری نسبت به یکدیگر می­باشد (11). در این پژوهش کمیت و کیفیت اسانس استحصالی از گونه دارویی مرزه خوزستانی در 3 رویشگاه طبیعی این گیاه در 3 استان غربی و جنوب غربی کشور (لرستان، خوزستان و ایلام) مورد بررسی مقایسه­ای قرار گرفت و رویشگاههای دارای بیشترین و کمترین مقدار اسانس از نظر کمی مشخص شدند و به همین ترتیب کیفیت اسانس از نظر نوع و مقدار ترکیبات سازنده آن در رویشگاههای مختلف مورد آنالیز دقیق قرارگرفت .

مواد و روشها

مواد گیاهی و مشخصات اقلیمی رویشگاهها: سرشاخه­های گیاه مرزه خوزستانی در مرحله گلدهی کامل در ماه­های شهریور و مهرسال 1387 از سه رویشگاه در غرب و جنوب غرب کشور ایران شامل منطقه منگره در استان ایلام (با850 متر ارتفاع از سطح دریا، بارندگی سالیانه 1/495 میلی لیتر، معدل دمایی 9/16 درجه سانتی­گراد و 47 درصد رطوبت نسبی) ، منطقه لیوس در استان خوزستان (با243 متر ارتفاع از سطح دریا، بارندگی سالیانه 6/375 میلی­لیتر، معدل دمایی 5/24 درجه سانتی­گراد و 4/43 درصد رطوبت نسبی)، منطقه تاختچان در لرستان (با350 متر ارتفاع از سطح دریا، بارندگی سالیانه 6/341 میلی­لیتر، معدل دمایی 5/24 درجه سانتی­گراد و 2/35 درصد رطوبت نسبی) جمع آوری گردیدند و در هرباریوم دانشگاه آزاد اسلامی واحد خرم آباد نگهداری و شناسایی گردید .

اسانس گیری:  مواد گیاهی پس از انتقال به آزمایشگاه در دمای اتاق به مدت 7 روز خشک شدند. سپس اسانس موجود در آن­ها به روش تقطیر با آب با استفاده از دستگاه کلونجر (Clevenger) به مدت 5 ساعت استخراج گردید به این ترتیب که در هر بار اسانس گیری 80 تا 100 گرم از بخش های هوایی خشک شده (نیمی مربوط به برگ­ها و نیمی مربوط به ساقه­ها) را به صورت خرد شده در بالون 1 لیتری دستگاه کلونجر ریخته و مقداری آب که 3 تا 6 برابر وزن ماده گیاهی بود، برای نرم شدن بافت­های گیاه به آن اضافه شد. اسانس استحصالی توسط پیپت پاستور از آب جدا گردید و عمل آبگیری کامل از آن با استفاده از سدیم سولفات بی آب (Anhydrous sodium sulfate) انجام گرفت و قبل از آنالیز با MS-GC در لوله های تیره دربسته در یخچال (دمای 4 درجه سانتی­گراد) نگهداری شد.

شناسایی ترکیبات موجود در اسانس: در این تحقیق شناسایی ترکیبات سازنده اسانس با استفاده از کروماتوگراف GC (مدل HP 6890) با ستون  5MS-HP به طول 30 متر و قطر 25/0 میلی متر صورت گرفت. دمای ستون با سرعت 6 درجه در دقیقه از 60 به 210 درجه سانتی­گراد رسید و گاز حامل هلیوم 999/99 % با سرعت 1 میلی­لیتر در دقیقه در جریان بود و دمای تزریق 250 درجه سانتی­گراد و میزان تزریق 1 میکرولیتر بود. دستگاه MASS با مدل  HP5973 و انرژی یونیزاسیون (EI =70 ev) بود. در این روش نوع و میزان هر یک از ترکیبات سازنده اسانس با مقایسه طیف جرمی هر یک از ترکیبات سازنده اسانس با طیف جرمی ترکیبات موجود در بایگانی عظیم دستگاه GC- MS و تجزیه و تحلیل پیک­های مختلف در کروماتوگرام­ها مشخص گردید.

نتایج

مقایسه کمی اسانس استخراج شده از بخش­های هوایی گیاه مرزه خوزستانی در سه رویشگاه تاختچان در استان  لرستان، لیوس در استان خوزستان و منگره در استان  ایلام نشان داد که مقدار اسانس بدست آمده از رویشگاه تاختچان در استان  لرستان با 8/2 میلی­لیتر در هر صدگرم ماده خشک گیاهی،  بالاترین مقدار بود و کمترین مقدار اسانس مربوط به رویشگاه لیوس در استان خوزستان با 4/1  میلی­لیتر در هر صدگرم ماده خشک گیاهی بود و مقدار اسانس به دست آمده از  گیاه در رویشگاه منگره 6/1 میلی­لیتر در هر صدگرم ماده خشک بود (جدول 1).

 

 

جدول 1- مقایسه کمی اسانس مرزه خوزستانی در رویشگاههای مختلف

     نام رویشگاه           

مقدار اسانس (V/W)

مشخصات اقلیمی رویشگاه ها

 

معدل رطوبت نسبی      

معدل دمایی (C°)

بارندگی (میلی­متر)   

ارتفاع

تاختچان

8/2 درصد

47

9/16

1/495

850

لیوس

4/1درصد

4/43

5/24

6/375

243

منگره

6/1 درصد

2/35

3/25

6/341

350

                   

هر یک از مشخصات اقلیمی به صورت میانگین یک دوره ده ساله (1993-2003) می باشند.

 

جدول 2 - مقایسه مقدار و نوع ترکیبات اصلی سازنده اسانس مرزه خوزستانی در رویشگاههای مختلف

ردیف

نام ترکیب

رویشگاه ها (درصد حجمی وزنی)

تختچان

منگره

لیوس

1          

carvacrole

60/89

60/93

74/90

2          

  gamma-terpinene

59/1

26/0

19/1

3          

myrcene

22/0

23/0

44/0

4          

caryophylene oxide

01/3

A

03/0

5          

para-cymene

78/1

76/0

10/1

6          

bisabolene-beta

56/2

47/0

73/2

7          

alpha-terpineol

47/0

53/0

59/0

 

درصد کل

23/99

85/96

82/96

 

تعداد کل ترکیبات

30

29

33

           

 

جدول 3. مقایسه ترکیبات سازنده اسانس مرزه خوزستانی در سه رویشگاه مختلف

ردیف

نام ترکیب

رویشگاه ها (درصد حجمی وزنی)

تختچان

منگره

لیوس

1          

carvacrole

60/89

60/93

74/90

2          

  gamma-terpinene

59/1

26/0

19/1

3          

myrcene

22/0

23/0

44/0

4          

caryophylene oxide

01/3

a

03/0

5          

alpha-thujene

t

t

t

6          

terpinene–alpha

t

t

t

7          

para-cymene

78/1

76/0

10/1

8          

bisabolene-beta

56/2

47/1

73/2

9          

alpha-terpineol

47/0

53/0

59/0

10       

terpinolene

t

t

t

11       

alpha-terpinolene

t

t

t

12       

2-beta-pinene

t

65/0

t

13       

terpineol

t

78/0

t

14       

sabinenehydrates

t

t

t

15       

beta-phellandrene

t

t

t

16       

terpinene-4-ol

t

t

t

17       

linalylisobutyrate

t

t

t

18       

carvacrole acetate

t

t

t

19       

beta-Caryophylene

t

t

t

20       

alpha-pinene

t

t

54/0

21       

cis-alpha-bisabolene

t

t

t

22       

acetate geranyl

a

t

t

23       

linalool

t

t

t

24       

geranyl

t

t

t

25       

p-cymene

t

t

t

26       

methyl eugenol

t

t

t

27       

thymyl acetate

t

a

t

28       

1,8- cineole

a

t

a

29       

linalyl acetate

t

a

t

30       

beta-myrcene

a

t

a

31       

delta carene

a

t

a

32       

thymol acetate

t

a

67/0

33       

trans caryophyllene

t

a

a

34       

3-benzyl-5-chloro-1,2,3-triazole

a

t

t

35       

beta-bisabolene cyclohexane-

t

a

t

36       

pyridine- 4-methyl

a

a

t

37       

Eucalyptol

a

a

t

           

          :(trace) t  مقدار بسیار ناچیز ،   a (absent)(عدم وجود ترکیب)

 

نتایج حاصل از بررسی کیفی ترکیبات شیمیایی سازنده اسانس مرزه خوزستانی در سه رویشگاه مذکور نشان داد که در مجموع 37 ترکیب شیمیایی شناسایی شد که رویشگاه لیوس با 33 ترکیب و رویشگاه منگره با 29 ترکیب، به ترتیب دارای بیشترین و کمترین تنوع از نظر تعداد ترکیبات شیمیایی موجود در اسانس بودند و در  اسانس حاصل از گیاهان  رویشگاه تاختچان نیز تعداد 30 ترکیب شیمیایی شناسایی گردید (جدول 3).

علیرغم تنوع نسبتاً بالای ترکیبات موجود در اسانس مرزه خوزستانی، 7 ترکیب اصلی شامل کارواکرول، بتابیسابولن، گاماترپینن، پاراسیمن، میرسن، آلفاترپینئول و کاریوفیلن اکسید بخش عمده اسانس (23/97 درصد در تاختچان، 85/95 درصد در منگره و 87/96 در لیوس) را تشکیل می دهند. همچنین در بین ترکیبات اصلی سازنده اسانس، کارواکرول به عنوان بیشترین ترکیب سازنده اسانس در همه رویشگاهها (تاختچان= %60/87 ، لیوس=% 74/90 و منگره= %60/94) بود (جدول 2). نتایح حاصل از بررسی تغییرات کمی اسانس مرزه خوزستانی در رویشگاههای مختلف در ارتباط با مشخصات اقلیمی رویشگاهها نشان داد که رویشگاه تاختچان در استان لرستان با دارابودن ارتفاع بالاتر، معدل دمایی کمتر، بارندگی سالیانه بیشتر و درصد رطوبت نسبی بالاتر نسبت به دو رویشگاه دیگر دارای مقدار بیشتری اسانس می­باشد(جدول 1). ولی دو رویشگاه منگره و لیوس با داشتن ارتفاع پایین­تر، معدل دمایی بیشتر و بارندگی سالیانه به همراه درصد رطوبت نسبی بالاتر از نظر نوع و تعداد ترکیبات سازنده اسانس و همچنین مقدار ترکیبات اساسی سازنده اسانس نظیر کارواکرول وضعیت متفاوتی را نسبت به رویشگاه تاختچان با مشخصات اقلیمی مذکور نشان دادند، به طوری که بیشترین تنوع ترکیبات سازنده اسانس مربوط به رویشگاه لیوس در استان ایلام با 33 ترکیب شیمیایی بود. همچنین بالاترین مقدار کارواکرول نسبت به سایر اجزاء سازنده اسانس با 60/93 درصد کل اسانس مربوط به رویشگاه منگره در استان خوزستان بود (جدول 2).

بحث

همانطور که در بخش نتایج ذکر شد کمیت و کیفیت اسانس در گیاه مرزه خوزستانی متاثر از نوع رویشگاه گیاه و شرایط اقلیمی حاکم بر رویشگاه می­باشد. از نظر کمی اسانس حاصل از رویشگاه تاختچان در استان لرستان به دلیل دارا بودن مشخصات اقلیمی نسبتاً معتدل (ارتفاع بالاتر، معدل دمایی کمتر، بارندگی سالیانه به همراه درصد رطوبت نسبی بالاتر)، دارای بالاترین مقدار اسانس استحصالی (8/2 میلی لیتر در هر صد گرم ماده خشک) بود و از آنجا که دو رویشگاه دیگر در استان­های خوزستان و ایلام دارای وضعیت اقلیمی نسبتاً مشابهی بودند، مقدار اسانس استخراجی از آن­ها نیز نسبتاً مشابه بود (4/1 برای لیوس و 6/1 برای منگره). گزارش­های متعددی در مورد اثر ویژگی­های اقلیمی رویشگاه روی اسانس گونه­های گیاهی مختلف وجود دارد که برخی از آن­ها با نتایج این تحقیق مقایسه شده­اند. در تحقیقی دیگر سنبلی و همکاران نشان داده­اند که در رویشگاههای واجد ویژگی­های اکولوژیکی مشابه (حاجی آباد و فارغان در استان هرمزگان)، کمیت و کیفیت اسانس حاصل از گیاه Salvia santolinifolia Boiss.  نظیر آنچه در رویشگاههای لیوس و منگره دیده شد تا حدود زیادی مشابه می­باشند (6).

براساس گزارش  Karousou و  همکاران (2005) که با تحقیق ما همخوانی دارد، نوع و مقدار ترکیبات سازنده اسانس گونه­هایSatureja thymbra  وCoridothymus capitatu  به شدت تحت تاثیر رویشگاه طبیعی گیاه است به­طوری که اسانس گیاهان جمع آوری شده از هر دو گونه در رویشگاههای خشک و کم ارتفاع، غنی از کارواکرول و رویشگاههای مرطوب و مرتفع غنی از تیمول می­باشد (17) در پژوهش ما نیز رویشگاههای لیوس و منگره با ارتفاع کمتر و آب و هوای گرم و خشک نسبت به رویشگاه تاختچان که داری ارتفاع بالاتر و آب و هوای معتدل­تری است، درصد کارواکرول نسبت به سایر اجزاء سازنده اسانس بیشتر بود. همچنین در بررسی اثر سه رویشگاه مختلف در استان­های شمال غربی ایران بر اسانس گیاه Achillea  filipendulia  توسط Mosayebi و همکاران (2008) نشان داده شده است که با افزایش ارتفاع و بارندگی سالیانه، تعداد ترکیبات موجود در اسانس نیز بیشتر شده است و از طرفی با افزایش معدل دمایی سالیانه، تنوع ترکیبات سازنده اسانس کمتر می­شود (18). این نتایج با نتایج پژوهش ما بر روی مرزه خوزستانی مطابقت ندارد، لذا اثر عوامل اکولوژیکی و اقلیمی رویشگاه بر روی کمیت و کیفیت ترکیبات سازنده اسانس به گونه گیاهی و ژنوتیپ نیز بستگی دارد و تاثیر شرایط اقلیمی یک رویشگاه واحد روی گونه­های گیاهی مختلف ممکن است، متفاوت باشد. مقایسه نتایج حاصل از این تحقیق با پژوهش احمدی و همکاران (1388) روی گیاه مرزه بختیاری
( Satureja bachtiarica Bunge)نیز نشان می دهد که ترکیبات اصلی سازنده این گونه از جنس مرزه نیز کارواکرول و پاراسیمن می باشند که تا حدودی با مرزه خوزستانی مشابهت دارد ضمناً تغییرات در شرایط اکولوژیک در تحقیق مذکور باعث تغییراتی در درصد ترکیبات اصلی سازنده اسانس گیاه شده است که با نتایج تحقیق ما همخوانی دارد (2).  پیشنهاد می­شود در مطالعات بعدی کمیت و کیفیت اسانس همه گونه­های گیاهی اسانس­دار موجود در هر یک از رویشگاهها به طور خاص و در قیاس با سایر رویشگاهها مورد بررسی قرار گیرد تا میزان تاثیر پذیری اسانس هر گونه گیاهی اسانس دار از رویشگاه مشخص گردد.

سپاسگزاری

از همکاری بی­شائبه جناب آقای دکتر صالح نیا مدیریت محترم شرکت کشت و پرورش گیاهان دارویی خرمان استان لرستان و کلیه کارکنان این شرکت صمیمانه تشکر می­شود. 

1– آروین، آ. (1382). فیتوشیمی، خرده نگاری و بررسی اثرات ضدمیکروبی و ضد قارچی گیاه مرزه خوزستانی بومی و کشت شده. پایان نامه دکتری عمومی داروسازی، دانشگاه علوم پزشکی تهران، 64 صفحه.
2- احمدی، ش.، سفیدکن، ف.، باباخانلو، پ.، عسگری، ف.، خادمی، ک.، ولیزاده، ن.، کریمی فر، م.ع. (1388). مقایسه ترکیبهای موجود در اسانس مرزه بختیاری(Satureja bachtiarica Bunge) در مراحل قبل گلدهی و گلدهی کامل در مزرعه و رویشگاه. . فصلنامه تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران. 25(2): صفحات159 تا 169.
3– دادخواه، ف. (1382). بررسی اثرات ضد التهابی و ضد دردی گیاه مره خوزستانی. پایان نامه دکتری عمومی داروسازی، دانشگاه علوم پزشکی تهران، 89 صفحه.
4-  دوستی، ب.، مجد، ا.، خاوری نژاد، ر.، نژادستاری، ط.، و صالح نیا، ع. (1387). کرک­های غده­ای در اندام های رویشی و زایشی گیاه دارویی مرزه خوزستانی Satureja khuzistanica Jamzad)): ریخت­شناسی، ساختار، فراساختار و پراکنش. مجله علوم پایه دانشگاه آزاد اسلامی. 70(1): صفحات31تا 42.
5– رادپور، م. (1380). شناسایی و تعیین ساختمان اسانس­های گیاه مرزه خوزستانی بومی و کشت شده به روش GC/MS.  پایان نامه دکتری عمومی داروسازی، دانشگاه علوم پزشکی تهران.
6- سنبلی، ع.، کنعانی، م.، مجرد آشناآباد، م. (1385). مقایسه ترکیبات شیمیایی اسانس (Salvia santolinifolia) در سه رویشگاه مختلف. فصلنامه تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران. 22(2): صفحات128تا134.
7- صابرآملی، س.، نوروزی، ش.، شکرچیان، ا.، اکبرزاده، م.، کدوری، م. (1386). شناسایی و بررسی خصوصیات اکولوژیک گونه­های اسانس­دار تیره نعناع در استان کرمان. فصلنامه تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران، 23(4): صفحات 532تا543.
8- صلاح ورزی، ص. (1384). بررسی ترکیبات شیمیایی موجود در عصاره مرزه خوزستانی. پایان نامه کارشناسی ارشد شیمی آلی، دانشگاه صنعتی شریف، 144 صفحه.
9- عسگری، ف.، سفیدکن، ف. (1382). مقایسه کمی و کیفی اسانس (Thymus pubescens) در رویشگاههای مختلف استان تهران. فصلنامه تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران. 19(2): صفحات 125 تا 136.
10- قربانلی، م.، فاکرباهر، ز.، میرزا، م.، رضایی، م. (1380). بررسی برخی از پارامترهای رشد و تغییرات کمی و کیفی ترکیبات موجود در اسانس مرزه زراعی (Satureja hortensis) تحت دوره­های مختلف آبیاری در طی دوره های رویشی و زایشی. پژوهش و سازندگی. 14: صفحات40تا 45.
11- مازندرانی، م.، رضایی، م. (1381). بررسی و مقایسه­ای اسانس پونه سرخ آبادی (Mentha longifolia) در رویشگاههای مختلف. فصلنامه تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران. 15: صفحات 69 تا 81.
12- مجد، ا.، دوستی، ب.، خاوری نژاد، ر.، نژادستاری، ط.  (1387). بررسی تغییرات کمی و کیفی اسانس گیاه دارویی مرزه خوزستانیSatureja khuzistanica Jamzad)) در طول تکوین گیاه و خواص ضد میکروبی آن. مجله علوم پایه دانشگاه آزاد اسلامی. 70(1):صفحات  51 تا 60.
13-  میرزا، م.، احمدی، ل. (1380). مقایسه ترکیب­های تشکیل دهنده اسانس مرزه زراعیSatureja hortensis) )به دو روش تقطیر با بخار آب و تقطیر با آب. فصلنامه تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران، 7: صفحات 55تا70.
14– هی، ر.،  واترمن، پ. (1379). گیاهان اسانس دار. بقالیان، ک.، نقدی بادی، ح. نشر اندرز، 248 صفحه.
 
15- Jamzad, Z. (1994). A new species of the genus Satureja (Labiatae) from
Iran.  Journal of Botany. 6(2): 215-218.
16- Johnson, C. B., Kazantzis, A., Skoula M. (2004). Seasonal, populational and ontogenic variation in the volatile content and composition of Iranian all of Origanum vulgare subsp. Hirtum, assessed by GC. Phytochemical Analysis. 15(5): 286 -292.
17- Karousou, R., Koureas, D. N., Kokkini, S. (2005). Essential oil Composition is related to the natural habitats: Satureja thymbra and Coridothymus capitatus in natura 2000 sites of crete. Phytochemistry. 66: 2668-2673.
18- Mosayebi, M., Amin, J., Arzani, H., Azarnivand, M., Maleki, M., Shafaghat, A. (2008). Effect of habitat on essential oil of Achillea  filipendulia L. in Iran. Asian Journal of Plant Sciences. 7(8): 779-781.
19- Sefidkon, F., Jamzad, Z. (2004). Chemical variation in the essential oil composition of Satureja sahendica from Iran. Food Chemistry. 88(3): 325-328.
20- Sefidkon, F., Abbasi, Kh., Bakhshi Khaniki, G. H. R. (2004). Influence of drying and extraction on yield and chemical composition of the Satureja hortensis. Food Chemistry. 90(4): 1-5.
21- Tzacou, O., Skaltsa H. (2003). Composition and antibacterial activity of the essential oil of Satureja parnassica subsp. parnassica. Planta Medica. 69(3): 282-284.
Volume 29, Issue 2 - Serial Number 2
September 2016
Pages 377-384
  • Receive Date: 24 August 2013
  • Revise Date: 04 October 2017
  • Accept Date: 27 October 2014