بررسی تنوع ریخت شناسی جمعیتهای دو گونه بومادران ایران ( Achillea nobilis L و .Achillea aleppica DC)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیئت علمی موسسه جنگلها و مراتع کشور، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، تهران

2 کارشناس ارشد بانک ژن موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، تهران

چکیده

بومادران (L. Achillea) یکی از گیاهان با ارزش در صنایع داروسازی، آرایشی و بهداشتی است که مواد موثره دارویی آن عمدتا در گلهای آن تولید می شود. در این پژوهش تنوع جمعیتهای دو گونه بومادران (Achillea nobilis L. subsp. neilreichii و DC. subsp. aleppica Achillea aleppica) با استفاده از ویژگیهای ریخت شناسی (مورفولوژیکی) گیاهان در مزرعه مورد بررسی قرار گرفت. صفات مورد مطالعه عبارت بودند از: ارتفاع گیاه، قطر گیاه، تعداد گل ، قطر گل آذین ، وزن تر بوته و وزن خشک بوته. نتایج تنوع مناسبی را بین جمعیتها نشان داد. بعضی از جمعیتها از نقطه نظر صفات بررسی شده عملکرد بسیار بهتری از سایر جمعیتها داشتند. در گونه A. nobilis جمعیت "گیلان7 " بیشترین و جمعیت "سمنان1 " کمترین مقادیر را در صفات مورد بررسی نشان دادند. نتایج تجزیه همبستگی بین صفات در گونه A. nobilis نشان داد که تنها همبستگی بین صفات زایشی و رویشی، همبستگی بین محصول(متوسط وزن تر بوته) و قطر گل آذین بوده است. نتایج تجزیه خوشه ای نشان داد که دو گروه 4 و 5 به دلیل داشتن بیشترین تعداد گل و بالاترین قطر گل آذین جمعیتهای برتر را در خود جای داده اند. در بین جمعیتهای A. aleppica جمعیت "ایلام" با داشتن تعداد گل نسبتا بالا (17/8عدد) به این علت که کمترین قطر گیاه را داشته و کشت تعداد بوته بیشتری را در واحد سطح امکان پذیر می کند، به عنوان جمعیت برتر معرفی شد. این نتایج می تواند راه را برای معرفی و تولید واریته های مناسب هموار کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Assessment of Agro- Morphological Diversity among Populations of Achillea nobilis L. and Achillea aleppica DC. in Iran

نویسندگان [English]

  • Maasoumeh Izadpanah 1
  • Esmaeel seyedian 2
  • Parvin Salehi 1

1 Agricultural Research, Education and Extension Organization, Tehran, I.R. of Iran

2 Agricultural Research, Education and Extension Organization, Tehran, I.R. of Iran

چکیده [English]

Achillea is one of the important medicinal plants in Iran which has been used widely in medicinal, cosmetic and health care industries. Agro-morphological diversity of wild populations of Achillea nobilis L. subsp. neilreichii and A. aleppica DC. subsp. aleppica was investigated. The investigated traits were: plant height, plant diameter, flower diameter, number of flowers and fresh and dry weight. Results showed that there are significant differences between populations, and some populations showed distinctively better results than the others. In A. nobilis, Population "Gilan7" showed highest amount and "Semnan" showed the lowest amount for different agro-morphological traits. Correlation effect analysis of A. nobilis Populations showed that there are significant positive correlation between yield (average fresh weight of each plant) and flower diameter. This is the only correlation found between vegetative and reproductive traits. Cluster analysis grouped A. nobilis populations into 5 clusters. The valuable by-product of Achillea is mainly located in the flowers and top part of the flowering stems so cluster 4 and 5 contained most desirable populations because they had highest amount of flowers and flower diameter. In A. aleppica, "Elam" population with high amount of flowers (8.17) and lowest amount for plant diameter is a Superior population because it let us to have more plant in a unit area and produce. These results are very helpful for improving and introducing more suitable varieties.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Achillea nobilis
  • Achillea aleppica
  • Agro morphological diversity
  • Population

بررسی تنوع ریخت شناسی جمعیتهای دو گونه بومادران ایران ( Achillea nobilis L. و Achillea aleppica DC.)

معصومه ایزدپناه*، سید اسمعیل سیدیان و پروین صالحی شانجانی

تهران، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور

تاریخ دریافت: 15/7/93                تاریخ پذیرش: 17/6/94 

چکیده 

بومادران (L. Achillea) یکی از گیاهان با ارزش در صنایع داروسازی، آرایشی و بهداشتی است که مواد موثره دارویی آن عمدتا در گلهای آن تولید می شود. در این پژوهش تنوع جمعیتهای دو گونه بومادران (Achillea nobilis L. subsp. neilreichii   و DC. subsp. aleppica Achillea aleppica) با استفاده از ویژگیهای ریخت شناسی (مورفولوژیکی) گیاهان در مزرعه مورد بررسی قرار گرفت. صفات مورد مطالعه عبارت بودند از: ارتفاع گیاه، قطر گیاه، تعداد گل ، قطر گل آذین، وزن تر بوته و وزن خشک بوته.  نتایج تنوع مناسبی را بین جمعیتها نشان داد. بعضی از جمعیتها از نقطه نظر صفات بررسی شده  عملکرد بسیار بهتری از سایر جمعیتها داشتند. در گونه A. nobilis جمعیت "گیلان7 " بیشترین و جمعیت "سمنان1 " کمترین مقادیر را در صفات مورد بررسی نشان دادند. نتایج تجزیه همبستگی بین صفات در گونه A. nobilis نشان داد که تنها همبستگی بین صفات زایشی و رویشی، همبستگی بین محصول(متوسط وزن تر بوته) و قطر گل آذین بوده است. نتایج  تجزیه خوشه ای  نشان داد که دو گروه 4 و 5 به دلیل داشتن بیشترین تعداد گل و بالاترین قطر گل آذین جمعیتهای برتر را در خود جای داده اند. در بین جمعیتهای A. aleppica جمعیت "ایلام" با داشتن تعداد گل نسبتا بالا (17/8عدد) به این علت که کمترین قطر گیاه را داشته و کشت تعداد بوته بیشتری را در واحد سطح امکان پذیر می کند، به عنوان جمعیت برتر معرفی شد. این نتایج می تواند راه را برای معرفی و تولید واریته های مناسب هموار کند.

واژه های کلیدی: بومادران-Achillea nobilis, Achillea aleppica - تنوع ریخت شناسی-جمعیت

* نویسنده مسئول، تلفن: 02144787282 ، پست الکترونیکی: izad_2006@yahoo.com 

مقدمه

 

با تغییر رویکرد جوامع مدرن از مصرف داروهای شیمیایی ، صنعت گیاهان دارویی و گردش مالی آن در چند دهه اخیر با سرعت بسیار زیادی رو به رشد است.  همین ارزش اقتصادی موجب هجوم دست‌اندرکاران و بهره‌برداران به رویشگاههای طبیعی و برداشت بی‌رویه این گیاهان شده است. این امر می تواند فرسایش ژنتیکی و در نهایت انقراض این گونه‌ها را به دنبال داشته باشد. برای جلوگیری از این مشکلات و حمایت از منابع طبیعی و حفاظت از ذخائر ژنتیکی، اهلی کردن و تولید رقمها و واریته های پر محصول امری است ضروری.

گیاه دارویی بومادران از نظر رده­بندی جزو تیره آفتابگردان (Compositae)، طایفه بابونه (Anthemideae) و جنس بومادران (Achillea L.) است. در دنیا بیش از 100 گونه از این جنس وجود دارد (3، 17).  این جنس در ایران دارای 19 گونه علفی چند ساله می باشد (12) و اکثر آنها دارای خواص با ارزش دارویی هستند. در آزمایشهای حاضر دو گونه . nobilis L. subsp. neilreichii A و DC. subsp. aleppica A. aleppica.  مورد بررسی قرار گرفته. خواص دارویی این دو گونه در پژوهشهای مختلف به اثبات رسیده است، از جمله در گونه A. nobilis  وجود ده نوع فلاونوئید جدید گزارش شده (30، 9) و اثرات ضد میکربی این گیاه مورد تایید قرار گرفته است(18،27،33). خاصیت ضد التهابی، مسکن و ضد میکربی گونه A. aleppica  نیز توسط محققین مختلف گزارش شده است و  طبق این گزارشات می توان از اسانس این گیاه در صنایع غذایی به عنوان آنتی اکسیدانت استفاده کرد(16،23،29).

تمام روش‌های اصلاحی گیاهان و تولید رقمها و واریته های پر محصول، بر بهره­گیری از تنوع ژنتیکی استوار است. در سالهای اخیر تنوع موجود در جمعیتهای گیاهان دارویی مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. از جمله پژوهشهای انجام گرفته در این زمینه می توان به تحقیقات لباسچی و شریفی عاشور آبادی (10)  بر روی میزان اسانس جمعیتهای مختلف گل راعی، و پژوهش سلیمانی و همکاران (5) بر روی میزان گلیسیریزیک اسید در چند جمعیت از گیاه شیرین بیان اشاره کرد. بررسی تنوع در خانواده Compositae تحقیقات زیادی را به خود اختصاص داده است، به طور مثال   مهرپور و همکاران (13)میزان اسانس چهار جمعیت آویشن،   Keskitalo (28) رابطه تفاوتهای ژنتیکی و ریخت شناسی جمعیتهای مختلف Tanacetum vulgare L.  را با میزان اسانس ، Letchamo و Vomel (31)  تفاوتهای ژنتیکی جمعیتهای بابونه و Sajjadi و همکاران (38) ویژگیهای جوانه زنی جمعیتهای مختلف  Anthemis pseudocotula  را مورد مقایسه قرار دادند.  طریقی و صالحی شانجانی (7)  جمعیتهای سه گونه Tripleurospermum sevanense,،   Anthemis  tinctoriaو Matricaria recutita  را به وسیله مقدار پروتئین کل مقایسه کردند، پیر خضری و همکاران (1) تنوع ژنتیکی توده های بابونه آلمانی را بر اساس صفات مورفولوژیکی و زراعی بررسی کردند و ذکری و همکاران (2) تنوع ژنتیکی جمعیتهای سه گونه بابونه را با استفاده از فعالیت آنزیمی پراکسیداز مورد آزمایش قرار دادند . از جمله تحقیقاتی که بر روی  جمعیتهای گونه های مختلف بومادران انجام شده می توان به بررسی های Izadpanah و Salehi Shhanjani (24) اشاره کرد که ویژگیهای ریخت شناسی  جمعیتهای بومادران زرد (Achillea bieberstenii )  را مورد بررسی قرار دادند و همینطور Salehi Shhanjani  و همکاران(39) که اثرات استرس آبی را بر جمعیتهای گونه های مختلف بومادران مورد نظر قرار دادند.

در بررسی های انجام شده  سعی گردید تا با استفاده از خصوصیات ریخت شناسی در مزرعه(agro-morphological) ، تنوع موجود در جمعیتهای مختلف A. nobilis L. subsp. neilreichii و DC. subsp. aleppica A. aleppica ، در مزرعه مشخص شود و جمعیتهای برتر و کار آمد تر معرفی گردند. نتایج  این پژوهش  می تواند  راه را برای اهلی کردن و تولید واریته ها و ارقام جدید از طریق انتخاب و اصلاح  هموار کند تا علاوه بر جلوگیری از برداشت بی رویه از رویشگاههای طبیعی منجر به افزایش بهره وری اقتصادی شود. لازم به ذکر است که این دو گونه بومادران هر کدام در ایران دارای یک زیر گونه هستند(neilreichii زیر گونه  A. nobilis وaleppica   زیر گونهA. Aleppica میباشد).    

مواد و روشها

این پژوهش در مجتمع تحقیقاتی منطقه البرز (ایستگاه موسسه تحقیقات جنگل­ها و مراتع کشور) واقع در شهر کرج به اجرا درآمد. منطقه دارای طول جغرافیایی "31 °51 و عرض جغرافیایی "42 °35 بوده و ارتفاع  آن 1291 متر از سطح دریا می‌باشد. میانگین بارندگی سالیانه در این ایستگاه 248 میلی­متر و متوسط دما 21/16 درجه سانتی‌گراد است. خاک ایستگاه دارای بافت لومی با اسیدیته 5/7-5/8 است. اقلیم این ایستگاه تحقیقاتی  بر اساس روش  آمبرژه (20)در طبقه آب و هوایی خشک سرد قرار می گیرد .

ژرم پلاسم مورد استفاده در این پژوهش شامل جمعیت های مختلف دو گونه بومادران Achillea nobilis   A. aleppica (به ترتیب 34 و 8 جمعیت) بود که از بانک ژن منابع طبیعی ایران واقع در موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور تهیه شد. جدول 1 محل جمع آوری جمعیت‌­ها را نشان می‌دهد.

 

جدول1  - محل جمع آوری و سایر مشخصات بذر های دوگونه بومادران  A. nobilis و A. aleppica

شماره بانک‌ژن

گونه

استان

شهرستان

شماره  بانک‌ژن

گونه

استان

شهرستان

4453

A. nobilis

همدان1

همدان

21171

A. nobilis

گیلان2

رودبار

8371

A. nobilis

اردبیل1

اردبیل

21289

A. nobilis

گلستان10

گرگان

9489

A. nobilis

لرستان

خرم آباد

21606

A. nobilis

سمنان

سمنان

9902

A. nobilis

کردستان

سنندج

22234

A. nobilis

مرکزی2

 

11238

A. nobilis

اصفهان

کاشان

23148

A. nobilis

زنجان1

زنجان

11906

A. nobilis

اردبیل2

سرعین

23156

A. nobilis

زنجان2

زنجان

12384

A. nobilis

اردبیل3

خلخال

24013

A. nobilis

گلستان11

 

12932

A. nobilis

گلستان1

گرگان

26494

A. nobilis

همدان2

 

13912

A. nobilis

گلستان2

گرگان

27009

A. nobilis

گیلان3

تالش

14284

A. nobilis

 هلند

 

27014

A. nobilis

گیلان4

تالش

15587

A. nobilis

مرکزی1

 

27019

A. nobilis

گیلان5

تالش

16273

A. nobilis

گلستان3

مراوه تپه

27023

A. nobilis

گیلان6

آستارا

16297

A. nobilis

گلستان4

مراوه تپه

27030

A. nobilis

گیلان7

تالش

16298

A. nobilis

مازندران

الاشت

4723

A. aleppica

ایلام

ایلام

16590

A. nobilis

گلستان5

مراوه تپه

7643

A. aleppica

کردستان1

 

18442

A. nobilis

گلستان6

 

9940

A. aleppica

کردستان2

بانه

18632

A. nobilis

گلستان7

 

12147

A. aleppica

کردستان3

سنندج

18706

A. nobilis

یزد

 

18009

A. aleppica

آذربایجان غربی1

نقده

20166

A. nobilis

گلستان8

 

19470

A. aleppica

آذربایجان غربی2

مهاباد

20221

A. nobilis

گلستان9

گرگان

22793

A. aleppica

آذربایجان غربی3

میاندوآب

21169

A. nobilis

گیلان1

رودسر

27483

A. aleppica

آذربایجان غربی4

سردشت

 


آزمون های مزرعه ای: جهت بررسی صفات ریخت شناسی  در اسفندماه بذر جمعیتهای مختلف در گلدان کاشته شد و در فروردین ماه گیاهان به مزرعه منتقل شدند. ردیف های کشت شامل خطوطی به فاصله 50 سانتی متر بود. در هر خط 15 عدد گیاهچه مربوط به یک جمعیت با فاصله 30 سانتی متر کشت شد. برای هر ژنوتیپ 3 تکرار در نظر گرفته شد. در طول انجام آزمایش، مراقبت‌های زراعی و داشت، مثل وجین علف‌های هرز و آبیاری، هفته ای دو بار انجام گرفت.  صفات ریخت شناسی  هر جمعیت در مزرعه، به مدت 2 سال ثبت شد. یادداشت برداری صفات، در زمان گلدهی کامل، بر روی 5 بوته در هر تکرار به شرح زیر انجام شد: ارتفاع گیاه، تعداد شاخه فرعی، قطر گیاه، تعداد گل ، قطر گل آذین ، محصول (متوسط وزن تر بوته) و وزن خشک بوته.

محاسبات آماری: تحلیل آماری بر پایه فاکتوریل و بر اساس تجزیه واریانس طرح بلوک کاملاً تصادفی نا متعادل انجام ‌شد. تجزیه واریانس صفات با استفاده از نرم‌افزار SAS ویرایش 2/6 (40) انجام و مقایسه میانگین ها به روش مقایسه چند دامنه ای دانکن صورت گرفت.  به منظور تجزیه واریانس موجود در داده‏ها و بررسی روابط درونی بین صفات در مؤلفه‏های مختلف، از تجزیه به مؤلفه‏های اصلی استفاده شد. جهت گروه‏بندی و بررسی تشخیص شباهت یا تفاوت جمعیتها، از تجزیه خوشه‏ای به روش Ward(42) و معیار مربع فاصله اقلیدوسی توسط نرم‏افزار 14Minitab  استفاده شد.

نتایج 

بررسی صفات ریخت شناسی در جمعیتهای مختلف گونه
L. Achillea nobilis : داده‌های زراعی به صورت طرح بلوک‌های کاملا تصادفی با 34 جمعیت A. nobilis در 3 تکرار مورد بررسی قرار گرفتند . نتایج تجزیه واریانس این صفات در جدول 2 درج شده است. نتایج نشان دادند که برای کلیه خصوصیات ریخت شناسی در مزرعه، به جز وزن خشک گیاه اختلاف بین جمعیت ها معنی دار میباشد. جدول3 نتایج حاصل از را برای جمعیتهای مختلف این گونه نشان می‌دهد. چنانکه از نتایج پیداست، در بین جمعیتهای مورد بررسی جمعیت گیلان7 (جمع آوری شده از تالش) بیشترین مقادیر و جمعیت سمنان1 (جمع آوری شده از سمنان) کمترین مقادیر را در صفات مورد بررسی نشان دادند. داده های جدول 3 تفاوتهای زیادی را در مورد هر صفت در بین جمعیتها بررسی شده نشان می دهد. دامنه تغییرات در صفت قطر گیاه از 91/91 سانتی متر  در جمعیت گیلان3  تا 47/29 در جمعیت اردبیل3  بوده است این تغییرات در صفت طول گیاه از 6/109 سانتی متر در جمعیت زنجان1 تا 67/54 در جمعیت اردبیل3 و در صفت قطر گل آذین از 166/10 سانتی متر در جمعیت لرستان تا 5 در جمعیت گیلان5 و در مورد تعداد گل از 57 در جمعیت گیلان1 تا 10 در جمعیت یزد بوده است. همچنین میزان محصول از 83/1020 گرم در جمعیت زنجان2 تا 94/306 گرم در جمعیت گیلان3 متغیر بوده است. وزن خشک بوته جمعیتهای مختلف، تفاوت معنی داری را نشان نداده است.

 برای محاسبه ضرایب همبستگی از میانگین داده‌های سه تکرار استفاده شد. تخمین ضرایب همبستگی فنوتیپی بین صفات مورد مطالعه در جدول 4 درج شده است. این نتایج نشاه می دهد که بین ارتفاع و قطر گیاه همچنین بین محصول و قطر گل آذین در سطح 5 درصد و بین محصول و ارتفاع گیاه در سطح 1 درصد همبستگی معنی داری وجود دارد. قطر گیاه با صفات زایشی یعنی تعداد گل و قطر گل آذین همبستگی نشان نداده است همچنین میزان محصول با تعداد گل همبستگی نداشته است. همبستگی  معنی داری بین وزن خشک گیاه با هیچیک از صفات بررسی شده وجود نداشت.

در تجزیه خوشه ای، جمعیت‌ها در  5 گروه متفاوت قرار گرفتند (شکل 1). مقادیر میانگین صفات هر گروه حاکی از وجود تفاوت معنی‌دار در برخی صفات است(جدول5). بر اساس نتایج این مقایسه مشخص است که دو گروه 4 و 5  گرچه در صفاتی مثل ارتفاع، قطر گیاه و محصول با یکدیگر متفاوت بودند ولی به دلیل داشتن بالاترین تعداد و قطر گل آذین از سایر گروهها متمایز شده‌اند. جمعیتهای گروه 1 و 2 در اکثر صفات مورد بررسی کمترین مقادیر را نشان دادند. به این ترتیب جمعیتهای گروه 4 و 5 به عنوان جمعیتهای برتر، پتانسیل بالایی برای اصلاح و تولید رقمهای پر محصول(گل و سرشاخه گلدار) دارند. 

نتایج حاصل از تجزیه به مولفه‌های اصلی نشان داد که 2 مولفه اول 63% از کل واریانس متغیرها را توجیه کردند (جدول 6). صفت میزان محصول با ضریب مثبت مهمترین نقش را در تبیین مولفه اول داشته و 46% از واریانس متغیرها را توجیه نموده است. در مولفه دوم صفات قطر گیاه و قطر گل آذین با ضریب منفی 19% از کل واریانس متغیرها را توجیه نمودند. نمودار پراکنش جمعیتها بر اساس مولفه های اصلی اول و دوم (شکل2) نشان می دهد که جمعیتها در دو گروه اصلی در دو طرف محور مولفه اول بای پلات، دسته بندی شده اند که این نتایج با دسته بندی اصلی صورت گرفته در دندروگرام نیز مطابقت داشته است (شکل 1).  

 

جدول 2- خلاصه تجزیه واریانس و سطح معنی‌دار بودن میانگین مربعات برای صفات مورد مطالعه در 34 جمعیت A. nobilis.

منابع تغییرات

قطر گیاه

طول گیاه

تعداد گل

قطر گل آذین

محصول

وزن خشک

جمعیتها

**25/992

**37/547

**73/484

**42/5

**93/75541

ns51/73

تکرار

**50/268

**24/138

ns56/7

ns42/1

ns71/6059

ns51/26

خطا

54/49

44/43

01/7

08/0

96/10407

31/47

c.v.

06/11

94/7

43/7

10/11

29/21

29/22

         * و **= میانگین مربعات بترتیب درسطح احتمال 5% و 1% معنی‌دار می باشد

جدول 3 - مقایسه میانگین صفات در 34 جمعیت گونه A.  nobilis

جمعیت

قطر گیاه   (سانتی متر)

طول گیاه   (سانتی متر)

قطر گل آذین (سانتی متر)

تعداد گل

محصول (گرم)

وزن خشک  (درصد)

همدان1

hi87/47

b-f13/93

a-g60/8

 

bcd17/679

 

اردبیل1

 

 

 

 

f-j78/377

 

لرستان

cd27/73

e-k40/81

b-h33/8

ab00/53

g-j22/372

 

کردستان

e-h67/55

b-e00/94

a1667/10

ij83/20

 

 

اصفهان

d-g00/63

d-k67/82

h-l60/6

ed00/38

d-i39/501

ab97/27

اردبیل2

bcd00/75

h-m87/75

c-h933/7

d67/42

e-j17/404

 

اردبیل3

j47/29

o67/54

c-h27/8

 

j89/238

 

گلستان1

hi36/46

l-n38/68

c-h28/8

de11/40

e-j33/433

 

گلستان2

ij20/40

l-n27/67

e-j40/7

l00/11

g-j56/355

ab64/31

هلند

ghi56/50

c-f78/90

lk44/5

gh94/30

 

 

مرکزی1

ghi93/49

g-m13/77

i-l00/6

fgh00/32

e-i44/394

ab59/28

گلستان3

cde00/68

i-n67/71

f-k133/7

jk67/16

e-i00/450

ab48/31

گلستان4

cd27/71

bc47/97

a-g60/8

 

e-i 44/444

 

مازندران

 

 

 

 

e-j89/388

b83/25

گلستان5

ab80/86

ab87/103

a-e07/9

c00/48

bc11/736

 

گلستان6

f-i40/53

g-m40/77

a-d33/9

i00/22

ij39/301

b562/26

گلستان7

a93/97

c-h47/88

b-h17/8

gh33/29

d-h06/518

b06/26

یزد

hi00/45

k-n00/70

g-k00/7

l00/10

332

ab24/38

گلستان8

bc93/77

ab67/105

b-h07/8

ef00/36

c-g94/556

 

گلستان9

c-f82/65

b-f93/92

a-f93/8

de80/39

g-i67/366

ab83/26

گیلان1

bcd33/76

c-h93/84

b-h13/8

a00/57

e-i22/472

ba87/38

گیلان2

c-f00/64

mno93/65

d-i67/7

bc00/52

b-e50/587

 

گلستان10

a40/94

lmn87/67

ab80/9

kl33/13

e-i61/473

 

سمنان

ij00/40

no58/62

a166/10

c72/47

c-g11/561

 

مرکزی2

bcd73/75

c-g53/89

abc67/9

c00/48

f-j42/435

 

زنجان1

cde07/69

a60/109

ab80/9

ed00/40

b06/768

 

زنجان2

 

 

 

 

a83/1020

b175/24

گلستان11

ih20/43

bcd60/95

g-k07/7

fgh00/32

g-j67/366

 

همدان2

 

 

 

 

e-i94/456

 

گیلان3

a91/91

c-i28/84

jkl78/5

gh22/30

ij94/306

a56/41

گیلان4

a47/90

d-j13/83

b-h10/8

d67/42

c-f78/577

ab22/31

گیلان5

d-g33/63

f-l00/80

b-h00/8

fg00/33

d-h61/523

ab22/28

گیلان6

hi07/47

j-n40/70

l00/5

h00/27

hij83/320

ab56/29

گیلان7

hi05/43

b-e62/94

a-g45/8

abc53/52

e-i22/447

ab39/33

حروف غیر مشابه در هر ستون به مفهوم اختلاف معنی‌دار در سطح احتمال 5% به روش آزمون چند دامنه‌ای دانکن می‌باشد

 

جدول 4- تجزیه همبستگی بین صفات مورفولوژیک 34 جمعیت A. nobilis براساس میانگین داده‌ها.

محصول

قطرگل آذین

تعداد گل

طول گیاه

قطر گیاه

صفات

 

 

 

 

 

 

*36/0

طول گیاه

 

 

 

 

29/0

16/0

تعداد گل

 

 

 

22/0

19/0

16/0

قطر گل آذین

 

 

*41/0

36/0

**50/0

32/0

محصول

 

35/0-

12/0-

32/0-

29/0-

20/0

وزن خشک

                 

                *و**= ضرایب همبستگی به ترتیب در سطوح احتمال 5% و 1% معنی‌دار است

 

جدول5- مقایسه میانگین های خوشه های مختلف در گروهبندی جمعیتهای گونه  A. nobilis

گروه

قطرگیاه(سانتی متر)

ارتفاع(سانتی متر)

قطر گل آذین(سانتی متر)

تعدادگل

محصول(گرم)

1

b62/59

ab56/81

b37/6

c97/29

c73/400

2

bc53

b86/71

a66/8

d02/18

d9/354

3

a44/84

a14/98

a64/8

b2/39

a39/631

4

a9/72

a02/87

a59/8

a07/48

c85/415

5

c25/48

b92/76

a63/8

a07/49

b66/541

            حروف غیر مشابه در هر ستون به مفهوم اختلاف معنی‌دار در سطح احتمال 5% به روش آزمون چند دامنه‌ای دانکن می‌باشد

 

2

 

1

 

3

 

4

 

5

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


شکل1- دندروگرام حاصل از تجزیه خوشه ای به روش Ward  روی میانگین صفات در  جمعیت های مختلف A. nobilis

جدول6- بردارها و مقادیر ویژه، واریانس­های نسبی و تجمعی برای 5 مؤلفه اصلی حاصل از تجزیه به مولفه­های اصلی روی صفات مورد مطالعه در گونه A. nobilis

مولفه 5

مولفه 4

مولفه 3

مولفه 2

مولفه 1

صفت

84/0

494/0 

351/0-

675/0 

397/0-

قطر گیاه

268/0

72/0- 

275/0

33/0

476/0-

ارتفاع گیاه

348/0

122/0-

645/0-

553/0-

377/0-

قطر گل آذین

302/0

472/0

619/0

346/0-

427/0-

تعداد گل

826/0-

003/0-

035/0-

102/0-

554/0-

محصول

 

 

 

 

 

 

426/0

5678/0

8015/0

9243/0

2805/0

مقادیر ویژه

085/0

114/0

16/0

185/0

456/0

واریانس نسبی

1

915/0

801/0

641/0

456/0

واریانس تجمعی


بررسی صفات ریخت شناسی در جمعیتهای مختلف گونه  DC. Achillea aleppica : داده‌های زراعی برای 8  جمعیت Achillea aleppica در 3 تکرار مورد بررسی قرار گرفتند. خلاصه تجزیه واریانس برای مشاهدات هر صفت در جدول 7درج شده است.  نتایج نشان داد که در بین جمعیتهای مختلف از نظر کلیه صفات به غیر از تعداد شاخه فرعی در سطح 1% اختلاف معنی داری وجود دارد.

جدول8 نتایج حاصل از مقایسه میانگین‌ها را در این گونه نشان می‌دهد. چنانکه از نتایج پیداست، جمعیت آذربایجان غربی2 (جمع آوری شده ازمهاباد) که کمترین تعداد شاخه فرعی، کمترین قطر گیاه و تعدادکمی گل داشه است ضعیفترین جمعیت این گونه بوده و جمعیتهای آذربایجان غربی3 (جمع آوری شده ازمیاندو آب)  و آذربایجان غربی4 (جمع آوری شده ازسردشت)  بزرگترین بوته ها و بالاترین تعداد گل را تولید کرده اند.

در تجزیه خوشه ای جمعیتهای این گونه به دو خوشه مجزا تقسیم شدند (شکل 3). خوشه 1 شامل جمعیتهای آذربایجان غربی1، آذربایجان غربی2، کردستان3و کردستان1 بود. جمعیتهایی که گیاهان بزرگتر و گلهای بیشتری تولید کردند در خوشه 2 قرار گرفتند که شامل جمعیتهای آذربایجان غربی4، آذربایجان غربی3، کردستان2 و ایلام میشد.

 

 

جدول 7- خلاصه تجزیه واریانس و سطح معنی‌دار بودن میانگین مربعات برای صفات مورد مطالعه در 8 جمعیت گونه A. aleppica.

منابع تغییرات

قطر گیاه

طول گیاه

تعداد شاخه فرعی

تعداد گل

محصول(گرم)

جمعیت

40/200**

04/510**

78/54ns

59/19**

1/262**

تکرار

72/32ns

73/56ns

66/7ns

05/20ns

17/19ns

خطا

89/28

77/36

44/16

68/13

49/314

c.v.

52/17

88/44

97/18

76/55

54/52

              **= میانگین مربعات بترتیب درسطح احتمال 1% معنی‌دار می باشد

 

شکل 2- دیاگرام پراکنش جمعیت­ های گونه A. nobilis بر اساس دو مولفه اصلی اول و دوم روی میانگین صفات ارزیابی شده

جدول 8- مقایسه میانگین صفات ریخت شناسی  در8 جمعیت گونه A. aleppica.

جمعیت

قطر گیاه   (سانتی متر)

طول گیاه  (سانتی متر)

تعداد شاخه فرعی

تعداد گل

محصول(گرم)

ایلام

5/25d

5/26d

87/19ba

17/8a

25b

کردستان1

93/29bdc

7/66a

96/22ba

 

 

کردستان2

57/36bac

79/36cbd

 

 

 

کردستان3

67/22d

 

 

42/4b

 

آذربایجان غربی1

6/27cd

6/34cd

33/26a

8/3b

83/45a

آذربایجان غربی2

89/20d

36/40cb

33/16b

31/5b

25b

آذربایجان غربی3

44a

5/33cd

 

67/7a

 

آذربایجان غربی4

33/38ba

72/46b

 

44/10a

28/40a

             

حروف غیر مشابه در هر ستون به مفهوم اختلاف معنی‌دار در سطح احتمال 5% به روش آزمون چند دامنه‌ای دانکن می‌باشد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل3- دندروگرام حاصل از تجزیه خوشه ای به روش Ward  روی میانگین صفات در  جمعیت های مختلف Achillea aleppica.         Azar= آذربایجان غربی


بحث 

نتایج بررسی ها نشان داد که در بیشتر صفات مورد بررسی تنوع بالایی بین جمعیتهای دو گونه بومادران مورد بررسی وجود داشته است. این نتایج با گزارشات محققین مختلف دیگر هم خوانی دارد،به عنوان نمونه جمله فرج پور(8)  در بررسی صفات مورفولوژیک 62 ژنوتیپ دو گونه بومادران(A. millefolium و A. vermicularis) گزارش کرد که برای کلیه صفات بین جمعیتها تفاوت معنی‌داری وجود داشته است، نظری و همکاران (15) گزارش کردند که تنوع ژنتیکی قابل ملاحظه ای در بین جمعیت های بومادران مورد مطالعه ایشان موجود بوده است، میر احمدی (14) همچنین ایزدپناه و همکاران (24) تنوع بالا در صفات مورفولوژیک مورد بررسی در جمعیت های بومادران زرد ایران را گزارش کردند و Ebrahimi و همکاران (19) تنوع ژنتیکی گونه‌های   A. tenuifolia و A. santolina را تایید نمودند. هدف از این پژوهش، یافتن جمعیتهایی است که ارزشهای اصلاحی داشته باشند. گر چه تفاوتهای ریخت شناسی -زراعی نمی تواند انحصارا مربوط به تفاوتهای ژنتیکی باشد ولی در نهایت می تواند وابستگی زیادی به محتوای ژنتیکی گیاه داشته باشد (41). نتایج پژوهشهای محققین مختلف در بومادران و سایر گیاهان دارویی هم  نشان داده است که تنوع بدست آمده از آزمایشات ملکولی در موارد بسیاری با تنوع ریخت شناسی  جمعیتها هم خوانی داشته است، از جمله Rahimmalek (35) در بررسی تنوع موجود در ژنوتیپهای مختلف Achillea tenuifolia  پس از بررسی های ملکولی و مورفولوژیکی اعلام کرد که نتایج بدست آمده از مارکرهای ملکولی در اکثر موارد با نتایج بدست آمده از صفات مورفولوژیکی هم خوانی داشته است ، همچنین Gharibi و همکاران(22) در بررسی هایی که برای بدست آوردن تنوع ژنتیکی در دو زیر گونه Achillea millefolium انجام دادند، گزارش کردند که نتایج بررسی های مورفولوژیکی و مارکرهای ISSR  در اکثر موارد بر هم منطبق بوده است. بنابر این می توان از نتایج بدست آمده در آزمایشات حاضر در پروژه های اصلاحی سود جست.

در نتایج حاصل از تجزیه به مولفه‌های اصلی مشخص شد صفت میزان محصول مهمترین نقش را در تبیین مولفه اول داشته و 46% از واریانس متغیرها را توجیه نموده است و صفات قطر گل آذین و قطر گیاه در مولفه دوم بیشترین نقش را داشته و 19% از کل واریانس متغیرها را توجیه نموده است. (شکل 2) با مقایسه جمعیتهایی که در دو طرف محور های دو مولفه قرار گرفته اند تاثیر ویژگیهای زایشی و رویشی را در این جدا سازی ها به وضوح می توان دید به طور مثال جمعیتهای گیلان6، یزد و گلستان2 (متوسط میزان محصول  13/336 گرم) با هم در یک انتهای مولفه اول و جمعیتهای گلستان5 و زنجان1 (متوسط میزان محصول 752 گرم) در انتهای دیگر مولفه قرار  گرفته اند، این دو گروه بیشترین تفاوت را  در میزان محصول نشان داده اند. همچنین جمعیت  های سمنان و گیلان3 که بیشترین تفاوت را در قطر گل آذین( به ترتیب166/10 و 78/5) نشان داده اند در دو سوی مولفه دوم و دور از هم قرار گرفته اند. واضح است که نتایج حاصل از گروهبندی های انجام شده راههای رسیدن به تولید و اصلاح واریته ها و رقمهای پر محصول را روشنتر و کوتاهتر خواهد کرد.

ارتفاع بوته می تواند یکی از صفاتی باشد که برتری جمعیتها را مشخص می کند. یکی از نتایج افزایش ارتفاع بوته، تشکیل برگ های جدید در بالای گیاه است در نتیجه برگ های جوان با کارایی بیشتر که معمولا در بالای برگ های قدیمی قرار دارند، مقدار بیشتری از نور خورشید را دریافت می کنند. این خصوصیت گیاه، کارآمدترین برگ ها را در بهترین موقعیت از نظر فتوسنتز قرار می دهد (11). بنابر این در انتخاب جمعیتهای برتر شایسته است که این صفت، و همچنین ترکیب آن با صفات دیگر،  مورد توجه قرار گیرد. بطور مثال جمعیتهای گیلان3 (قطر گیاه 9/91،ارتفاع گیاه 83 سانتی متر) و گیلان4 (قطر گیاه 5/90 و ارتفاع گیاه 83 سانتی متر) جمعیتهایی هستند که در عین ارتفاع زیاد گستردگی تاج زیادی هم دارند و این باعث می شود که گیاهانی با شاخه های متراکم و زیاد داشته باشند. اما جمعیتهایی مثل همدان1 (قطر گیاه 9/47،ارتفاع گیاه 93 سانتی متر) و گیلان7 (قطر گیاه 43،ارتفاع گیاه 7/94 سانتی متر) در حالیکه ارتفاع زیادی دارند از تاج کوچکتری برخوردارند و طبیعتا این تاج بلند و کم تراکم باعث می شود که برگ های جوان گیاه در بهترین شرایط برای جذب نور قرار می گیرند.

تعداد گل می تواند شاخص بسیار خوبی برای عمکرد ماده موثره باشد، چون سرشاخه های گلدار منبع اصلی مواد موثره دارویی در این گیاه است (25،36). به همین دلیل قطر گل آذین نیز شاخص مناسب دیگری برای برتری جمعیتهاست. نتایج حاصل از تجزیه همبستگی بین صفات در گونه A. nobilis نشان می دهد که قطر گیاه و طول گیاه با صفات زایشی یعنی تعداد گل و قطر گل آذین همبستگی نشان نداده است همچنین میزان محصول با تعداد گل همبستگی نداشته است و وزن خشک گیاه با هیچیک از صفات همبستگی نشان نداده است، بنابراین رشد رویشی همبستگی با رشد زایشی ندارد. تنها همبستگی بین رشد رویشی و زایشی این جمعیتها در  همبستگی مثبت و معنی دار محصول(متوسط وزن تر بوته) و قطر گل آذین دیده می شود بنابراین هر چه گیاه وزن بیشتری داشته باشد گلهای بزرگتری تولید خواهد کرد اما گیاهان بزرگتر لزوما گلهای بیشتری تولید نخواهند کرد. این نتایج می تواند یک رهنمود ارزشمند در انتخاب جمعیت ها باشد بدین ترتیب که گیاهان کوچکی که تولید گلهای بیشتری کرده اند با افزایش تعداد بوته در واحد سطح می توانند تولید گل و سرشاخه گلدار بیشتری کنند. جدول مقایسه میانگین گروهبندی حاصل از تجزیه خوشه ای گونه A. nobilis (جدول 5) مشخص می کند که جمعیتهایی با این مشخصات در گروه 5 این دسته بندی ها قرار دارند و گروه 4 گرچه تعداد و قطر گل آذین بالایی را داشته اند اما به دلیل بالا بودن میانگین قطر گیاه، بوته ها در زمان کشت جای زیادتری را اشغال می کنند، تلاقی بین جمعیتهای این دو خوشه، می تواند منجر به تولید گیاهان کوچکتر با گلهای بزرگتر و بیشتری بشود و نهایتا محصول سر شاخه گلدار را در واحد سطح افزایش خواهد یافت.

با توجه به دندروگرام حاصل از تجزیه خوشه ای مشخص است که دسته بندی ها بر اساس مناطق جغرافیایی انجام نشده و در هر گروه جمعیتهای متفاوتی از استانهای مختلف قرار گرفته اند. این مطلب احتمال تاثیر ویژگیهای ژنتیکی را در این تقسیم بندی ها قوی تر می کند و نشان می دهد که مشخصات اکولوژیکی منطقه و محیط رویش گیاه علت اصلی تنوع مورفولوژیکی در این گیاهان نبوده است. اگر به صورت جزئی تر هم به بررسی صفات در جمعیتهای مختلف بپردازیم به همین نتیجه خواهیم رسید به طوریکه بالاترین قطر گل آذین را  دو جمعیت کردستان(ارتفاع 1322) و سمنان(ارتفاع2224) نشان داده اند که از مناطق کاملا متفاوتی جمع آوری شده اند وعدم ارتباط ویژگیهای اکولوژیک را با صفات مورد بررسی مورد تایید قرار می دهند. همین امر در مورد جمعیتهای  A. aleppica نیز دیده می شود.  نظیر همین نتایج توسط Galambosi و همکاران(21) در پژوهشی بر روی واریته های مختلف  بابونه گزارش شد، ایشان اعلام کردند تنوع ژنتیکی جمعیتهای مورد بررسی با پراکنش جغرافیایی آنها در ارتباط نبوده است. اما نتایج پژوهشهای  Rahimmalek و همکاران (37) بر روی 8 جمعیت A. millefolium  و Keskitalo و همکاران (28) بر روی  ژنوتیپهای مختلف Tanacetum vulgare ، بر خلاف این نتایج را نشان داد.

با توجه به منابع موجود (12) و نتایج بدست آمده، A. aleppica در مقایسه با A. nobilis یک گیاه کوچک است. مقادیر بدست آمده برای طول، قطر و وزن گیاه این امر را تایید می کند. به همین ترتیب هم تعداد گلهای تولید شده توسط این گیاه در مقایسه خیلی کمتر از گونه  A. nobilis بوده است. اما این واقعیت که جثه کوچک گیاه تعداد بوته در سطح را بالا می برد و همچنین خواص درمانی ویژه آن، ظرفیتهای دارویی و اقتصادی این گیاه را اثبات می کند. خاصیت ضد التهابی، مسکن ، ضد میکربی و آنتی اکسیدانتی قوی گیاه در تحقیقات سالهای اخیر توسط محققان به اثبات رسیده است(27،26،29). انتخاب و اصلاح جمعیتهای برتر این گونه راه را برای تولید اقتصادی این گیاه و مواد موثره موجود در آن باز می کند. در بین جمعیتهای A. aleppica جمعیتهای آذربایجان غربی3 وآذربایجان غربی4  با داشتن بیشترین قطر(به ترتیب44 و 33/38 سانتی متر) گیاهان بزرگی هستند که تعداد گلهای زیادی هم تولید کرده اند( به ترتیب 67/7، 44/10) و جمعیت ایلام با دارا بودن کمترین قطر گیاه(5/25 سانتی متر)، گیاهان کوچکی با تعداد گلهای زیادی (17/8) دارد بنا بر این از نظر تولید گل جمعیت ایلام بر دو جمعیت قبلی برتری دارد چون، همانطور که قبلا ذکر شد، این امکان را می دهد که با تعداد بوته بیشتری در واحد سطح گلهای بیشتری تولید گردد.

با افزایش توجه جهانیان به مصرف و تولید داروهای با منشاء گیاهی، در سالهای اخیر میزان تحقیقات انجام شده در زمینه این گیاهان افزایش یافته است. موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور یکی ازموسساتی است که پروژه های تحقیقاتی زیادی بر روی انواع گیاهان دارویی به انجام رسانده است(2، 6، 7، 10، 13، 24، 39) همچنین این گیاهان با ارزش در پروژه های متعدد دانشجویی مورد بررسی قرار گرفته اند(4، 8، 14).

هدف از این تحقیق یافتن تنوع بین جمعیتهای گونه دارویی بومادران و معرفی جمعیتهای برتر از طریق صفات ریخت شناسی در مزرعه بوده است. نتایج بدست آمده بهترین دستمایه برای اصلاح و تولید واریته های  کار آمدترمی باشد. همچنین از آنجا که تفاوتهای درون گونه ای نشان از توان تطابق آن گونه به شرایط مختلف محیطی دارد (34، 32)، این نتایج می تواند برای کشت و معرفی گونه ها در مناطقی که به طور معمول نمی رویند نیز مفید باشد.

  1. پیرخضری م.، حسنی م.ا. و طباطبایی م. 1387. بررسی تنوع ژنتیکی توده های بابونه آلمانی(Matricaria chamomilla) بر اساس صفات مورفولوژیکی و زراعی. مجله علوم و صنایع کشاورزی علوم باعبانی. 22(2):87-99.
  2. ذکری، م.، صالحی شانجانی، پ.، جوادی، ح. و علیزاده، م. 1393 بررسی تنوع ژنتیکی جمعیتهای سه گونه بابونه با استفاده از فعالیت آنزیمی پراکسیداز. مجله پژوهشهای سلولی و ملکولی، 27(1):35-43. 
  3. زرگری، ع. 1371. گیاهان دارویی. انتشارات دانشگاه تهران، جلد سوم. صفحه 116.
  4. سلامتی، م. و یوسفی، م. 1393. ارزیابی تنوع عملکرد و صفات مورفولوژیکی برخی از ژنوتیپهای بادرشبویه Dracocephalum moldavica . مجله پژوهشهای گیاهی 27(1): 91-99.
  5.  سلیمانی، ح.، . رضایی، م.ب.،  جایمند، ک. و  برنارد، ف. 1381. بررسی میزان گلیسیریزیک اسید در کالوسها و ریشه های طبیعی چند جمعیت از گیاه شیرین بیان نشریه دانشگاه تربیت معلم، دانشکده علوم 4(3): 88-96.
  6. صالحی شانجانی، پ.، ایزدپناه، م.، فلاح حسینی، ل.، رمضانی یگانه، م.، رسول زاده، ل.، کاوندی، آ.، سردابی، ف.، پهلوانی، م.، امیرخانی، م. و سیدیان، س.ا. 1394. مقایسه اثر تنش خشکی بر تنظیم اسمزی، پراکسیداز، پلی فنل اکسیداز و پیگمانها در نمونه های بذری مختلف بابونه کاذب و بابونه زرد. مجله پژوهشهای گیاهی، 28(1): 126-139.
  7. طریقی، م.، صالحی شانجانی، پ. 1392. بررسی تنوع ژنتیکی جمعیت‌های 3گونه Tripleurospermum sevanense, Anthemis  tinctoria Matricaria recutita  به وسیله پروتئین­های کل و تعیین ارتباط آن با عوامل جغرافیایی. مجله به‌نژادی نهال و بذر،29: 793-803..
  8. فرج پور، م. 1388. بررسی تنوع ژنتیکی و مورفولوژیک بین و درون گونه ای بومادران ایران. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، مجتمع اموزشی ابوریحان، گروه امورزراعی زراعت واصلاح نباتات، 99ص.  
  9.  کاظمی زاده، ز.، مرادی، ا. و یوسفی، م. 1390. بررسی ترکیب های شیمیایی اسانس گل و برگ بومادران تماشایی (neilreichii  Achillea nobilis subsp. )رویش یافته در استان گیلان. فصلنامه گیاهان دارویی، 38: 156-162.   
  10. لباسچی، م.ح. و شریفی عاشورآبادی، ا. 1380. تغییرات هیپریسین در رویشگاه های مختلف گل راعی تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران، 11: 87-101.
  11. مظاهری، د. 1373. زراعت مخلوط، انتشارات دانشگاه تهران. ص 262.
  12. مظفریان، و. 1387.  فلور ایران شماره 59: تیره کاسنی (Compositae): قبیله‌های Anthemideae و Echinopeae. تهران، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، 448صفحه. 
  13. مهرپور،  ش.، سفیدکن، ف.، میرزایی ندوشن، ح. و مجد، الف. 1383مقایسه اسانس چهار جمعیت از گیاه Thymus kotschyanus در شرایط کشت مزرعه و گلخانه مجله تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران ، 24)2): 69-79.
  14. میر احمدی، ف. 1389. ارزیابی تنوع ژنتیکی برخی توده های بومادران زرد( ( Achillea bieberstenii Afan) ایران با استفاده از نشانگرهای مورفولوژیکی، DNA  و فیتوشیمیایی. پایان نامه کارشناسی ارشد، پردیس کشاورزی و منابع طبیعی، دانشکده علوم باغبانی و گیاه پزشکی 92ص.  
    1. Barış, D., Kızıl, M., Aytekin, Ç. Kızıl, G., Yavuz, M.,  Çeken, B. and Selçuk Ertekin A. 2011. In Vitro Antimicrobial and Antioxidant Activity of Ethanol Extract of Three Hypericum and Three Achillea Species From Turkey. International Journal of Food Properties, 14(2): 339-355.  
    2. Chevallier, A., 1996. The Encyclopedia of Medicinal Plants. London, UK: Dorling Kindersley Publishing Inc. 
    3. Demirci, F., Demirci, B., Gurbuzl, l., Yesilada, E. and Baser, K.H.C. 2009. Characterization and biological activity of Achillea teretifolia Willd. And A. nobilis L. subsp neilreichii Kerner. Turk. J. Biol., 33: 129-136.
    4. Ebrahimi , M., Farajpour, M. and Rahimmalek, M. 2012.  Inter- and intra-specific genetic diversity of Iranian yarrow species Achillea santolina and Achillea tenuifolia based on ISSR and RAPD markers. Genet. Mol. Res., 11 (3): 2855-2861.  
    5. Emberger, L., 1971. Considération Complémentaires au sujet des Recherches Bioclimatologiques et Phytogéographiquesé Cologiques. Travaux de Botanique et d’Ecologie, Masson, Paris, pp: 291–301.
    6. Galambosi, B., Marezal, G., Litkey, K., Svab,J. and Petri, G. 1988. Comparative examination of chamomile varieties grown in Finland and Hungray. Herba Hungarica, 30:45-55.
    7. Gharibi, Sh., Rahimmalek, M., Mirlohi, A., Majidi, M.M.  and Tabatabaei, B. 2011. Assessment of genetic diversity in Achillea millefolium subsp. Millefolium and Achillea millefolium subsp. Elbursensis using morphological and inter-simple sequence repeat (ISSR) markers. Journal of Medicinal Plants Research, 5(13): 2906-2916.  
    8. Işcan, G., Kirimer, N., Kürkçüoglu, M., Arabaci, T., Küpeli, E. and Başer, K.H. 2006. Biological activity and composition of the essential oils of Achillea schischkinii Sosn. And Achillea aleppica DC. Subsp. Aleppica. J. Agric. Food Chem., 54(1):170-3. 
    9. Izadpanah, M., Salehi Shhanjani, P. and Jafari, A.A. 2012. Assessment of genetic diversity among wild populations of Achillea bieberstenii Afan. using Agro-morphological and germination traits. Journal of Medicinal Plants and By-products 2: 185-195.
    10. Judzentiene, A., Mockute, D. 2012. Essential oil composition of two yarrow taxonomic forms. Central European Journal of Biology (CEJB), 5:346-352. 
    11. Karamenderes, C., Apaydin, S. 2003. Antispasmodic effect of Achillea nobilis L.subsp sipylea(O. Schwarz) Bassler on the rat isolated duodenum. Journal Ethnopharmacology, 84: 178 – 9.  
    12. Karamenderes, C., Karabay-yavasoglu, N.U. and Zeybek, U. 2007. Composition and antimicrobial activity of the essential oils of Achillea nobilis subsp. Sipylea and subsp. Neilreichii. Chem. Nat. Comp., 43:632-634. 
    13. Keskitalo, M., Pehu, E., Simon, J.E. 2001. Variation in volatile compounds from tansy (Tanacetum vulgare L.) related to genetic and morphological differences of genotypes. Biochem. Syst. Ecol., 29: 267-285.  
    14. Kizil, M., Kizil, G., Yavuz, M. and ÇeKen, B. 2010. Protective activity of ethanol extract of three Achillea species against lipid peroxidation, protein oxidation and DNA damage in vitro. Acta Alimentaria, 39( 4):457-470. 
    15. Krenn, L. 2003. Flavenoids from Achillea nobilis. Z. Naturforsch, 58: 11-16.
    16. Letchamo, w and Vomel, A.1992. A comparative investigation of chamomile genotypes under extremely varing ecological condition. Acta Horticulture, 306:105-114.
    17. Mal, T.K., Lovett-Doust, J. 2005. Phenotypic plasticity in vegetative and reproductive traits in an invasive weed, Lythrum salicaria (Lythraceae), in response to soil moisture. Am. J. Bot., 92:819-825.  
    18. Palic, R., Stojanovic, T. and Tanelovic, N. 2003. Composition and antibacterial activity of Achillea crithmifolia and Achillea nobilis essential oils. J. Essent. Oil Res. 15: 434-437.  
    19. Pang, G.C., Jiang, D.M. 1995. Population genetic diversity and data analysis. Scientia Silvae Sinicae, 31:543-550. 
    20. Rahimmalek, M. 2012 Genetic relationships among Achillea tenuifolia accessions using molecular and morphological markers. Plant Omics Journal, 5(2): 128-135.
    21. Rahimmalek, M., Sayed Tabatabaei, B.E., Etemadi, N., Hossein Golid, S.A., Arzania, A. and Zeinalie, H. 2009a. Essential oil variation among and within six Achillea species transferred from different ecological regions in Iran to the field conditions. Industrial Crops and Products, 29: 348-355.
    22.  Rahimmalek, M., Sayed Tabatabaei, B.E., Arzania, A. and Etemadi, N. 2009b. Assesment of genetic diversity among and within Achillea species using amplified fragment length polymorphism (AFLP). Biochem. Syst. Ecol., 37: 354-361.  
    23. Sajjadi- Jaghargh, S.S., Alizadeh, M.A. and Kalagari, M. 2013.  Assessment of seed emergence characteristics and seedlings vigor of three populations aromatic medicinal plant species of Anthemis pseudocotula Boiss. by using of priming technique and pre-chilling. Bulletin of Environment, Pharmacology and Life Sciences, 3(1): 112-119.
    24. Salehi Shanjani, P., Izadpanah, M. and Mohamadpour, M. 2014.  Effects of Water Stress on Germination of Yarrow populations from Different Bioclimatic Zones in Iran. Plant Breeding and Seed Science, 68(4):39-54.
    25. SAS 1996. SAS/stat for windows, version 6.12 SAS Institute Cary, NC27513, USA.
    26. Schlichting, C.D.  2002. Phenotypic plasticity in plants. Plant Species Biology, 17, 85–88. 
    27. Ward, J.H. 1963. Hierarchical grouping to optimize an objective function. J. Am. Stat. Assoc., 58:238-244.  

15.     نظری، ب.، جعفری، ع.، صالحی شانجانی، پ.، نخجوان، ش. 1391. تنوع وتمایز ژنتیکی4 گونه بومادران Achillea filipendulla،A. nobilis، A. millefolium وA.pachycephala بوسیله مارکرهای پروتئین های محلول. ویژه نامه دوازدهمین کنگره ژنتیک ایران، 117ص.

دوره 29، شماره 4
اسفند 1395
صفحه 702-716
  • تاریخ دریافت: 15 مهر 1393
  • تاریخ بازنگری: 28 مرداد 1394
  • تاریخ پذیرش: 17 شهریور 1394