Document Type : Research Paper
Abstract
Urtica L. (Urticaceae) including U. dioica L., U. urens L. and U. pilulifera L. in Iran. The present study has been conducted for morphological investigations in Urtica populations concerning intra and inter-specific variation in Iran by using numerical taxonomy method. 13 populations from three species scrutinized based on 60 quantitative and qualitative morphological characters of vegetative and reproductive characteristics. The obtained data from morphometric characteristics table were statistically analyzed in terms of numerical taxonomy using software SPSS- VER. 16. Based on the obtained results, evaluation of phenetic relationships from the clustering, showed distinctness of the Urtica species. New key and new descriptions for species were prepared for Urtica L. in Iran, that in addition to completing the morphological characteristics mentioned in previous flora, the characteristics related to the nut and the pollen grain features have been also used as well for the first time. Based on this study U. cannabina L. species unaccepted for flora of Iran as previous recent study.
Keywords
Main Subjects
تنوع ریختی درونگونهای و میانگونهای در جنس گزنهUrtica L.(Urticaceae)و ارائه کلید و شرحهایی جدید برای گونههای آن در ایران
فاطمه فدائی1*، مهلا خلیلی2 و عباس قلیپور2
1 ایران، گرگان، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان گلستان، بخش تحقیقات منابع طبیعی
2 ایران، تهران، دانشگاه پیام نور، دانشکده علوم پایه، گروه زیست شناسی
تاریخ دریافت: 4/9/95 تاریخ پذیرش: 24/11/95
چکیده
جنس گزنه با نام علمی Urtica L.از تیره Urticaceae، میباشد. در جدیدترین مطالعه مربوط به این جنس در ایران 3 گونه شامل U. dioica L.، U. urens L. و U. pilulifera L. گزارش شده است. مطالعه حاضر به منظور بررسی تنوع بینگونهای و درونگونهای بر اساس دادههای ریختشناسی در جمعیتهایی از گونههای این جنس در ایران به روش تاکسونومی عددی انجام گرفت. بدین منظور 13 جمعیت از 3 گونه بر اساس 60 صفت ریختشناسی اندامهای رویشی و زایشی مورد بررسی دقیق قرارگرفته و برای هر فرد جدول ویژگیهای ریختشناسی و کدبندی صفات مربوطه تکمیل گردید. تجزیه و تحلیل آماری و ارزیابی تاکسونومی عددی بر روی دادههای بدستآمده با استفاده از نرمافزار SPSS- VER. 16 انجام گردید. بر اساس نتایج بدست آمده، کلید جدید شناسایی گونه و شرحهای جدید گونهها برای جنس گزنه در ایران تهیه گردیده که در آن علاوه بر تکمیل ویژگیهای ریختشناسی ذکر شده در منابع و فلورهای پیش از این، از نتیجه مطالعه ریزریخت شناسی نویسندگان مقاله حاضر مربوط به دانه گرده و فندقه نیز بخوبی استفاده شده است. همچنین عدم حضور گونه U. cannabina L. در فلور ایران در این مطالعه نیز تائید گردیدهاست.
واژههای کلیدی:تاکسونومی عددی، تنوع ریختی، فلورایران، گزنه
* نویسنده مسئول، تلفن: 09121304643، پست الکترونیکی: fadaie572@yahoo.com
مقدمه
جنس گزنه با نام علمیUrtica L. متعلق به تیره Urticaceae است که در راسته Rosales از گروه گیاهان دانهدار جای دارد. این تیره در دنیا دارای 45 جنس و حدود 800 گونه است که تقریباً در اکثر نواحی کره زمین پراکندهاند و عمدتاً در نواحی گرمسیری و نیمه گرمسیری دیده می شوند (10). جنس گزنه شناخته شدهترین جنس از این تیره و از گروه گیاهان جهانوطنی (Cosmopolitan) میباشد و دارای 46 گونه در سرتاسر جهان است (10 و 22). در جدیدترین مطالعه در ارتباط با جایگاه جنس گزنه در فلور ایران؛ جانیقربان در جلد 36 مجموعه فلور ایران به زبان فارسی، 3 گونه Urtica dioica L.، Urtica urens L. و Urtica pilulifera L. را گزارش نموده و حضور گونه .Urtica cannabina L در ایران را مورد تایید قرار ندادهاست (1). مطالعه حاضر بمنظور بررسی تنوع ریختی جمعیتها و گونههای جنس گزنه در ایران انجام شدهاست. گیاهان جنس گزنه یکساله، دو ساله یا چند ساله، علفی تا بوتهای، یک پایه یا دو پایه، دارای کرکهای گزنده، ساقهی چهار گوش یا شیاردار، برگهای متقابل، کامل، کمی دندانهدار یا با بریدگیهای عمیق، گلهای ماده با قطعات گلپوش نامساوی، میوه فندقه، تخممرغی، تخممرغی پهن تا بیضوی، پخ، دارای یک دانه و گلهای نر با گلپوشهای تخممرغی، با 4 پرچم هم طول و متقابل با گلپوشها و بساک کلیوی کشیده مباشند (1). جنس گزنه با یک گونهی فراوان Urtica dioica L. یکی از گیاهان ارزشمند دارویی ایران است که اغلب در مناطق مرطوب و سایهپسند و در خاکهای غنی از نیتروژن به وفور میروید. گونههای جنس گزنه دارای تانن، لیستین، اسیدفرمیک و نوعی گلوکوزید میباشند و از سرشاخههای این گیاه ماده قرمز رنگی به نام اورتینین استخراج میشود. برای گونههای جنس گزنه خواص دارویی بسیاری قائل شدهاند از جمله کاهش درد نقرس، جلوگیری از ریزش مو، درمان بیماری قند و کم خونی (3 و 7 و 18).
مواد و روشها
جهت مطالعات ریختشناسی و بمنظور جمع آوری نمونههای گیاهی، سفرهای متعددی در دو فصل بهار و تابستان با توجه به فصلهای گلدهی و رسیدن فندقه، به رویشگاههای مختلف صورت گرفت. بمنظور تعیین نام علمی نمونههای حاصل از جمعآوری در نواحی متعدد و نمونههای موجود در برخی هرباریومها، کلیه آنها با استفاده از استریومیکروسکوپ مورد بررسی دقیق قرار گرفته و همزمان از فلورهای موجود معتبر و مرتبط با فلات ایران بهره گرفتهشد که عبارت بودند از: فلور شرق (9)، فلور ایران (11)، فلور ایرانیکا (16)، فلور ترکیه (12)، فلور اروپا (8)، فلور عراق (13)، فلور روسیه (15)، فلور فلسطین(21)، فلور شمال آمریکا (10) و مجموعه "فلور ایران" به زبان فارسی شماره 36 (1). همچنین جهت شناخت بیشتر مطالعات اخیر در جنس گزنه، مقالات و سایر منابع مطالعاتی مربوط به این جنس بررسی گردید(5 و 6 و 14 و 19 و 20). در مطالعهی اولیه، 16 جمعیت شامل 150 فرد از 3 گونه، مورد شناسایی و بررسی قرار گرفتند که 3 جمعیت بدلیل ناکافی بودن صفات تکمیل شده حذف و 13 جمعیت شامل 89 فرد، جهت انجام مطالعات ریختشناسی بیشتر و اندازهگیری صفات برگزیده شدند. مشخصات رویشگاه و شمارههای هرباریومی جمعیتهای مطالعهشده در جدول 1 آمدهاست. نمونه های مربوط به دو گونه U. dioica و U. urens در محل هرباریوم گروه زیست شناسی دانشگاه پیام نور مرکز ساری و نمونههای گونه U. pilolifera در هرباریوم موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور نگهداری میگردند. سپس جداول مورفومتریک برای گونه ها به تفکیک هر فرد جمعیت تهیه شده و بطور دقیق تکمیل گردیده است. تعداد 6 جمعیت مربوط به گونهU. dioica L. زیر گونه subsp. dioicaو 5 جمعیت مربوط به گونه U. urens L. و 2 جمعیت متعلق به گونه U. pilulifera L. و در هر جمعیت، حداقل 5 فرد مورد مطالعه مورفومتریک قرار گرفته است. از مجموع 53 صفت مورفولوژیکی رویشی و زایشی تعیین شده در این بررسی، 34 صفت کیفی و 19 صفت کمی میباشند (جدول 2). با استفاده از نرم افزار SPSS Ver 16.0، بررسی آماری اولیه صفات کمی وکیفی و سپس آنالیزهای آماری چند متغیره انجام گرفت. به منظور تعیین روابط تاکسونها بر اساس خصوصیات ریختشناسی از روشهای مختلف تجزیه و تحلیل خوشهای بهره گرفته شد. روش رستهبندی با استفاده از مؤلفههای اصلی PCA نیز جهت نمایش میزان نزدیکی و قرابت گونهها و جمعیتهای مطالعه شده استفاده گردید. بمنظور بررسی روابط فنتیکی(بر اساس تشابه) بین گونهها و جمعیتها و تنوع درون جمعیتها، از تجزیه خوشهای به روش WARD استفاده کرده و درخت حاصل از آن ترسیم گردید.
نتایج
شناسایی متغیرترین صفات ریختی: به منظور شناسایی متغیرترین صفات ریختشناسی بررسی شده در میان گونهها و جمعیتهای مورد مطالعه، آنالیز تجزیه به مؤلفههای اصلی (PCA) انجام گردید. نتایج حاصل از این آنالیز نشان داد که 6 مؤلفه اول مجموعا 834/87 درصد کل تنوع را ایجاد کردهاند و از میان آنها مؤلفه اول 161/44 درصد از کل تنوع و مؤلفه دوم 381/30 درصد از کل تنوع را سبب شدهاند (شکل 1). در مؤلفه اول با سهم 161/44 درصدی از کل تنوع، که در آن 25 صفت نقش داشتهاند، به ترتیب صفاتِ شکل فندقه، پاپوس، پوشش گوشوارک، پراکنش کرک در گوشوارک، دوره زندگی، پراکنش کرک در گلپوش ماده، طول گوشوارک، دارای بیشترین میزان همبستگی بودهاند. در مؤلفه دوم 23 صفت با سهم 381/30 درصدی از کل تنوع ایجاد شده دخیل بودهاند که به ترتیب صفاتِ رنگ گوشوارک، نوع گلآذین ماده، شکل قطعات گلپوش نر و پایایی گلپوش نر بعد از شکوفایی، بیشترین میزان همبستگی را در ایجاد تنوع داشتهاند.
جدول 1- مشخصات جمعیتهای مورد مطالعه ریختشناسی گونههای جنس گزنه (Urtica L.).
شماره هرباریومی |
ارتفاع محل (متر) |
(E) عرض شمالی |
محل رویشگاه جمعیت |
کد جمعیت |
نام علمی گونه |
2458 |
m 945 |
36°50'19.00"N 54°26'4.99"E |
گلستان، گرگان |
D. Go |
U. dioica L. |
2453 |
m 14- |
36°42'8.11"N 52°39'26.63"E |
مازندران، 20 کیلومتری بابلسر |
D. Ba |
U. dioica L. |
2454 |
m 0 |
36°39'17.93"N 51°25'13.10"E |
مازندران، چالوس |
D. Ch |
U. dioica L. |
2455 |
m 21 |
36°54'9.34"N 50°39'30.01"E |
مازندران، رامسر |
D. Ra |
U. dioica L. |
2456 |
m 89 |
37°12'15.44"N 50° 0'28.73"E |
گیلان،لاهیجان، ایستگاه تحقیقات کشاورزی |
D. La |
U. dioica L. |
2457 |
m 26- |
37°28'12.12"N 49°28'22.10"E |
گیلان- بندر انزلی |
D. Ban |
U. dioica L. |
2452 |
m 400 |
37°32'53.29"N 56°22'56.41"E |
گلستان، 10 کیلومتری غرب جنگل گلستان |
U. Jgo |
U. urens L. |
2450 |
m 155 |
36°50'19.00"N 54°26'4.99"E |
گلستان، گرگان، توشن |
U. To |
U. urens L. |
2451 |
m 50 |
36°47'32.14"N 54° 6'34.65"E |
گلستان- 10 کیلومتری کردکوی |
U. Ko |
U. urens L. |
2449 |
m 20 |
36°41'22.39"N 53°32'25.24"E |
مازندران، 10 کیلومتری بهشهر، قره تپه |
U. Be |
U. urens L. |
1394 |
m 27 |
36°49'25.57"N 49°25'28.58"E |
گیلان، رودبار |
U. Ru |
U. urens L. |
TARI 16617 |
m 1000 |
33°34'54.69"N 48°23'55.87"E
|
لرستان، پل دختر، خرم آباد به اندیمشک |
P. Lo |
U. pilulifera L. |
TARI245 |
m 20 |
31°26'9.65"N 49° 2'28.72"E |
خوزستان، عبدل خان |
P. Kh |
U. pilulifera L. |
شکل 1- نمودار اسکریگراف عاملهای حاصل از آنالیز تجزیه به مولفه های اصلی(PCA) صفات ریختشناسی مطالعه شده در جنس گزنه
شکل 2- تجزیه خوشهای بر روی صفات ریختی با استفاده از روش WARD در گونهها و جمعیتهای مورد مطالعه Urtica L..
آنالیز صفات ریختشناسی و بررسی روابط فنتیکی: در درخت حاصل از تجزیه خوشهای به روش ward بر روی صفات ریختشناسی مورد مطالعه، تعداد 56 فرد نمایندگان 13 جمعیت از 3 گونه حضور دارند که 6 جمعیت مربوط به گونه U. dioica ، 5 جمعیت متعلق به گونه U. urens و 2 جمعیت متعلق به گونه U. pilulifera میباشند (شکل 2)، که بطور کلی به دو خوشه اصلی 1و 2 تقسیم گردیدهاند. در درخت حاصل از آنالیز، جدایی 3 گونه بطور مشخص و کامل در همه جمعیتها بدست آمدهاست. لیکن در ارتباط با تفکیک جمعیتها؛ گونهU. Pilulifera در سطح همه جمعیتها بخوبی و بطور کامل تفکیک شده و شاخه جداگانهای را تشکیل دادهاست. در ارتباط با گونه U. urens، جمعیتهای جنگل گلستان، بهشهر و رودبار تا اندازهی زیادی بصورت جداگانه تفکیک شدهاند لیکن در ارتباط با جمعیتهای "توشن" و "کردکوی" از این گونه اختلاط افراد آنها در جمیتهای یکدیگر و برخی جمعیتهای دیگر دیده میشود. کلیه جمعیتهای گونه U. dioica تا حدودی چنین اختلاط بین جمعیتی را نشان میدهند.
رستهبندی بر اساس مؤلفههای اصلی حاصل از آنالیز فاکتور صفات ریختشناسی: در آنالیز رستهبندی بر اساس دو مؤلفه اصلی اول و دوم (شکل 3) ، نزدیکی بین جمعیتهای هر گونه و تفکیک گونه ها به خوبی مشخص شده است که نشان دهنده تفکیک خوب گونههای جنس گزنه از لحاظ صفات ریختشناسی انتخاب شده در این مطالعه میباشد. جمعیتهای مربوط به گونههای U. pilulifera و U. urens همبستگی کاملی را در گونههای مربوطه نشان میدهند. در مورد گونه Urtica dioica.، جمعیت رامسر و بخشی از جمعیت چالوس، گروه کوچکی را در نزدیکی سایر جمعیتهای این گونه تشکیل دادهاند. این افراد برخلاف سایر افراد و جمعیتهای مورد مطالعه جنس U. dioica بصورت تک پایه دیده شدهاند.
شکل 3- نمودار رستهبندی گونهها و جمعیتهای مورد مطالعه جنس Urtica L. بر اساس دو مؤلفه اصلی اول و دوم صفات ریختشناسی.
کلید شناسایی تکمیل شده برای گونههای مطالعه شده: بر اساس کلیدهای شناسایی قبلی از جنس Urtica L. و با استفاده از نتایج مطالعه حاضر مربوط به صفات ریختشناسی و به خصوص ریزریختشناسی کلید شناسایی جدیدی برای جنس گزنه در ایران به صورت زیر تهیه شده است.
1-گیاهانی چندساله، اغلب دوپایه؛ گلآذین سنبله یا خوشه مرکب، بطول 5/1 تا 5/10 سانتیمتر؛ دانههای گرده بقطر بیشتر از 17 و تا 12 میکرومتر، دارای 4 منفذ و با تزئینات سطحی تاولمانند (Pustulate) .......... . U. dioica L.1
- گیاهانی یکساله یا دوساله، یکپایه؛ گلآذین سرسان و یا خوشه سنبله بطول 1 تا حداکثر 5/3 سانتیمتر؛ دانه گرده به قطر کمتر یا بیشتر از اندازه بالا و با تعداد منفذ کمتر یا بیشتر از اندازه بالا ...................................................... 2
2- گلآذین حامل گلهای نر و ماده جدا، گلآذین گلهای ماده سرسان با دم بلند، گلپوش گل ماده متورم و بعد از شکوفایی کاملا رشد کننده. فندقه به طول 2/2 تا 1/3 میلیمتر با قاعده گرد و کمابیش نامتقارن. دانههای گرده به قطر بیشتر از 25 و تا 32 میکرومتر، با 6 تا 12 منفذ، با تزئینات منقوط (Punctate) ............ U. pilulifera L..3
- گلآذین خوشه سنبله واجد هر دو گلهای نر و ماده، به طول 5/0 تا 5/3 سانتیمتر، گلپوش گل ماده غیرمتورم و بعد از شکوفایی غیر رشد کننده. فندقه به طول 7/1 تا 2/2 میلیمتر، با قاعده کمابیش قلبی شکل. دانههای گرده به قطر 13 تا 17 میکرومتر، با 2 منفذ و با تزئینات داندان (Granulate) ........................................... U. urens L. .2
- گیاه اغلب دوپایه، چند ساله، گلآذین یکجنسی به طول 5/1 تا 5/10 سانتیمتر، قطعات گلپوش گلهای ماده حامل میوه در تمام سطح کرکدار. فندقه به طول 1 تا 5/1 میلیمتر با قاعده پخ، با تزئینات چاله مانند با سطوح چروکیده (Areolate with Roguse). دانه گرده به قطر بیشتر از 17 و تا 21 میکرومتر، بندرت 14 میکرومتر، با 4 منفذ نافی شکل و با تزئینات جوش مانند یا تاول مانند (Pustulate). ............................................................. U. dioica L. .1
بازنگری و تکمیل شرح گونههای مطالعه شده: با استفاده از نتایج بررسیهای ریختشناسی در این مطالعه و بررسیهای ریزریختشناسی دانه گرده و فندقه در مطالعه دیگری از نویسندگان مقاله حاضر؛ شرحهای جدید و کامل شدهای از گونههای جنس گزنه ایران با تکمیل صفات ریختشناسی مربوط به اندامهای رویشی و زایشی و ارائه دادههای مربوط به صفات ریزریختشناسی دانه گرده و فندقه، تهیه گردیده که در ذیل آمدهاست.
شرح کامل شده زیرگونه Urtica dioica L. subsp. dioica : گیاهانی چند ساله، دو پایه، بندرت یکپایه، سبز مایل به زرد. ریزوم افقی. ساقه به ارتفاع 50 تا 100 و یا بندرت 150 سانتیمتر، افراشته یا خیزان، ضخیم، اغلب غیر منشعب، گاهی منشعب، چهار گوش، با کرکهای زبر گزنده و زبر خمیده غیرگزنده پراکنده یا بندرت تقریبا بدون کرک. پهنک برگها نیزهای باریک، نیزهای- تخممرغی، تخممرغی پهن تا تقریباً دایرهای، نوک تیز یا نوک باریک، در قاعده تقریباً قلبی، باریک یا گوهای، به طول 5/4 تا 5/16 و پهنای 5/2 تا 12 سانتیمتر، به رنگ سبز خاکستری، سبز مایل به زرد، سبز، تا زیتونی متمایل به سبز، در هر دو سطح با کرکهای گزنده یا با کرکهای زبر خمیده پراکنده، بندرت بدون کرک، اغلب در حاشیه دندانهدار، دندانهها داسی شکل، به طول 2/0 تا 8/1 سانتیمتر. دمبرگ کوتاهتر از پهنک به طول 1 تا 8 و بندرت تا 13 سانتیمتر، با پوششی از کرک زبر گزنده و کرک زبر خمیده غیرگزنده. گوشوارکها نیزهای باریک یا گاهی نیزهای پهن، جدا، به طول 3 تا 12 و عرض 6/0 تا 2/4 میلیمتر، علفی تا تقریباً غشایی، با کرکهای گزنده و غیرگزنده بسیار پراکنده در کل سطح و حاشیه و یا بدون کرک، مژهدار. گلآذین طویل، سنبله یا خوشهمرکب، اغلب کرکی یا کرکی متراکم، گلآذین نر به طول 5/1 تا 11 سانتیمتر، گلآذین ماده 5/1 تا 5/9 سانتیمتر، گاهی متراکم، گسترده، بعد از شکوفایی واژگون؛ دمگل به طول 2/0 تا 1 میلیمتر. گل نر با 4 پرچم به طول 6/0 تا 6/2 میلیمتر. گلپوش ماده تخممرغی تا بیضی شکل باریک، قطعات گلپوش در گلهای ماده با کرک زبر گزنده و غیرگزنده به صورت پراکنده در کل سطح، نوک گرد، نوک کند و یا نوک تیز، به طول ا تا 9/1 و عرض 7/0 تا 5/1 میلیمتر، گلپوش نر کروی و گاهی فنجانی شکل با قطعات گرد تا بیضی شکل و یا گاهی مربع شکل، نوک تیز و یا نوک کند، به طول 1 تا 8/1 و عرض 5/0 تا 1 میلیمتر، با پوشش کرکی زبر خمیده غیرگزنده و پراکنده در کل سطح،. میوه فندقه، تخممرغی تا بیضی شکل، در قاعده به حالت پخ، در نوک باریک شونده کوتاه، دارای پاپوس، به طول 1 تا 5/1 میلیمتر و عرض 5/0 تا 1 میلیمتر، زیتونی یا زیتونی قهوهای یا قهوهای تیره، براق یا کمی منقوط، تزیینات سطح خارجی بصورت چاله مانند با سطوح چروکیده (Areolate with Roguse). دانه گرده کروی شکل، به قطر 17 تا 21 میکرومتر، بندرت 14 میکرومتر، دارای 4 منفذ، تزیینات سطح از نوع تاول مانند یا جوش مانند (Pustulate).
شرح تکمیل شده گونهU. Urens L. : گیاهانی یک ساله یا دو ساله، یک پایه با ریشه ساده. ساقه با ارتفاع 15 تا 50 و یا بندرت 90 سانتیمتر، افراشته یا خیزان، غیر منشعب یا بندرت منشعب، چهار گوش، درقسمتهای فوقانی با کرکهای گزنده، همراه با کرکهای پراکنده غیرگزنده. پهنک برگها تخممرغی یا تخممرغی کشیده، تقریبا نوک کند یا نوک باریک، در قاعده باریک شونده کوتاه، به طول 2 تا 7 و عرض 2/1 تا 5/4 سانتیمتر، در قسمت زیرین تقریبا بدون کرک، در حاشیه ارهای مضاعف، دندانهها تقریباً داسی شکل، به طول 2 تا 12 و پهنای 5/1 تا 3 میلیمتر. دمبرگها کوتاهتر از پهنک، به طول 2 تا 3 و یا بندرت 1 یا 7 سانتیمتر، با پوششی از کرک زبر خمیده غیرگزنده، گاهی بدون کرک. گوشوارک نیزهای، جدا، به طول 1 تا 5/2 و عرض 3/0 تا 5/1 میلیمتر، با کرکهای غیرگزنده پراکنده در حاشیه. گلآذین خوشهای یا سنبله، حامل گل های نر و ماده، با تعداد گلهای ماده بیش از نرها، در محور کرک دار، بعد از شکوفایی گسترده یا تقریبا افراشته، به طول 5/0 تا 2 و بندرت 5/3 سانتیمتر. دمگل به طول 2/0 تا 2 میلیمتر. گل نر با 4 پرچم، میله پرچم به طول 1 تا 9/1 میلیمتر. گلپوش گلهای ماده تخممرغی پهن تا بیضیشکل پهن، با کرکهای گزنده و غیرگزنده پراکنده در حاشیه، با قطعاتی به طول 4/1 تا 1/2 میلیمتر و عرض 2/1 تا 8/1 میلیمتر، نوک گرد و یا نوککند. گلپوش گلهای نر گرد تا بیضیشکل، مربع و گاهی فنجانی شکل، با قطعاتی به طول 8/0 تا 7/1 میلیمتر و عرض 5/0 تا 1 میلیمتر، نوک تیز و یا نوککند با پوششی از کرکهای غیرگزنده پراکنده در کل سطح. میوه فندقه، تخممرغی پهن، بدون پاپوس، به طول 7/1 تا 2 و بندرت 2/2 و عرض 1/1 تا 6/1 میلیمتر، نوک کند تا نوک فرورفته، در قاعده شبهقلبی، قهوهای یا قهوهای تیره، براق، ، تزیینات سطح از نوع سنگپایی تا کمابیش سنگپایی (Muricate to Submuricate). دانه گرده به قطر 13 تا 17 میکرومتر، دارای 2 منفذ، تزیینات سطح از نوع داندان ((Granulate.
شرح تکمیل شده گونه . Urtica pilulifera L: گیاهانی یک ساله یا دو ساله، یک پایه، با ریشه ساده. ساقه به ارتفاع 20 تا 150 سانتیمتر، افراشته یا خیزان، غیر منشعب یا منشعب، چهارگوش، با کرکهای گزنده، گاهی در قسمتهای پایین بدون کرک یا تقریباً بدون کرک. پهنک برگها تخممرغی، تخممرغی نیزهای تا قلبی، به طول 3 تا 10 و عرض 4/1 تا 7/9 سانتیمتر، نوک تیز یا نوک باریک، ته بریده، با قاعده تقریباً قلبی یا قلبی، سبز روشن با کرکهای گزنده، کرکدار یا تا حدودی کرکدار، گاهی کاملاً بدون کرک غیرگزنده، در حاشیه ارهای، دندانهها تقریبا داسی شکل، به طول 2 تا 19 میلیمتر. سلولهای قاعده کرکها ارغوانی تیره یا قهوهای، دمبرگها کوتاهتر از پهنک به طول 1 تا 8 سانتیمتر، پوشش دمبرگ از نوع کرک زبر گزنده و کرک غیرگزنده. گوشوارک تخممرغی یا تخممرغی- نیزهای، جدا، کرم رنگ، با کرکهای غیرگزنده پراکنده در حاشیه، به طول 4/1 تا 8 و عرض 1 تا 7/2 میلیمتر. گلآذین حامل گلهای نر و ماده جدا، گلآذین ماده سنبله سرسان، به قطر 5/0 تا 5/1 سانتیمتر با کرکهای بلند، گاهی با دمگلآذین بلندتر یا کوتاهتر از قطر گلآذین، طول گلآذین ماده 1 تا حداکثر 5/3 سانتیمتر. گلپوشهای گلهای ماده کروی شکل با کرکهای زبر گزنده و غیرگزنده بلند به رنگ سبز روشن تا تقریبا سفید پراکنده در کل سطح، بعد از شکوفایی طویل و متورم، قطعات گلپوش به طول 3 تا 6 میلیمتر و عرض 1/2 تا 4/3 میلیمتر، با نوک گرد. گلآذین نر خوشه-سنبله به طول 1 تا 5/8 سانتیمتر، گلپوش گلهای نر ریزان، دارای کرکهای گزنده و غیرگزنده، پراکنده در کل سطح، با قطعات نوک گرد و یا نوک کند به طول 1 تا 2/2 میلیمتر و عرض 5/0 تا 4/1 میلیمتر. میوه فندقه، تخممرغی پهن به طول 3/2 تا 1/3 و عرض 4/1 تا 4/2 میلیمتر، نوک کند فرورفته، در قاعده کمابیش گرد و نامتقارن، قهوهای سوخته، قهوهای مایل به زیتونی، قهوهای مایل به ارغوانی یا ارغوانی تیره، کرم با نقاط زرشکی، براق، گاهی تقریباً منقوط، تزیینات سطح کمابیش سنگپایی گاهی متمایل به صاف و یا کمابیش دان دان(Submuricate to Subgranulate) . دانه گرده به قطر 25 تا 32 میکرومتر، دارای 6 تا 10 منفذ فرورفته، تزیینات سطح دانه گرده از نوع منقوط (Punctate).
بحث
سه گونهU. dioica L. ، U. pilulifera L. و U. urens L. بر روی درخت حاصل از آنالیز تجزیه خوشهای صفات ریختشناسی بخوبی از هم تفکیک گردیدهاند و نشاندهنده این است صفات ریختشناسی به تنهایی میتواند برای تفکیک این گونهها کاربرد داشته باشد. بعلاوه نشان میدهد که صفات مورد بررسی در این مطالعه از نظر نوع، نحوه تعریف و تعداد بصورت صحیح انتخاب، بررسی و آنالیز گردیدهاند. در این رابطه نتایج حاصل از مطالعه مورفومتریک 14 گونه از جنس آویشن Thymus(Lamiaceae) با مشکلات شناسایی بر اساس صفات رایج ریختی، کارایی برخی ویژگیهای ریختشناسی دیگر را در جداسازی گونه های این جنس نشان داده است(2). در مطالعه مشابه دیگر نتایج مشابهی در ارتباط با گونه های جنس کهور Prosopis(Fabaceae) بدست آمده است (4). در درخت حاصل از آنالیز تجزیه خوشه ای صفات ریختشناسی جمعیتهای مربوط به دو گونه U. pilulifera L. و U. urens L. تا اندازه زیادی از یکدیگر تفکیک شدهاند و نشان میدهد صفات ریختشناسی مورد بررسی علاوه بر جدایی مرز گونهها در تشخیص و تمایز تنوع بین جمعیتی هم نقش بسزایی داشتهاند. در مطالعه مشابهی با تاکسونومی عددی بر اساس صفات ریختی در گونه های بخش Genea Dum. از جنس Bromus L. متعلق به تیره Poaceae ، مشاهده گردید که برخی صفات کمی کمتر تاکید شده در منابع سیستماتیکی میتوانند در تعریف و تعیین تنوع جمعیت های این گونه ها کاربرد داشته باشند(17). در ارتباط با گونه U. dioica L. در درخت حاصل از تجزیه خوشهای، جمعیت رامسر و بخشی از جمعیت چالوس گروه جداگانهای را تشکیل دادهاند که تمایز آنها با سایر افراد و جمعیتها در این گونه دو پایهای بودن آنهاست. دیگر جمعیتهای مربوط به این گونه بطور کامل تفکیک نشده و پراکندگی بین جمعیتی قابل توجهی را نشان دادهاند. در این مورد از آنجایی که گونه U. dioica L. نسبت به دو گونه دیگر پراکنش گسترده و وسیعتری دارد و اصطلاحا یک گونه جهانوطنی (Cosmopolitan) شناخته میشود، سازش بهتری با شرایط جغرافیایی، ادافیکی و اقلیمی متنوع و میکروکلیماها داشته و تنوع صفات بیشتری را نشان میدهد. بنابراین جمعیتهای محدود با ویژگیهای نسبتاً متمایز از این گونه کمتر دیده میشود اما نتیجه قابل توجه در مورد این گونه این است که در مطالعات مربوط به تنوع زیستی و کلیه مطالعات گیاهشناسی و حتی مطالعه تجزیه شیمیایی و مواد موثره؛ لازم است که جمعیتهای یک پایه و دوپایه این گونه بطور جداگانه مورد بررسی قرار گیرد. در محل رویشگاه گزارش شده گونه U. cannabina L. در ایران یعنی اطراف رودخانه شاهرود نمونهای با مشخصات ذکر شده از این گونه دیده نشد و بنابراین نظر نویسنده فلور ایران (1) به این صورت که این گونه بر اساس اشتباه شناسایی در فلور ایران وارد گردیده است؛ تائید میگردد. بر اساس صفات مورد بررسی و استفاده شده در آنالیز که بمنظور تفکیک و شناسایی گونهها و جمعیتها و حتی افراد، بخوبی ارزیابی شده و قابلیت بکارگیری آنها تائید گردید، برای جنس گزنه در ایران، کلید جدید شناسایی گونه و شرحهایی تکمیلشده از گونهها تهیه شده است که در آن علاوه بر تصحیح و تکمیل دادههای قبلا استفاده شده از صفات ریختشناسی؛ از دادههای ریختشناسی جدید و دادههای ریز ریختشناسی مربوط به دانه گرده و فندقه که در این مطالعه برای اولین بار استفاده شده و ارزش تشخیصی قطعی دارد نیز بخوبی استفاده شده است. 3 گونه مورد بررسی از نظر صفات: اندازه فندقه، شکل قاعده فندقه، اندازه دانه گرده، تعداد منفذ دانه گرده و شکل تزئینات دانه گرده کاملاً از یکدیگر متمایز بوده و از این صفات بخوبی میتوان بعنوان صفات تشخیصی در جایگاه خود استفاده کرد. این صفات در مطالعه حاضر در کلید شناسایی گونهها و شرح آنها بکار رفته است.