Document Type : Research Paper
Author
Abstract
Allelopathy is known as direct or indirect effect of released chemicals in to the environment by a plant species on another one. The effect mostly has harmful for others. Johnson grass is a common weed in corn farm in Isfahan. It has critical impact on growth and development of the crop. On behalf of assessment of allelophatic effect of the weed on seed germination and growth parameters of corn, an experiment was accomplished based on Completely Randomized Design with four treatments by five replications in Agriculture Jahad Education Centre of Isfahan. Factors were extracts of different parts of Sorghum halepense in three type (arial parts, underground parts, whole plant) with five levels of concentrations (25, 50 and 100%). Distilled water considered as control (concentration 0%). Seed corn cultivar single cross-704, used for cultivation. Parameters such as percent and rate of germination, root length, shoot length, fresh and dry weights were measured. Data were analyzed by SAS software through Duncan test. Results showed that germination and growth parameters affected by treatments, showed different results to the concentrations. Results showed that extract had negative effect on all measured parameters except in percentage of germination, as, the most effect showed in concentration of 100 and the lowest in control. Comparison between different parts of the plant showed that underground organs have the most effect on the seedling growth.
Keywords
Main Subjects
بررسی تاثیر دگرآسیبی گیاه قیاق (Sorghum halepense) بر جوانهزنی و پارامترهای رشد در ذرت (Zea mays) رقم 704
سید عباس میرجلیلی
تهران، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج جهاد کشاورزی، موسسه آموزش عالی امام خمینی (ره)
تاریخ دریافت: 23/6/93 تاریخ پذیرش: 19/12/93
چکیده
دگرآسیبی به اثر مستقیم یا غیر مستقیم مواد شیمیایی آزاد شده به محیط توسط یک گونه گیاهی روی گونههای گیاهی مجاور گفته میشود که اغلب برای گیاهان دیگر مضر است. علف هرز قیاق از جمله علفهای هرز شایع مزارع ذرت در منطقه اصفهان است که تاثیر بسزایی بر رشد و نمو این محصول زراعی دارد. بمنظور بررسی اثر دگرآسیبی این علف هرز بر مراحل جوانه زنی و رشد دانه ذرت، آزمایشی به صورت فاکتوریل در قالب طرح کامل تصادفی با 4 تیمار در 5 تکرار در مرکز آموزش جهاد کشاورزی اصفهان انجام شد. در این آزمایش عصاره آبی گیاه قیاق با غلظتهای 25، 50 و 100 درصد تهیه شد و آب مقطر به عنوان شاهد (غلظت صفر) در نظر گرفته شد. بذر گیاه ذرت رقم 704 مورد آزمایش قرار گرفت. متغیرهای درصد و سرعت جوانهزنی، طول ریشهچه و طول ساقهچه، وزن تر و خشک دانهرستها مورد اندازه گیری قرار گرفت. دادههای به دست آمده با نرم افزار SAS و از طریق مقایسه میانگینها توسط آزمون دانکن در سطح یک درصد تجزیه و تحلیل شد. نتایج نشان داد که عصاره گیاه قیاق به استثنای درصد جوانهزنی بر سرعت رشد، وزن تر و وزن خشک ذرت تاثیر منفی دارد به نحوی که بیشترین تاثیر در غلظت 100 و کمترین تاثیر در غلظت صفر (شاهد) مشاهده شد. مقایسه تاثیر اندامهای مختلف نشان داد که اندامهای زیرزمینی بیشترین تاثیر منفی را بر رشد دانهرستها داشتند.
واژه های کلیدی: جوانه زنی، دگرآسیبی، ذرت، قیاق
نویسنده مسئول، تلفن: ۳۶۷۰۰۸۷۲-026 ، پست الکترونیکی: abmirjalili@gmail.com
مقدمه
مطالعه جوامع گیاهی اغلب با مسائل و مشکلات روابط بین گونهای بین محصولات زراعی و علفهای هرز ارتباط نزدیکی دارد (9). دگرآسیبی یک استراتژی طبیعی در گیاهان است که آنها را در مقابل دشمنان طبیعی و گیاهان رقیب محافظت میکند. در فرایند دگرآسیبی ، متابولیتهای ثانویه تولید و آزاد میشوند که رشد و نمو سیستمهای زیستشناختی اطراف خود را سرکوب میکنند. این متابولیتها، مواد دگرآسیب شیمیایی خوانده میشوند و به صورت مواد مترشحه، اسانس و باقیمانده ترکیبات تجزیه شده میباشند (12). از طرفی دگرآسیبی یک تاثیر مضر است که به عنوان نتیجهای از ترشح مواد بیوشیمیایی توسط یک گیاه دهنده به یک گیاه گیرنده در نظر گرفته میشود (16). در شرایط خاص مواد آللوشیمی که به محیط اطراف منتشر میشوند، میتوانند جوانهزنی، رشد ریشه و ساقه، تعداد موجودات زنده خاک و سایر واکنشهای خاک را تحت تاثیر قرار دهند (15). سمیت مواد دگرآسیبی، در محیط برحسب غلظت، سرعت شارش، شرایط محیطی، فصل، سن و مرحله نموی که گیاه در آن قرار دارد متفاوت است. این مواد تأثیر خود را در غلظتهای پایین حدود
5- 10 تا 6- 10 مولار یا حتی کمتر میگذارند.
یکی از مهمترین بر همکنشهای گیاهی که ناشی از دگرآسیبی است، بر همکنش علفهای هرز با گیاهان زراعی است که با تاثیر مستقیم یا غیرمستقیم یک گیاه بر گیاه دیگر از طریق آزاد سازی مواد شیمیایی مختلف رخ میدهد که باعث تحریک یا ممانعت از رویش بذر و نمو گیاهان زراعی میشود (2، 20). مطالعات زیادی بر هم کنش دگرآسیبی بین علف های هرز و محصولات زراعی را با استفاده از عصارههای مواد گیاهی از توده زیستی خشک علفهای هرز مورد بررسی قرار دادهاند (3، 11، 19).
ایده تولید علفکشهای طبیعی و سازگار با محیط زیست، ناشی از ظهور پدیده دگرآسیبی است که به واکنشهای بیوشیمیایی بین تمام انواع گیاهان اشاره دارد (17). امروزه در اغلب سیستمهای مدیریت تلفیقی علفهای هرز، علفکشها به طور گستردهای مورد استفاده قرار میگیرند و وابستگی شدیدی به آنها ایجاد شده است، بدین جهت و به واسطه خطرات جدی ناشی از مصرف بیرویه آنها برای محیط زیست و سلامت عمومی جامعه که در عین حال هزینههای تولید محصولات کشاورزی را نیز افزایش میدهد، باعث شده تا مطالعه اثرات دگرآسیبی گیاهان روزافزون شود (13،7).
یکی از روشهای زیستسنجی که در سطح وسیعی برای مطالعه دگرآسیبی به کار می رود تهیه عصاره آبی از برگ، ریشه یا سایر قسمتهای گیاه و مطالعه تأثیر آنها بر جوانه زنی بذر و رشد و صفات فیزیولوژیک گیاهچهها میباشد(13).
بررسی منابع نشان میدهد که پژوهشهای متعددی در خصوص تاثیر عصاره گیاه قیاق (Sorghum halepense L.(Pers.)) بر گیاهان دیگر انجام شده است. به عنوان مثال Kalinova و همکاران (2012) تاثیر عصاره آبی ریشه قیاق را بر رویش بذر و رشد دانهرست های گیاهان زراعی سویا، نخود و ماش بررسی کردند. آنها دریافتند که عصاره آبی ریشه این گیاه تاثیر معنیداری روی جوانهزنی و وزن تر گیاهان مذکور دارند.Hasannejad و همکاران (2005) تاثیر دگرآسیبی عصاره آبی غلظتهای مختلف علفهای هرز قیاق و چاودار را بر جوانهزنی سویا بررسی کردند و متوجه شدند که غلظتهای بالای عصاره دو گیاه چاودار و قیاق روی صفات مورد بررسی اثرات کاهشی داشته و تاثیر آنها حالت افزایشی (سینرژیستی) دارند ولی غلظت پایین آنها روی هم اثر کاهشی (آنتاگونیستی) دارد. ولی در مجموع باعث کاهش رشد و جوانهزنی بذور سویا شدهاند. بررسی سایر منابع نشان میدهد که عصاره برگی کاه گندم تاثیر قابل کنترلی بر جوانهزنی و رشد دانههای گندم داشته است (1). تحقیقات صورت گرفته نشان میدهد که عصارههای به دست آمده از ریشه و اندامهای هوایی آفتابگردان باعث کاهش سرعت جوانهزنی، رشد، طول و بیوماس برگ و ریشه در ذرت میشود (4). این مطالعه نشان داد که برگها و ریزومهای قیاق حاوی مواد دگرآسیب شیمیایی از جمله ترکیبات فنلی، کلروژنیک (chlorogenic)، پارا و پارا هیدروکسی بنزالدهید (ρ- and ρ-hidroxy Benzaldehid) است (10).
Seid Sharifi و Farzaneh (2007) اثرات دگرآسیبی قیاق روی جوانهزنی و رشد گیاهچه ذرت رقم سینگل گراس 301 با غلظتهای تا حداکثر 40 درصد را مورد بررسی قرار دادند. آنها نتیجه گرفتند که با افزایش غلظت عصاره گیاه قیاق، شاخصهای جوانه زنی ذرت کاهش مییابد. همچنین با افزایش غلظت عصاره، تاثیر معنیداری بر رشد ریشهچه و ساقهچه نشان داده شد. آنها همچنین دریافتند که عصاره مخلوط اندام هوایی و زیر زمینی تاثیر بیشتری نسبت به سایر اندامهای گیاه قیاق تاثیرگذار است.
هدف از این تحقیق استفاده از عصاره آبی قیاق برای ارزیابی این توانمندی در توقف یا کند کردن درصد جوانهزنی و رشد دانهرستهای ذرت بوده است.
مواد و روشها
مواد گیاهی: بذر ذرت مورد استفاده دراین پژوهش رقم سینگل کراس 704 که از شایعترین نوع بذر ذرت کاشت شده در منطقه است، از بخش کنترل و گواهی بذر مؤسسه پاکان بذر تهیه شد. علف هرز مورد بررسی، قیاق از علف های هرز شایع مزارع ذرت از مناطق زراعی استان اصفهان که بالغ و در مرحله زایشی قرار داشتند و از گلآذین کاملی برخوردار بودند، در اواسط تیر ماه 1392 جمعآوری گردید.
تهیه عصاره: تمامی بخشها و اندامهای علف هرز قیاق جمعآوری شده ابتدا قسمتهای مختلف آن از هم جدا گشته و در آون در دمای 60 درجه به مدت 72 ساعت خشک شدند. پس از خشک شدن اقدام به آسیاب نمودن اندامها کرده و پودر گردید. اندامهای گیاه در سه ترکیب: اندامهای هوایی، اندامهای زیرزمینی (ریزوم و ریشهها) و مخلوطی از کل اندامها برای عصارهگیری به طور مجزا خشک و آسیاب شدند. جهت تهیه عصاره آبی 400 گرم پودر خشک از هر کدام با 400 میلی لیتر آب مقطر مخلوط گردید (عصاره 100 درصد وزن به حجم) و پس از 48 ساعت به وسیله کاغذ صافی واتمن نمره 1 صاف گردید. عصاره صاف شده با غلظت 100 (بدون رقیق شدن)، و غلظت 50 (50 میلی لیتر عصاره و 50 میلی لیتر آب مقطر) و غلظت 25 ( 25 میلی لیتر عصاره و 75 میلی لیتر آب مقطر) و شاهد (آب مقطر) مورد استفاده قرار گرفت.
روش کاشت: برای کشت دانهها از پتری دیشهای استریل با قطر دهانه 9 سانتیمتر استفاده شد. بذر ذرت سینگل کراس رقم 704 به تعداد 10 عدد در هر لایه کاغذ صافی واتمن از پتری دیش قرار گرفتند و برای هر تیمار از 5 تکرار استفاده شد به نحوی که برای هر تکرار دست کم 100 بذر مورد آزمایش قرار گیرد. 5 میلی لیتر از عصاره آبی تهیه شده با رقتهای مختلف به پتری دیشهای حاوی بذر اضافه گردید سپس اطراف پتریها بمنظور حفظ رطوبت با چسب پارافیلم بسته شدند. پتری دیشها در دمای 25 درجه سانتیگراد و در دوره نوری 16 ساعت روشنائی و 8 ساعت تاریکی با شدت نور 2000 لوکس قرار گرفتند.
شرایط کشت: جهت کشت بذرها ابتدا پتری دیشها را به مدت دو ساعت در آون در دمای 160 درجه سانتیگراد ضدعفونی کرده سپس بذرهای ضد عفونی شده به روش Voll و همکاران (2005)، با استفاده از هیپوکلریت سدیم (sodium hypochloride) در زیر هود در پتریها کشت داده و غلظتهای مورد نظر را به پتریها اعمال کرده و در ژرمیناتور قرار گرفتند.
ارزیابی جوانهزنی و رشد: درصد رویش بذرها پس از 48 ساعت تعیین شد و ارزیابی جوانهزنی به طور مرتب کنترل گردید و بذوری که به میزان 1 میلی متر جوانه زده بودند به عنوان بذور رویش یافته در نظر گرفته شدند. پس از پیدایش اولین جوانه در پتریدیش، ثبت تعداد جوانه و اندازه جوانهها آغاز شد و این کار تا چهار روز ادامه یافت. برای مشاهده جوانهها از یک عدد کاپ دستی و برای اندازهگیری طول آنها از کولیس استفاده شد. آزمایش تا چهار روز تا زمانی که جوانهها به 40 میلیمتر برسند، ادامه یافت. تا چهار روز پس از کشت طول جوانهها بر حسب میلی متر و تعداد در هر تیمار تعیین گردید و در روز چهارم وزن تر جوانهها بر حسب میلیگرم محاسبه شد. جهت اندازهگیری وزن خشک نمونهها 4 روز پس از کشت در انکوباتور با دمای 70 درجه سانتیگراد به مدت 48 ساعت قرار گرفتند. پس از این مدت توزین شده و میانگین وزن خشک تعیین شد.
یکنواختی جوانهزنی که عبارت از مدت زمانی است که طول میکشد تا جوانهزنی از 10 درصد به 90 درصد جوانهزنی نهایی برسد با استفاده از فرمول و اقتباس از Naseri و همکاران (2013)، محاسبه شد. در یکنواختی جوانهزنی هر چه عدد به دست آمده کمتر باشد نشانه یکنواختی بیشتر جوانهزنی است.
آنالیز دادهها: آنالیز واریانس دادههای این آزمایش که به صورت فاکتوریل در قالب طرح کاملاً تصادفی با 4 تیمار در 5 تکرار انجام گرفت، با استفاده از نرم افزار SAS (ver. 9.2) انجام گرفت و جهت رسم نمودارها از برنامهExcel (office 2007) استفاده شد.
نتایج
جوانهزنی: مقایسه میانگینها نشان داد که عصاره آبی قیاق تاثیر معنیداری بر رشد جوانههای رویشی گیاه ذرت دارد؛ لیکن عصاره قیاق روی درصد جوانهزنی اثر دگرآسیبی ندارد (جداول 1و 2).
جدول 1- خلاصه نتایج تجزیه واریانس صفات مورد مطالعه
منابع تغییرات |
درجه آزادی |
تعداد جوانهها |
سرعت رشد جوانهها |
طول ریشهچه |
طول ساقهچه |
وزن تر جوانهها |
وزن خشک جوانهها |
تیمار A (غلظت) |
3 |
5.38ns |
1376.36** |
865.32** |
723.8** |
0.0076** |
0.0003** |
تیمار B (نوع اندام) |
2 |
6.01ns |
1349.77** |
809.85** |
740.7** |
0.0068** |
0.0003* |
A * B |
6 |
3.27ns |
4233.68 ns |
1365.91* |
1198.56* |
1.004 ns |
0.239 ns |
خطا |
48 |
2.55 |
49.01 |
26.04 |
19.2 |
0.0008 |
0.00002 |
ضریب تغییرات (%) |
- |
1.474 |
2.209 |
0.915 |
0.884 |
0.017 |
0.886 |
**، * و ns به ترتیب اختلاف معنیدار در سطح احتمال 1% ، 5% و غیر معنیدار
جدول 2- مقایسه میانگین اثر غلظت بر مولفههای جوانهزنی و رشد دانهرستهای ذرت
غلظت (درصد) |
جوانهزنی (درصد) |
سرعت جوانهزنی (در ساعت) |
طول ریشهچه (میلیمتر) |
طول ساقهچه (میلیمتر) |
وزنتر گیاهچه (میلیگرم) |
وزن خشک گیاهچه (میلیگرم) |
صفر (شاهد) |
a 94.3 |
a 0.039 |
a 38.5 |
a 54.6 |
a 0.124 |
a 0.021 |
25 |
a 92.5 |
ab 0.031 |
b 25.3 |
b 35.22 |
b 0.099 |
ab 0.019 |
50 |
ab 89.7 |
b 0.023 |
c 16.7 |
c 23.86 |
c 0.074 |
b 0.014 |
100 |
ab 71.2 |
c 0.016 |
d 5.2 |
d 11.84 |
d 0.023 |
c 0.005 |
اعدادی که حروف مشابه دارند از نظر آماری اختلاف معنیدار در سطح احتمال 1 درصد بر اساس آزمون دانکن ندارند.
جدول 3- مقایسه میانگین اثر اندام بر مولفههای جوانه زنی و رشد دانهرستهای ذرت
اندام عصاره گیری شده |
جوانهزنی (درصد) |
سرعت جوانه زنی (در روز) |
یکنواختی جوانه زنی (در روز) |
طول ریشهچه (میلی متر) |
طول ساقهچه (میلی متر) |
وزن تر گیاهچه (میلی گرم) |
وزن خشک گیاهچه (میلی گرم) |
|||||||
اندام هوایی |
a85 |
|
c0.054 |
|
a66 |
|
a32 |
|
a36 |
|
a0.98 |
|
a0.65 |
|
اندام زیر زمینی |
c67 |
|
a0.039 |
|
c41 |
|
c19 |
|
c23 |
|
c0.73 |
|
c0.48 |
|
کل گیاه |
b75 |
|
b0.046 |
|
b53 |
|
b24 |
|
b29 |
|
b0.85 |
|
b0.54 |
|
اعدادی که حروف مشابه دارند از نظر آماری اختلاف معنیدار در سطح احتمال 1 درصد بر اساس آزمون دانکن ندارند.
رشد دانهرستها: با توجه به جدول 1، تیمار عصاره قیاق در غلظتهای مختلف روی سرعت رشد جوانهها، طول ریشهچه، طول ساقهچه، وزن تر و وزن خشک جوانهها تاثیرگذار بوده و در سطح 1% معنیدار شده است. بررسی تاثیر عصاره آبی اندامهای گیاه قیاق نشان داد که با افزایش غلظت عصاره، رشد دانهرستها بیشتر تحت تاثیر قرار میگیرد.
مقایسه میانگینها در میزان تاثیر اندامهای مختلف نشان داد که بیشترین تاثیر در کلیه عوامل مورد اندازهگیری مربوط به اندامهای زیرزمینی (شامل ریشهها و ریزومها) و پس از آن گیاه کامل و در انتها اندامهای هوایی است.
جدول 4- مقایسه میانگین اثر متقابل مولفههای جوانهزنی و رشد دانهرست در عصارههای تهیه شده با غلظتهای مختلف قیاق
تیمار |
طول ریشهچه |
طول ساقهچه |
|
A (غلظت%) |
B (اندام) |
||
|
|
|
|
صفر(شاهد) |
- |
a38.5 |
a54.6 |
25 |
هوایی |
b25.2 |
b34.7 |
زیرزمینی |
b23.1 |
bc33.9 |
|
کل |
b23.6 |
b35.6 |
|
50 |
هوایی |
c17.4 |
d24.2 |
زیرزمینی |
dc15.2 |
d21.8 |
|
کل |
c 16.6 |
d23.7 |
|
100 |
هوایی |
e6.7 |
e12.5 |
زیرزمینی |
f4.9 |
ef10.3 |
|
کل |
ef 5.5 |
f11.3 |
اعدادی که حروف مشابه دارند از نظر آماری اختلاف معنیدار در سطح احتمال 1 درصد بر اساس آزمون دانکن ندارند.
بحث
Seid Sharifi و Farzaneh (2007) در بررسی تاثیر
دگرآسیبی عصاره قیاق نشان دادند که عصاره تهیه شده از مخلوط اندام هوایی و زیرزمینی اثرات بازدارندگی بیشتری نسبت به عصاره تهیه شده از اندام هوایی و زیرزمینی به تنهایی دارد. آنها طیفی از غلظت عصاره را از 5 تا 40 درصد ( با میزان 10 درصد وزنی) برای آزمایش خود انتخاب کرده بودند لیکن در این تحقیق غلظت از صفر تا 100 درصد عصاره ( با میزان 100 درصد وزنی ) به کار گرفته شد. استفاده از غلظت 100 درصد وزنی برای اولین بار گزارش میشود و سعی شده تناسب غلظتها به گونهای باشد که هر غلظت نیمی از غلظت بالاتر (یعنی سریال رفتی با ضریب نیم) باشد. معنیدار نشدن تاثیر عصاره اندامهای مختلف قیاق بر درصد جوانهزنی بر خلاف نتایج به دست آمده در مطالعه Seid Sharifi و Farzaneh (2007) است ولی سایر مشاهدات همچون سرعت جوانهزنی، طول ساقهچه و ریشهچه و وزنتر و خشک گیاهچه منطبق با نتایج تحقیق مذکور است. Hesammi (2011) نشان داد که اندامهای زیرزمینی قیاق تاثیر دگرآسیبی بیشتری بر جوانهزنی ذرت نسبت به سایر اندامهای آن دارد. این در حالی است که یافتههای این تحقیق نیز تاییدکننده مطالعات قبلی است و عصاره اندامهای زیرزمینی و ریزومها بیشترین تاثیر را در کاهش درصد جوانهزنی داشتند. کمترین میزان تاثیر عصارهها مربوط به اندامهای هوایی بود. تاثیر بیشتر ریشهها در افزایش اثر دگرآسیبی میتواند نتیجهای از بالاتر بودن میزان گلیکوزید سیانوژنیک ریشهها و ریزومها در گیاه قیاق باشد (9).
بر حسب نظر Iman و همکاران (2006)، مکانیسم ممانعت از رشد و تجمع بیوماس تر در دانهرستهای اولیه بذور ناشی از تاثیر مواد آللوشیمی است و با کاهش سرعت تقسیم سلولی و یا با کاهش طویلشدن سلولها توضیح داده میشود. بنابراین، مرحله رویش بذور میتواند به عنوان یک دوره کم حساسیت در نمو فردی گیاهان محسوب شود، در حالی که رشد اولیه دانهرستها میتواند به عنوان یک آزمون بالقوه برای تعیین تاثیر دگرآسیبی عصاره مورد مطالعه در شرایط آزمایشگاهی بواسطه تماس مستقیم عصارهها طی ارزیابیهای زیستی مورد استفاده قرار گیرند.
دادههای به دست آمده از این تحقیق، یافتههای سایر محققان به استثنای درصد جوانهزنی در ذرت را تایید می کند (5، 6، 9، 18). اختلاف مشاهده شده بین این تحقیق و یافتههای قبلی میتواند ناشی از مقاومت بذر مورد استفاده در این آزمایش باشد.Seid Sharifi و Farzaneh (2007) از بذر رقم 301 استفاده کردهاند در حالی که رقم 704 که بیشترین سطح زیر کشت ذرت را در منطقه اصفهان به خود اختصاص داده است و از کیفیت و صفات مقاومت بیشتری برخوردار است، و نتایج به دست آمده میتواند مورد استفاده کاربردی کشاورزان قرار گیرد، دراین تحقیق استفاده شده است.
هرچند که آزمایشهای مزرعهای در راستای یافتن پتانسیل توان آسیب رسانی گیاه قیاق ضروری است؛ لذا مبارزه مکانیکی یا شیمیایی با این علف هرز و خارج نکردن بقایای آن از خاک نیز موجب بروز اثرات آللوپاتی خواهد شد که شدت و سطح تاثیرآن بایستی مورد بررسی واقع شود. علاوه بر این امکان شناسائی و استفاده از ترکیبات شیمیائی با خواص آللوپاتی این گیاه به عنوان علفکش زیستی جنبهای از مطالعات آتی خواهد بود. در نهایت با بررسی بیشتر سایر علفهای هرز مزارع ذرت و اثر آنها بر گیاه ذرت و سایر ارقام آن میتوان در مدیریت علفهای هرز تغییر ایجاد نمود و مصرف علفکشهای سنتزی را کاهش داد.