Document Type : Research Paper
Authors
1 Assistant Professor, Soil Conservation and Watershed Management Research Department, Fars Agricultural and Natural Resources Research and Education Center, Agricultural Research, Education and Extension Organization (AREEO), Shiraz, Iran
2 M.Sc., Natural Resources Research Department, Fars Agricultural and Natural Resources Research and Education Center, Agricultural Research, Education and Extension Organization (AREEO), Shiraz, Iran
Abstract
The main basis of ecological research is the accurate identification of vegetation. Because it is an effective factor in measuring and evaluating the current situation and predicting the future situation of the region and will play an important role in proper and scientific management. For this purpose, in this study, the flora, life form and chorothype of plants in Bardkal watershed located in the northwest of Shiraz were introduced. The results showed 127 plant species which belong to 34 families and 102 genera. There are species in this watershed. The largest families Asteraceae with 24 species, Fabaceae with 17 species and Poaceae with 15 species, are in the first to third ranks, respectively. In terms of life form, 48 species of Therophytes, 34 species of Hemichryptophytes, 18 species of Camophytes, 14 species of Geophytes and 13 species of Phanerophytes were identified. The results of Chorothype plants in this watershed also showed that 122 plant species, which is equivalent to 96.07% of the total species, are located in a single-zone or multi-zone in the Iran-o-Turanian region.
Keywords
Main Subjects
معرفی فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان در حوزهی آبخیز بردکل شیراز
سید مسعود سلیمانپور1*، احمد حاتمی2 و غلامرضا قهاری1
1 ایران، شیراز، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان فارس، بخش تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری
2 ایران، شیراز، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان فارس، بخش تحقیقات منابع طبیعی
تاریخ دریافت: 01/06/1399 تاریخ پذیرش: 09/09/1399
چکیده
مبنای اصلی پژوهشهای بومشناختی، شناسایی دقیق پوشش گیاهی است. زیرا عامل مؤثری در سنجش و ارزیابی وضعیت کنونی و پیشبینی وضعیت آیندهی منطقه میباشد و نقش بهسزایی در مدیریت صحیح و علمی خواهد داشت. به این منظور، در این پژوهش اقدام به معرفی فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان در حوزهی آبخیز بردکل واقع در شمالغرب شیراز شد. نتایج نشان داد تعداد 127 گونهی گیاهی متعلق به 34 خانواده و 102 جنس در این حوزهی آبخیز وجود دارند. خانوادهی Asteraceae با 24 گونه، خانوادهی Fabaceae با 17 گونه و خانوادهی Poaceae با 15 گونه، بترتیب در ردههای اول تا سوم قرار دارند. از نظر شکل زیستی، 48 گونهی تروفیت، 34 گونهی همیکریپتوفیت، 18 گونهی کامفیت، 14 گونهی ژئوفیت و 13 گونهی فانروفیت شناسایی شدند. نتایج بررسی پراکنش جغرافیایی گیاهان مستقر در این حوزهی آبخیز نیز نشان داد 122 گونهی گیاهی که معادل 07/96 درصد از کل گونهها میباشند بصورت تک ناحیهای یا چند ناحیهای در ناحیهی رویشی ایرانی- تورانی استقرار دارند.
واژه های کلیدی: بردکل، پراکنش جغرافیایی، شکل زیستی، گیاه، فلور.
* نویسنده مسئول، تلفن: 09173116983 ، پست الکترونیکی: m.soleimanpour@areeo.ac.ir
مقدمه
شناسایی و معرفی پوشش گیاهی و بررسی تنوع و پراکنش جغرافیایی گیاهان هر منطقه، اساس بررسیها و تحقیقات بوم شناختی، و راهکاری مناسب برای تعیین ظرفیت اکولوژیکی آن منطقه از جنبههای مختلف است. در عین حال، عامل مؤثری در سنجش و ارزیابی وضعیت کنونی و پیشبینی وضعیت آیندهی منطقه به شمار رفته و نقش بسزایی برای اعمال مدیریت صحیح و علمی در منطقه دارد (6)؛ بطوریکه بعنوان بستر تحقیقات زیستمحیطی از اهمیت ویژهای برخوردار است زیرا به امکان دسترسی آسان و سریع به گونهی گیاهی خاص در محل و زمان معین (33)، تعیین پتانسیل و قابلیتهای رویشی منطقه، امکان افزایش تعداد گونههای منطقه از نظر تراکم، شناسایی گونههای مقاوم و در حال انقراض و کمک به حفظ گونه های گیاهی و گنجینهی ژنی آنها، شناسایی گیاهان و استفادهی اصولی از آنها و کمک به تعیین پوشش گیاهی آن منطقه منجر خواهد شد (30). بعبارتی، مطالعات فلورستیک، اساس بررسیهای بومشناختی در هر منطقه، پیشبینی وضعیت آینده، اعمال مدیریت و بیانکنندهی توان طبیعی در آن منطقه میباشد (1 و 2).
کشور ایران با وسعت زیاد، تنوع اقلیمی و توپوگرافی، دارای پوشش گیاهی متنوع است (27)؛ از اینرو، تنوع فلور و پوشش گیاهی ایران، بیش از هر چیز مدیون تضادهای گستردهی اقلیمی، توپوگرافی، پیشینهی پوشش گیاهی و همینطور پتانسیل تکامل آن است (25). مطالعات فلورستیک در ایران، با توجه به غنای تنوع زیستی گیاهی آن، دارای سابقهی طولانی است. بررسی تاریخچهی مطالعات فلور نشان میدهد نخستین سنگ بنای مطالعات فلورستیک ایران به شیوهی امروزی به مطالعات کمپفر (Engellbert Kampfer) آلمانی به سال 1684 میلادی بر میگردد که گیاهان نواحی اصفهان، شیراز و برخی از نقاط ایران را جمعآوری نمود. پس از آن، تعداد زیادی از گیاه شناسان خارجی و داخلی گیاهان ایران را مورد بررسی قرار دادند. از جمله گیاهشناسان خارجی میتوان به ائوشر اِلوُی فرانسوی (P.M.B. Aucher-Eloy 1835-1837)، تئودور کوتشی اتریشی (Theodor Kotschyi 1842-1843)، هنریککارلهاسکنخت آلمانی (Heinrich Carl Hausskencht 1865-1867)، ادموند بواسیه سوئیسی (Edmond Boisser 1867-1888)، کارلهاینسرشینگر اتریشی (Kal Heinz Rechinger 1937-1977) و والتر کولتز آلمانی (Walter Koeltz 1940-1945) را نام برد و از جمله گیاهشناسان برجستهی ایرانی میتوان به احمد پارسا، احمد قهرمان، صادق مبین، حبیبالله ثابتی، اسفندیار اسفندیاری، موسی ایرانشهر، زینالعابدین ملکی، علیاصغر معصومی، ولیالله مظفریان، زیبا جمزاد، مصطفی اسدی، محبوبه خاتمساز و غیره اشاره کرد (6).
در سالهای گذشته، پژوهشهای فراوانی در خصوص بررسی فلور گیاهان مناطق مختلف کشور انجام شده است که از جمله آنها میتوان به مطالعات یزدانی و همکاران (27) در ناحیهی شرق آشتیان استان مرکزی، میردیلمی و همکاران (23) در شمال شرقی استان گلستان، گرگین کرجی و همکاران (17)، در منطقهی سارال کردستان، نقی پور برج و همکاران (26) در منطقهی حفاظت شدهی میمند استان کهگیلویه و بویراحمد، جعفری و ظریفیان (6) در کوه ساورز استان کهگیلویه و بویراحمد، تبد و همکاران (5) در منطقهی زریوار استان کردستان، نژاد حبیبوش و همکاران (25) در منطقهی حفاظت شدهی راژان استان آذربایجانغربی، مرادی و همکاران (19) در حوزهی آبخیز لومیر استان اردبیل، نداف و همکاران (24) در منطقهی جوزک چمنبید استان خراسانشمالی، فرجی و همکاران (13) در منطقهی دزلی مریوان در استان کردستان، قوام و همکاران (14) در حوزهی آبخیز تنگ بالنگستان بهبهان، و معصومی و همکاران (22) در تالاب کانی برازان استان آذربایجانغربی اشاره کرد. تعدادی از پژوهشگران به مطالعه و بررسی فلور گیاهی در استان فارس اقدام کردهاند که از جملهی آنها میتوان به مطالعهی حاتمی و همکاران (7) در بررسی خانوادهی چتریان در استان فارس، مرادی و همکاران (20) بررسی فلور گیاهی شهرستان لامرد، دولتخواهی و همکاران (8) در منطقهی حفاظت شدهی ارژن- پریشان، عزیزی و همکاران (12) در پارک جنگلی بناب شهرستان ارسنجان، کنعانی (16) در پارک ملی بمو، و راحمیاردکانی و پورسخی (9) در منطقهی چشمهگندو شهرستان سپیدان اشاره کرد.
مواد و روشها
منطقهی مورد مطالعه: حوزهی آبخیز بردکل بین طول جغرافیایی 630088 تا 631620 و عرض جغرافیایی 3275746 تا 3277204، با ارتفاع متوسط 1850 متر از سطح دریا در زون 39 و در 20 کیلومتری شمالغرب شیراز واقع شده است. مساحت این حوزهی آبخیز 2/135 هکتار میباشد. بیشینه و کمینهی دما در این حوزهی آبخیز با توجه به آمار 40 سالهی ایستگاه سینوپتیک شیراز، بهترتیب 2/42 و 11- درجهی سانتیگراد، میانگین بارندگی سالیانه 320 میلیمتر، و میانگین تبخیر و تعرق سالانه 6/3193 میلیمتر است. اقلیم منطقه بر اساس روش پهنهبندی آب و هوایی نوین (تجزیه به مؤلفههای اصلی) مدیترانهای معتدل میباشد. از نظر زمینشناسی این حوزهی آبخیز در ناحیهی چینخوردهی زاگرس و بر روی سازند زمینشناسی گچساران قرار گرفته است. (10).
شکل 1- موقعیت جغرافیایی منطقهی مورد مطالعه
روش تحقیق: نمونهبرداری بهطور تصادفی و اتفاقی در اوایل پاییز 1398، اواخر زمستان 1398 و بهار و تابستان 1399، که انتظار میرفت بیشترین تنوع گونهای در سطح منطقه حضور داشته باشد انجام پذیرفت. در گردآوری نمونهها سعی شد از هر گونهی گیاهی حداقل سه نمونه، تهیه شود و برای هر نمونه، ثبت مشخصات دقیق نمونه (نام محل، نام نمونهبردار، موقعیت جغرافیایی، تاریخ نمونهبرداری و ...) انجام شد. سپس نمونهها برای شناسایی و ثبت مشخصههای آنها بر اساس استاندارد مطالعهی گیاهشناسی، به هرباریوم مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان فارس منتقل و با استفاده از منابع علمی معتبر از جمله: فلور ایران (3)، فلور رنگی ایران (15)، رستنیهای ایران (18)، فلور ترکیه (29)، و فرهنگ نامهای گیاهان ایران (21) اقدام به شناسایی گونههای گیاهی شد. همچنین بر اساس تقسیمبندی رانکایر (31)، نسبت به تعیین شکل زیستی، طول عمر (یکساله یا چندساله) و فرم رویشی اقدام شد. بررسی پراکنش جغرافیایی گیاهان نیز بر اساس روش زوهاری (36)، تختجان (34)، و وایت و لئونارد (35) مشخص گردید.
نتایج
فهرست گونههای گیاهی شناسایی شده در حوزهی آبخیز بردکل در جدول 1 ارائه شده است. با توجه به این جدول و اطلاعات بدست آمده از مطالعات و بررسیهای صحرایی، تعداد 127 گونهی گیاهی متعلق به 34 خانواده و 102 جنس در این حوزهی آبخیز وجود دارند. خانوادهی Asteraceae یا کاسنی با 24 گونه، خانوادهی Fabaceae یا باقلاییان با 17 گونه و خانوادهی Poaceae یا گندمیان با 15 گونه، بترتیب در ردههای اول تا سوم قرار دارند و 89/18، 38/13، 81/11 درصد تعداد گونهها را به خود اختصاص دادند (شکل 2)، که در مجموع 08/44 درصد از کل گونه های شناسایی شده در این حوزهی آبخیز را شامل میگردد.
جدول 1- فهرست گونههای گیاهی شناسایی شده در حوزهی آبخیز بردکل
پراکنش جغرافیایی |
شکل زیستی |
نام فارسی |
نام علمی |
ردیف |
Aceraceae |
||||
IT |
Ph |
کیکم ایرانی |
Acer monspessulanum L. |
1 |
Amaryllidaceae |
||||
IT |
GT |
خیارک |
Ixiolirion tataricum (Pall.) Herb. |
2 |
Apocynaceae |
||||
IT |
Ph |
خرزهره |
Nerium indicum Miller |
3 |
Asteraceae |
||||
IT |
He |
بومادران جنوبی (بومادران شیرازی) |
Achillea eriophora D.C. |
4 |
IT-ES |
He |
بومادران |
Achillea wilhelmsii C. Koch |
5 |
IT |
Th |
بابونهی بهاری |
Anthemis cotula L. |
6 |
IT-SS |
Th |
بابونهی تاجدندانی |
Anthemis odontostephana Boiss. |
7 |
IT |
Ch |
درمنهی کوهی |
Artemisia Aucheri Boiss. |
8 |
IT |
Th |
|
Cardinia orientalis |
9 |
IT-SS |
Th |
گلرنگ زرد |
Carthamus oxyacantha M. B. |
10 |
IT |
Ch |
گل گندم |
Centaurea intricate Boiss. |
11 |
IT |
He |
کنگر تماشایی |
Circium spectabile DC. |
12 |
IT |
Th |
ریش قوش |
Crepis sancta (L.) Babcock |
13 |
IT-ES-M |
Th |
سیاه فندق (دانه سیاه) |
Crupina crupinastrum (Moris) Vis. |
14 |
IT |
He |
شکرتیغال خاردار |
Echinops ceratophorus Boiss. |
15 |
IT |
He |
شکرتیغال تختجمشیدی |
Echinops endotrichus Rech. F. |
16 |
IT-M-SS |
Th |
|
Filago pyramidata L. |
17 |
IT-ES |
Th |
|
Garhadiolus angulosus Jaub. & Spach |
18 |
IT |
He |
کنگر علوفهای (کنگر خوراکی) |
Gundelia Tournefortii L. |
19 |
IT-SS- M |
Th |
|
Hedypnois rhagadioloides (L.) F. W. Schmidt |
20 |
IT-ES-M |
Th |
کاهوی خاردار |
Lactuca serriola L. |
21 |
IT |
Ch |
گاو چاقکن |
Scariola orientalis (Boiss.) Sojak |
22 |
IT |
GT |
شنگ اسبی شیرازی |
Scorzonera stenocephala Boiss. |
23 |
IT-M-SS |
Th |
پیرگیاه رایج (پیام بهار) |
Senecio glaucus L. |
24 |
IT-M |
Th |
زیبا کوتوله |
Siebera nana (DC.) Bornm. |
25 |
IT |
He |
مینای پُرکُپهی فارسی |
Tanacetum polycephalum Schultz-Bip. |
26 |
IT |
GT |
شنگ نی مانند |
Tragopogon caricifolius Boiss. |
27 |
Boraginaceae |
||||
IT |
He |
گاوزبان |
Anchusa italic Retz. |
28 |
IT |
Th |
چنگکی دودانهای |
Rochelia disperma (L. f.) C. Koch |
29 |
Brassicaceae |
||||
IT |
Th |
آتشین ارغوانی |
Aethionema carneum (Banks & Soland.) B. Fedtsch. |
30 |
IT |
Th |
قدومهی میوهتخت |
Alyssum homalocarpum (Fisch. & C. A. Mey.) Boiss. |
31 |
IT-ES |
Th |
کیسه کشیش |
Capsela bursa-pastoris (L.) Medicus |
32 |
Cosm |
Th |
اُزمک |
Cardaria draba (L.) Desv. |
33 |
IT-ES-SS |
Th |
منداب |
Eruca sativa Lam. |
34 |
IT |
Th |
خردلی (خردل کاذب) |
Hirschfeldia incana (L.) Lag. |
35 |
IT-M-SS |
Th |
چلیپا |
Matthiola longipetala (Vent.) DC. |
36 |
IT-ES |
Th |
خاکشیر مرتفع |
Sisymberium altissimum L. |
37 |
Caryophyllaceae |
||||
IT |
Ch |
چوبک بیابانی |
Acanthophyllum crassifolium Boiss. |
38 |
IT-ES-M |
Th |
دانه مرغ متورم |
Cerastium inflatum Link ex Desf. |
39 |
IT-M |
Th |
دانه مرغ دوشاخهای |
Cerastium dichotomum L. |
40 |
IT |
Th |
سیلن دانهریز |
Silene sp. |
41 |
IT |
Th |
صابونک دندانهزرد |
Vaccaria hispanica subsp. oxyodonta |
42 |
Chenopodiaceae |
||||
IT-ES-M |
Ch |
شوخ (خارکو) |
Noaea mucronata (Forsk.) Aschers. et Schweinf. |
43 |
Cistaceae |
||||
IT-M |
Th |
گل آفتابی اروپایی |
Helianthemum ledifolium (L.) Miller |
44 |
Convolvulaceae |
||||
IT-SS |
Ch |
پیچک شاخهخاری |
Convolvuvlus acathocladus Boiss. |
45 |
IT-SS |
Ch |
پیچک کاسهصاف (پیچک پیکانی) |
Convolvuvlus leiocalycinus Boiss. |
46 |
Cupressaceae |
||||
IT-SS |
Ph |
ارس (اردوج) |
Juniperus excelsa M. B. |
47 |
Dipsacaceae |
||||
IT-M |
Ch |
سربال (سربال زرد) |
Pterocephalus canus Coult. ex DC. |
48 |
IT |
Ch |
سربال چوبی |
Pterocephalus lignosus Freyn & Bornm. |
49 |
Ephedraceae |
||||
IT-SS |
Ph |
ارمک رونده |
Ephedra foliate Boiss. et Ky |
50 |
Euphorbiaceae |
||||
IT-ES |
He |
فرفیون رفیع (فرفیون بوتهای) |
Euphorbia Boissieriana (Woron.) Prokh. |
51 |
IT |
He |
فرفیون قرمز شونده |
Euphorbia macrostegia Boiss. |
52 |
Fabaceae |
||||
IT |
He |
خارشتر ایرانی |
Alhagi persarum Boiss. & Buhse. |
53 |
IT |
Ch |
گون |
Astragalus curviflorus Boiss. |
54 |
IT-SS |
Ch |
گون بادکنکی |
Astragalus fasciculifolious Boiss. |
55 |
IT |
Ch |
گون پنبهای |
Astragalus gossypinus Fisch. |
56 |
IT |
Ch |
گون شوشی |
Astragalus susianus Boiss. |
57 |
IT |
He |
نخود بیبرگ |
Cicer subaphyllum Boiss. |
58 |
IT |
Ph |
دغدغک |
Colutea persica Boiss. |
59 |
IT-SS |
Ch |
باردلنگ (جو سیخ) |
Ebenus stellate Boiss. |
60 |
IT-ES-M |
He |
شیرینبیان |
Glycyrrhiza glabra L. |
61 |
IT-ES |
Th |
یونجهی سخت |
Medicago rigidula (L.) All. |
62 |
IT |
He |
اسپرس هلالی |
Onobrychis lunata Boiss. |
63 |
IT |
He |
اسپرس سیاهکُرک |
Onobrychis melanotricha Boiss. |
64 |
IT-M |
Th |
شنبلیلهی نارنجی |
Trigonella aurantiaca Boiss. |
65 |
IT |
Th |
شنبلیلهی ایرانی |
Trigonella persica Boiss. |
66 |
IT-M |
Th |
شنبلیلهی سرعصایی |
Trigonella uncinata Banks & Soland. |
67 |
IT-ES-M |
Th |
ماشک تکگل |
Vicia monantha Retz. |
68 |
IT-ES-M |
Th |
گاو دانه (ماشک) |
Vicia sativa L. |
69 |
Fumariaceae |
||||
IT |
Th |
شاهترهی بیکاسبرگ |
Fumaria asepala Boiss. |
70 |
IT |
Th |
شاهترهی ایرانی |
Fumaria vaillantii Loisel. |
71 |
Geraniaceae |
||||
IT-ES-M |
Th |
سوزن چوپان برگدایراهای |
Geranium rotundifolium L. |
72 |
IT-ES |
GT |
سوزن چوپان استپی |
Geranium stepporum Davis |
73 |
Labiatae |
||||
IT-ES-M |
Ch |
لبدیسی بوتهای شیرازی |
Ajuga chamaecistus Ging. |
74 |
IT-ES |
He |
فراسیون |
Marrubium vulgare L. |
75 |
IT |
Ch |
پونهسای انبوه |
Nepeta glomerulosa Boiss. |
76 |
IT |
He |
گوشبره (چالمه) |
Phlomis Olivieri Benth. |
77 |
IT |
He |
مریمگلی شاخگوزنی |
Salvia ceratophylla L. |
78 |
IT |
He |
مریمگلی سوری |
Salvia syriaca L. |
79 |
IT |
He |
سنبلهای ارغوانی |
Stachys inflate Benth. |
80 |
IT-M |
He |
کلپوره همدانی (مریمنخودی همدانی) |
Teucrium polium L. |
81 |
IT |
Th |
کاکوتی |
Ziziphora tenuir L. |
82 |
Liliaceae |
||||
IT |
GT |
تمشکین عشقآبادی |
Bellevalia Saviczii Woron. |
83 |
IT |
GT |
تمشکین شیرازی |
Bellevalia schirazana Parsa |
84 |
IT |
GT |
کلاغک (سرمهکلاغ) |
Muscari neglectum Guss. |
85 |
IT |
GT |
لالهی آتشین |
Tulipa stylosa Stapf |
86 |
Linacea |
||||
IT |
He |
کتان سفید (کتان هرز) |
Linum album Ky. ex Boiss. |
87 |
Moraceae |
||||
IT |
Ph |
انجیر وحشی دالکی |
Ficus Johannis Boiss. |
88 |
Papaveraceae |
||||
IT-M |
He |
شقایق گل درشت |
Glaucium grandiflorum Boiss. & Huet |
89 |
IT-M |
Th |
گل عروسک بنفش |
Roemeria hybrid (L.) DC. |
90 |
Plantaginaceae |
||||
IT-ES-M |
He |
بارهنگ سر نیزهای (کاردی) |
Plantago lanceolate L. |
91 |
Plumbaginaceae |
||||
IT |
Ch |
کلاه میرحسن کوهبمو |
Acantholimon asphodelinum Mobayen |
92 |
Poaceae |
||||
IT |
Th |
یولاف پوچ (جو دوسر پوچ) |
Avena fatua L. |
93 |
IT-ES-M |
Th |
|
Boissiera squarrosa Banks & Soland. |
94 |
IT-ES-M |
Th |
جارو علفی ارغوانی |
Bromus rubens L. |
95 |
Cosm |
Th |
جارو علفی بامی |
Bromus tectorum L. |
96 |
Cosm |
GT |
مَرغ |
Cynodon dactylon (L.) pres. |
97 |
IT |
Th |
دگرگل گندمی |
Heteranthelium piliferum (Banks & Soland.) Hochst. |
98 |
IT-M |
GT |
جو پیازدار (کَتو) |
Hordeum bolbusum L. |
99 |
IT |
Th |
جو شورهزار |
Hordeum marinum Hudson |
100 |
IT |
Th |
چچم شکننده |
Lolium rigidum Gaudin |
101 |
IT-M |
GT |
ملیکا |
Melica persica Kunth |
102 |
Cosm |
GT |
نی |
Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steud. |
103 |
IT-ES-M |
GT |
چمن پیازکدار |
Poa bulbosa L. |
104 |
IT |
He |
استپی تیرهریش |
Stipa atriseta Stapf ex Bor |
105 |
IT-ES |
He |
استپی ریشدار |
Stipa barbata Desf. |
106 |
IT |
Th |
گیسو چمن |
Taeniatherum crinitum (Schreb.) Nevski |
107 |
Podophyllaceae |
||||
IT |
GT |
سینه کبکی (علف کبکی) |
Bongardia Chrysogonum (L.) Boiss. |
108 |
Polygonaceae |
||||
IT |
Ph |
کاروانکش |
Atraphaxis spinosa L. |
109 |
IT |
He |
علف هفتبند |
Polygonum aviculare L. |
110 |
IT |
Ch |
هفتبند شیرازی |
Polygonum salicornioides Jaub. & Spach |
111 |
Resedaceae |
||||
IT-ES-SS |
He |
ورث |
Reseda lutea L. |
112 |
Rosaceae |
||||
IT |
Ph |
بادام خاکستری (بادام عاجی) |
Amygdalus eburnea Spach |
113 |
IT |
Ph |
بادام کوهی (ارژن) |
Amygdalus scoparia Spach |
114 |
ES |
Ph |
آلبالوی دانهریز (راناس) |
Cerasus microcarpa (C. A. Mey.) Boiss. |
115 |
IT-M |
Ph |
زالزالک گرجی |
Crataegus pontica C. Koch |
116 |
IT-ES-M |
He |
توت روباهی |
Sanguisorba minor Scop. |
117 |
Scrophulariaceae |
||||
IT |
He |
گل میمونی یخچالی |
Scrophularia frigida Boiss. |
118 |
IT |
He |
گل میمونی سبز کلمی (دارابی) |
Scrophularia glauca Decne. ex Benth. |
119 |
IT |
He |
گل میمونی سازویی |
Scrophularia striata Boiss. |
120 |
IT |
He |
گل ماهور درهم |
Verbascum intricatum (Benth.) O. Kuntze |
121 |
Tamaricaceae |
||||
IT-M |
Ph |
گز پرشاخه |
Tamarix ramosissima Ledeb. |
122 |
Thymelaeeaceae |
||||
IT |
Ph |
برگ بویی زاگرسی (خوشک) |
Daphne mucronata Royle. |
123 |
Umbelliferae |
||||
IT |
He |
زول |
Eryngium billardieri F. Delaroche |
124 |
IT-M |
Th |
شانه ونوس ستارهای |
Scandix stellate Banks & Soland. |
125 |
IT |
Th |
گیس چسبک |
Turgenia latifolia (L.) Hoffm. |
126 |
Valerianaceae |
||||
IT-ES |
Th |
شیرینک متورم |
Valerianella vesicaria (L.) Moench. |
127 |
علامت اختصاری شکل زیستی: Ch: کامفیت، GT: ژئوفیت، He: همیکریپتوفیت، Ph: فانروفیت، Th: تروفیت
علامت اختصاری پراکنش جغرافیایی: Cosm: جهانوطنی (جهانزی)، ES: اروپا-سیبری، IT: ایرانی-تورانی، M: مدیترانهای، SS: صحرا-سندی
شکل 2- نمودار تعداد گونههای گیاهی شناسایی شده متعلق به هر خانواده در حوزهی آبخیز بردکل
از نظر شکل زیستی، بر اساس تقسیمبندی رانکایر (31)، 48 گونهی تروفیت، معادل 75/37 درصد، 34 گونهی همی کریپتوفیت، معادل 78/26 درصد، 18 گونهی کامفیت، معادل 13/14 درصد، 14 گونهی ژئوفیت، معادل 02/11 درصد و 13 گونهی فانروفیت، معادل 23/10 درصد در این حوزهی آبخیز شناسایی شدند (شکل 3).
شکل 3- نمودار درصد فراوانی شکل زیستی گونههای گیاهی شناسایی شده در حوزهی آبخیز بردکل
نتایج حاصل از بررسی پراکنش (انتشار) جغرافیایی یا کورولوژی گیاهان مستقر در این حوزهی آبخیز نشان داد گونههایی با کوروتیپ اختصاصی ناحیهی رویشی ایرانی تورانی 14/55 درصد فلور منطقه (با تعداد 70 گونه) و کوروتیپ ناحیهی رویشی اروپا- سیبری 78/0 درصد فلور منطقه (با تعداد 1 گونه) را شامل میشوند و بترتیب بزرگترین و کوچکترین کوروتیپ تک ناحیهای این حوزهی آبخیز را تشکیل میدهند (شکل 4). با توجه به نتایج شکل 4، مشخص میگردد که مجموعاً 122 گونهی گیاهی شناسایی شده در این حوزهی آبخیز که معادل 07/96 درصد از کل گونهها میباشند بصورت تک ناحیهای یا چند ناحیهای در ناحیهی رویشی ایرانی- تورانی استقرار دارند.
شکلهای 5 تا 9، تعدادی از گونههای ارزشمند گیاهی در حوزهی آبخیز بردکل را نشان میدهد.
شکل 4- نمودار درصد فراوانی پراکنش جغرافیایی گونههای گیاهی شناسایی شده در حوزهی آبخیز بردکل
شکل 5- گونهی گیاهی گون شوشی (Astragalus susianus Boiss.) در حوزهی آبخیز بردکل
شکل 6- گونهی گیاهی گون پنبهای (Astragalus gossypinus Fisch.) در حوزهی آبخیز بردکل
شکل 7- گونهی گیاهی پیچک کاسهصاف (Convolvuvlus leiocalycinus Boiss.) در حوزهی آبخیز بردکل
شکل 8- گونهی گیاهی استپی ریشدار (Stipa barbata Desf.) در حوزهی آبخیز بردکل
شکل 9- گونهی گیاهی کلاه میرحسن کوه بمو (Acantholimon asphodelinum Mobayen) در حوزهی آبخیز بردکل
بحث و نتیجه گیری
بر اساس یافتههای این پژوهش، و مباحث مطرح شده توسط دیویس (29) فراوانی گونههای گیاهی متعلق به خانوادهی Asteraceae یا کاسنی و قرارگیری این خانواده بعنوان بزرگترین خانوادهی گیاهی در این حوزهی آبخیز، نشان از بردباری وسیع این خانوداه نسبت به شرایط اکولوژیکی نامساعد دارد. گردهافشانی گیاهان این خانواده عمدتاً توسط حشرات (بهویژه زنبور) صورت میگیرد (28). به این ترتیب، بهنظر میرسد گردهافشانی بوسیلهی حشرات، یکی از عوامل مهم پراکنش و فراوانی این خانواده نسبت به سایرین است. فراوانی این خانواده در این پژوهش، با نتایج پژوهشهای محققان زیادی از جمله تبد و همکاران (5)، فرجی و همکاران (13)، گرگینکرجی و همکاران (17)، مرادی و همکاران (19 و 20)، نداف و همکاران (24)، نقیپور و همکاران (26)، دولتخواهی و همکاران (8)، عزیزی و همکاران (12) و کنعانی (16) مطابقت دارد.
قرارگیری خانوداهی Poaceae یا گندمیان در میان سه خانوادهی بزرگ گیاهی در این حوزهی آبخیز نیز میتواند بدلیل قرارگیری جوانهی انتهایی گونههای گیاهی این خانواده در سطح خاک و ممانعت بیشتر از صدمات ناشی از چرای دام دانست که این مورد نیز با نتایج یزدانی و همکاران (27)، جعفری و ظریفیان (6)، تبد و همکاران (5)، قوام و همکاران (14)، مرادی و همکاران (20)، دولتخواهی و همکاران (8) و عزیزی و همکاران (12) همخوانی دارد.
فراوانی سه شکل زیستی: تروفیت، همیکریپتوفیت و کامفیت در این پژوهش، مؤید آن است که شکل زیستی گیاهان، ارتباط واضحی با عوامل محیطی و انسانی خاص برقرار میکند (19)؛ بهطوریکه وفور شکل زیستی تروفیت در یک منطقه حاکی از تخریبهای محیطی و شکل زیستی کامفیت، حاکی از بهرهبرداری اندک از اراضی زراعی میباشد (4 و 11). همچنین بر اساس نظر مبین (18) فراوانی دو شکل زیستی همیکریپتوفیت و تروفیت، بیانگر اقلیم مدیترانهای است. بنابراین نتایج این پژوهش، با نظرات محققان فوقالذکر انطباق و همخوانی دارد.
مقایسهی پراکنش جغرافیایی گونهها نشان داد عناصر ایرانی- تورانی، و پس از آن، ایرانی- تورانی- مدیترانهای، بیشترین تعداد گونه را به خود اختصاص دادهاند و از آنجا که حوزهی آبخیز مورد مطالعه در منطقهی ایرانی- تورانی قرار دارد و اقلیم منطقه نیز مدیترانهای است؛ لذا حضور غالب عناصر ایرانی- تورانی و ایرانی- تورانی- مدیترانهای، در این حوزهی آبخیز امری واضح میباشد که در پژوهش های فوقالذکر نیز تأیید شده است.
با توجه به وضعیت نامناسب فرسایش خاک در این حوزه آبخیز، پیشنهاد میشود نسبت به تکثیر و استقرار گونههای گیاهی ارزشمندی مانند: گون شوشی (Astragalus susianus Boiss.)، گون پنبهای (Astragalus gossypinus Fisch.)، پیچک کاسه صاف (Convolvuvlus leiocalycinus Boiss.)، استپی ریشدار (Stipa barbata Desf.)، کلاه میرحسن کوه بمو (Acantholimon asphodelinum Mobayen)، درمنهی کوهی (Artemisia Aucheri Boiss.)، شیرینبیان (Glycyrrhiza glabra L.)، هفتبند شیرازی (Polygonum salicornioides Jaub. & Spach) ، بادام کوهی (Amygdalus scoparia Spach)، گاو چاقکن (Scariola orientalis (Boiss.) Sojak)، چوبک بیابانی (Acanthophyllum crassifolium Boiss.) و چمن پیازکدار (Poa bulbosa L.) اقدامات عملی صورت گیرد (7). این گونهها علاوه بر سازگاری با شرایط طبیعی منطقه (خاک، دما، بارش و ...)، دارای سیستم ریشهای و طول عمر مناسب، وضعیت تاج پوشش و مقدار لاشبرگ تولیدی مطلوبی میباشند و میتوانند علاوه بر حفظ ذخایز ژنتیکی، نسبت به تثبیت اراضی و جلوگیری از فرسایش و هدررفت خاک، مفید واقع شوند. در این خصوص، لازم است دستگاههای اجرایی نسبت به احیا و حفاظت از این عرصه ها اقدام کنند و با کنترل اصولی دام و مدیریت آن، فرصت تجدید حیات، زادآوری و بقای دائمی گونهها را تضمین نمایند.
سپاسگزاری
این مقاله برگرفته از بخشی از نتایج پروژهی تحقیقاتی خاص، با عنوان "شناسایی و بررسی پوشش گیاهی مستقر بر سازندهای مارنی به منظور تعیین نقش حفاظتی آنها در غرب حوضهی مهارلو"، مصوب پژوهشکدهی حفاظت خاک و آبخیزداری میباشد. نویسندگان این مقاله از حمایتهای مادی و معنوی پژوهشکدهی حفاظت خاک و آبخیزداری، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان فارس و ادارهی کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان فارس، نهایت تشکر و سپاس را اعلام میدارند.