ترکیب اسیدهای چرب و تعیین محتوای استرول های بذر سه گونه مریم گلی (.Salvia L) ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه شاهد، دانشکده علوم پایه، گروه زیست‌شناسی

2 دانشگاه تهران، پردیس کشاورزی و منابع طبیعی، گروه مهندسی علوم باغبانی

3 دانشگاه بوعلی سینا، گروه زیست‌شناسی، بخش هرباریوم

28218

چکیده

مریم‌گلی (Salvia L.) یکی از مهم‌ترین جنس‌های تیره نعناعیان (Lamiaceae)می‌باشد. اغلب گونه‌های این جنس دارای خواص دارویی بوده و در طب سنتی کاربرد‌های فراوانی دارند. با توجه به محدود بودن اطلاعات در خصوص مطالعه متابولیت‌-های دارویی گیاهان مریم‌گلی، هدف تحقیق حاضر شناسایی و تعیین مقدار روغن، اجزای اسید چرب و استرول‌های بذر سه گونه مریم ‌گلی ایران بود. روغن بذرهای رسیده گونه‌های مورد نظر با استفاده از دستگاه سوکسله و هگزان نرمال و استرول‌های آزاد و همیوغ آن‌ها با استفاده از حلال‌های مناسب استخراج شدند. شناسایی و تعیین محتوای اسیدهای چرب و استرول‌ها به روش کروماتوگرافی گازی انجام شد. پنج اسید چرب اصلی شناسایی شده در روغن بذر گونه‌های مورد مطالعه شامل آلفا-لینولنیک اسید (C18:3n3) (28/2±28/49%-51/0±84/41)، لینولئیک اسید (C18:2n6) (36/0±25/30%-0/03±63/20)، اولئیک اسید (C18:1n9) (19/94±0/16%-14/02±0/72)، استئاریک اسید (C18:0) (06/0±41/2%-01/0±13/2) و پالمیتیک اسید (C16:0) (03/0±01/6%-3/77±0/07) بودند. اسید های چرب امگا-3 و امگا-6 به ترتیب 56/49%-58/45 و 45/24%-99/20 کل اسید ‌های چرب را در بذرها تشکیل می‌دادند. بیش‌ترین مقدار استرول کل در بذرS. virgata با 11/38 میلی‌گرم/100گرم وزن خشک و کمترین مقدار آن در بذر S. nemorosa با 59/31 میلی‌گرم/100گرم وزن خشک برآورد شد. همچنین بتا-سیتواسترول، استیگمااسترول و کمپسترول به‌‌عنوان استرول‌های اصلی بذرها شناسایی شدند. نتایج بدست آمده نشان می‌دهند که بذر گیاهان مریم‌گلی منابع مناسبی از روغن-های گیاهی و غنی از اسیدهای چرب ضروری امگا-3 (ALA) و امگا-6 (LA) و همچنین استرول‌های دارویی چون بتا-سیتواسترول
می‌باشند که می‌توان از آن‌ها در صنایع دارویی و غذایی بهره برد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Fatty acid Composition and Phytosterol Contents of the Seeds from Three Salvia L. Species Growing in Iran

نویسندگان [English]

  • Seyed Hamed Moazzami Farida 1
  • tayebeh rajabian 1
  • Seyed Alireza Salami 2
  • Massoud Ranjbar 3
  • Massoud Taghizadeh 1
  • Nosrat Rahmani 1

1 Department of Biology, Faculty of Sciences, Plant Physiology Lab.

2 Department of Horticultural Sciences, Faculty of Agriculture and Natural Resources, University of Tehran

3 Department of Biology, Herbarium Division, Faculty of Sciences, Bu-Ali Sina University

چکیده [English]

Salvia L. is one of the most important members of the Lamiaceae family. Several species of this genus have many pharmaceutical applications. A very limited number of investigations have been reported for fatty acid and phytosterol profiles in this genus. This study was accomplished in order to quantify of oil content and to determinate fatty acid and phytosterol profiles of the seeds from three Salvia species of Iran. Seed oils were extracted using n-hexane as solvent in a Soxhlet apparatus. Free fatty acids were prepared by the saponification of the oils and after methylation were analyzed by GC method. Conjugated and free sterols were extracted from the unsaponifcable fraction of the seed oils and after derivatization were analyzed by GC. Five major fatty acids including α-linolenic (41.84 ±0.51-49.28±2.28%), linoleic (20.63±0.03-30.25±0.36%), oleic (14.02 ± 0.72-19.94 ± 0.16%), stearic (2.13±0.01-2.41±0.06%) and palmitic acid (3.77±0.07-6.01±0.03%) were identified in the seeds oil. Omega-3 and omega-6 fatty acids contained 45.58-49.56% and 20.99-24.45% of total fatty acids in the seed oils, respectively. The highest amount of total sterols was detected in the seeds of S. virgata with 38.11 mg /100 g D.W and the lowest was measured in the seed S. nemorosa with 31.59 mg /100 g D.W, respectively. β-sitosterol, stigmasterol and campsterol were the main sterol constituents of the seed oils. In general, Salvia seed oils are rich sources in omega-3 and omega-6 essential fatty acids, as well as β-sitosterol and can be used in pharmaceutical and food industries.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Gas chromatography
  • Lamiaceae
  • Omega-3 and Omega-6 fatty acids
  • Phytosterols
  • Salvia L

ترکیب اسیدهای چرب و تعیین محتوای استرول­های بذر سه گونه مریم­گلی (Salvia L.) ایران

سید حامد معظمی فریدا1، طیبه رجبیان1*، سیدعلیرضا سلامی2، مسعود رنجبر3، مسعود تقی­زاده1 و نصرت رحمانی1 

1 تهران، دانشگاه شاهد، دانشکده علوم پایه، گروه زیست‌شناسی

2 کرج، دانشگاه تهران، پردیس کشاورزی و منابع طبیعی، گروه مهندسی علوم باغبانی 

3 همدان، دانشگاه بوعلی سینا، گروه زیست‌شناسی، بخش هرباریوم  

تاریخ دریافت: 30/11/92             تاریخ پذیرش: 12/5/93

چکیده

مریم­گلی (Salvia L.) یکی از مهمترین جنس­های تیره نعناعیان  (Lamiaceae)می­باشد. اغلب گونه­های این جنس دارای خواص دارویی بوده و در طب سنتی کاربرد­های فراوانی دارند. با توجه به محدود بودن اطلاعات در خصوص مطالعه متابولیت­­های دارویی گیاهان مریم­گلی، هدف تحقیق حاضر شناسایی و تعیین مقدار روغن، اجزای اسید چرب و استرول­های بذر سه گونه مریم ­گلی ایران بود. روغن بذرهای رسیده گونه­های مورد نظر با استفاده از دستگاه سوکسله و هگزان نرمال و استرول­های آزاد و همیوغ آنها با استفاده از حلال­های مناسب استخراج شدند. شناسایی و تعیین محتوای اسیدهای چرب و استرول­ها به روش کروماتوگرافی گازی انجام شد. پنج اسید چرب اصلی شناسایی شده در روغن بذر گونه­های مورد مطالعه شامل آلفا-لینولنیک اسید (C18:3n3) (28/2±28/49%-51/0±84/41)، لینولئیک اسید (C18:2n6) (36/0±25/30%-0/03±63/20)، اولئیک اسید (C18:1n9) (19/94±0/16%-14/02±0/72)، استئاریک اسید (C18:0) (06/0±41/2%-01/0±13/2) و پالمیتیک اسید (C16:0) (03/0±01/6%-3/77±0/07) بودند. اسید های چرب امگا-3 و امگا-6 به ترتیب 56/49%-58/45 و 45/24%-99/20 کل اسیدهای چرب را در بذرها تشکیل می­دادند. بیشترین مقدار استرول کل در بذر S. virgata با 11/38 میلی­گرم/100گرم وزن خشک و کمترین مقدار آن در بذر S. nemorosa با 59/31 میلی­گرم/100گرم وزن خشک برآورد شد. همچنین بتا-سیتواسترول، استیگمااسترول و کمپسترول به­­عنوان استرول­های اصلی بذرها شناسایی شدند. نتایج بدست آمده نشان می­دهند که بذر گیاهان مریم­گلی منابع مناسبی از روغن­های گیاهی و غنی از اسیدهای چرب ضروری امگا-3 (ALA) و امگا-6 (LA) و همچنین استرول­های دارویی مانند بتا-سیتواسترول می­باشند که می­توان از آنها در صنایع دارویی و غذایی بهره برد.

واژه‌های کلیدی: مریم­گلی (L. Salvia)، تیره نعناعیان، اسیدهای چرب امگا-3 و امگا-6، استرول­های گیاهی، کروماتوگرافی گازی

* نویسنده مسئول، تلفن: 51212244-021 ، پست الکترونیکی: rajabian@shahed.ac.ir

مقدمه

 

تیره نعناعیان به دلیل داشتن صفات و خصوصیات مهم دارویی و غذایی جزء اولین تیره­هایی است که توسط گیاه‌شناسان شناسایی شده است (1). جنس مریم­گلی به­عنوان بزرگترین جنس تیره نعناعیان، شامل حدود 1000 گونه در اغلب نقاط جهان پراکنش وسیع دارد (49). جنس مریم­گلی در ایران حدود 58 گونه دارد که 17 گونه از آنها انحصاری هستند و بقیه به­صورت خودرو در بسیاری از مناطق ایران پراکنده­اند (37). از گذشته­های دور، در طب سنتی، گونه های جنس مریم­گلی برای درمان بیماری دیابت (28) و بیماری­های پوستی نظیر اگزما و صدفک (Psoriasis) (47)، سل، برونشیت، سرماخوردگی، اسهال و بیماری های کبدی (5) مورد استفاده قرار می­گرفته­اند. این گیاهان دارای متابولیت­های ثانویه متنوعی شامل روغن­های اسانسی، اسیدهای فنلی، فلاوونوئیدها، دی­ترپن­ها و سزکوئی­ترپن­ها می­باشند. مطالعات نشان داده­است که این متابولیت­ها دارای فعالیت­های زیستی و فارماکولوژیکی متعددی از قبیل اثرات درد نشان، تب­بر، پاد­باکتریایی، پاداکسایشی (48)، پاد­دیابتی، گند­زدایی، قابض، اسپاسمولیتیک، پادسرطانی، پادالتهابی و پادجهشی (24)، پادباکتریایی، پادقارچی (11)، پادویروسی (18)، آنتی­کالینرژیک (15)، محافظت کبدی و پادعفونی کنندگی (27) هستند. علاو بر این در صنایع غذایی و آرایشی کاربرد فراوانی دارند (43).

ازجمله متابولیت­های دارویی مهم موجود در گونه­های مختلف جنس مریم­گلی می­توان به اسیدهای چرب و استرول­ها اشاره کرد. اسیدهای چرب نقش­های کلیدی در متابولیسم بدن ایفا می­کنند و در ساخت ترکیبات مهمی مانند پروستاگلاندین­ها، لوکوترین­ها و ترومبوکسین­ها نقش دارند. مهمترین منابع غذایی اسیدهای چرب، روغن های گیاهی می­باشند (44). دو گروه از اسیدهای چرب ضروری در بدن انسان وجود دارد: اسیدهای چرب امگا-3 و اسیدهای چرب امگا-6، که به ترتیب از اسیدهای چرب آلفا-لینولنیک اسید ( , ALA3n 18:3C) و لینولئیک اسید
(, LA6n 18:3C) مشتق می­شوند (3). فقدان اسیدهای چرب ضروری در رژیم غذایی انسان عامل بروز اختلالاتی ازجمله بیماری­های قلبی-عروقی، عفونت­های ویروسی، انواع خاصی از سرطان­ها، اگزما، بیماری­های عصبی ناشی از دیابت، آرتریت روماتوئید و بیماری­های خود­ ایمنی می باشند (12 و 29).

پرمقدارترین اسیدهای چرب موجود در بذر گیاهان تیره نعناعیان شامل ALA، LA و اولئیک اسید(, OA9n 18:1C) است (10،8 و 31). براساس مطالعاتی که توسط Azcan و همکاران (2004) (8)، Bagçi و همکاران (2004) (10)، Gören و همکاران (2006) (22)، Kiliç و همکاران (2007) (30)، Ayerza (1995) (6)، Ayerza و Coates (2011) (7) و Kurşat و همکاران (2013) (31) انجام شده است، پالمیتیک اسید (, PA16:0C) ، استئاریک اسید (, SA18:0C)، OA، LA و ALA به عنوان اسیدهای چرب غالب در روغن بذر گیاهان مریم­گلی معرفی شده­اند.

استرول‌های گیاهی از ترکیبات تری­ترپنوئیدی می­باشند که بیش از صد نوع مختلف از آنها در طبیعت شناسایی شده است. این متابولیت‌ها در همه بافت‌های گیاهان عالی و با فراوانی بیشتر در بذرها دیده می‌شوند (32). استرول­های گیاهی دارای خواص پاداکسایشی، پادباکتریایی، پادالتهابی و ترمیم کننده زخم می­باشند (2 و 19). روغن‌های گیاهی، مغزها، دانه ها، جوانه‌ها، کلم‌ها، زیتون سبز و سیاه از منابع عمده استرول‌های گیاهی هستند (36، 38 و40). استرول­های گیاهی به­صورت تجاری از روغن­های گیاهی از قبیل روغن سویا، کلزا، آفتابگردان و ذرت استخراج می­شود یا به صورت مصنوعی از چوب نیشکر تهیه می­شود (26 و 46). براساس دانش ما، هیچ گزارشی در رابطه با بررسی استرول­ها در گونه­های جنس مریم­گلی ایران وجود ندارد.

با وجود تنوع گونه­ای و انتشار گسترده جنس مریم­گلی در ایران و اهمیت استفاده این گیاهان در صنایع دارویی و غذایی، مطالعات محدودی در رابطه با تعیین محتوای روغن کل، اجزای اسید چرب و استرول­ها در اندام­های مختلف، بویژه بذر این گیاهان انجام شده است. از این‌رو هدف اصلی پژوهش حاضر بررسی مقایسه­ای مقدار روغن، ترکیب اسید چرب و استرول­ها در بذر سه گونه خودروی مریم گلی ایران تعیین شد. 

مواد و روشها

مواد گیاهی: بذرهای رسیده سه گونه مریم­گلی
(S. nemorosa، S. reuterana و S. virgata) از رویشگاه­های طبیعی آنها در فصول بهار و تابستان سال 1391 جمع­آوری شدند. جدول 1 نام، محل و زمان جمع­آوری، شماره هرباریومی و ویژگی­های جغرافیایی زیستگاه نمونه­های مورد مطالعه را نشان می­دهد. نمونه­های هرباریومی گیاهان مورد مطالعه در هرباریوم دانشگاه بوعلی سینای همدان (BASU) نگهداری شدند.

 

جدول 1- معرفی گونه­های مورد مطالعه جنس مریم­گلی و موقعیت جغرافیایی محل جمع­آوری آنها

 

مجموع بارش سالیانه (mm)

متوسط دمای سالیانه (°C)

شماره هرباریومی

تاریخ
جمع­آوری

ارتفاع از سطح دریا (m)

مشخصات جغرافیایی

محل جمع­آوری

گونه

400

5/11

 33994BASU

تیر 91

2135

¢58 °35 N:

¢05 °51 E:

استان البرز، سد آسارا

S. nemorosa

250

13

 34042BASU

تیر 91

2369

¢42 °35 N:

¢13 °50 E:

استان تهران، فیروزکوه

S. reuterana

350

15

 33993BASU

خرداد 91

1405

¢23 °36 N:

¢24 °50 E:

استان قزوین، قزوین

S. virgata










BASU: هرباریوم دانشگاه بوعلی سینای همدان


استخراج روغن و مشتق­سازی آن: بذر نمونه­ها پس از پاک­سازی از آلودگی­های خارجی با آسیاب دستی پودر شدند. استخراج روغن از نیم­ گرم از نمونه­های پودر شده بذر با استفاده از دستگاه سوکسله و هگزان نرمال به عنوان حلال و به مدت هشت ساعت، انجام شد. اسیدهای چرب آزاد موجود در روغن بعد از حذف حلال تحت شرایط خلأ، به روش López-Martinez و همکاران (2004) صابونی شدند (35). سپس اسیدهای چرب به دست آمده با استفاده از روش Lepage و Roy (1984) متیلی شدند (33). مشتق متیلی اسیدهای چرب، بعد از سرد شدن در دمای اتاق و حذف حلال برای بررسی به روش GC جدا شد. استخراج برای هر نمونه سه بار تکرار شد. نمونه­ها­ تا زمان آزمایش (حداکثر 2 تا 3 روز پس از آماده­سازی)، در دمای °C4 نگهداری شدند.

تجزیه اسیدهای چرب آزاد به روش­ کروماتوگرافی گازی (GC): برای جداسازی و شناسایی انواع اسید­های چرب، دستگاه کروماتوگراف گازی (Varian CP3800) متصل به آشکار­ساز FID و مجهز به ستون سیلیکای قطبی
(TR-CN100 poly (bicyanopropyl) siloxane capillary)  (طول ستون: 60 متر، قطر داخلی: 25/0 میلی­متر، ضخامت فیلم: 2/0 میکرو­متر)( Teknokroma Co, Barcelona, Spain) مورد استفاده قرار گرفت. گاز هلیم با جریان 1 میلی­لیتر در دقیقه در ستون به عنوان گاز حامل به‌کار رفت. نسبت شکاف در اتاقک تزریق 25:1 بود، برنامه دمایی ستون، با دمای°C 175 به مدت 2 دقیقه آغاز شد و پس از آن با افزایش دمای °C 3 در دقیقه ادامه یافت تا به  °C230 رسید و بعد به مدت 3 دقیقه در همین دما باقی ماند. دمای اتاقک تزریق و آشکارساز °C 290 و حجم عصاره برای تزریق 1 میکرولیتر بود. اجزای هر نمونه با استفاده از نرم­افزار Workstation (V 6.4) تجزیه و مورد بررسی قرار گرفت. محتوای روغن نمونه­های بذر براساس درصد وزن خشک آنها و مقدار اسیدهای چرب براساس درصد روغن کل و با مقایسه سطح زیر قله آنها با نمونه­های استاندارد (C:14-C:22، شرکت سیگما) محاسبه و گزارش شد.

آماده­سازی نمونه­ها برای استخراج استرول­های گیاهی همیوغ: حدود 5/0 گرم از پودر هر نمونه بذر همراه با 200 میکروگرم کلسترول (استاندارد داخلی، مرک) با 10 میلی‌لیتر هیدروکلریک اسید 4 مولار مخلوط و به مدت 1 ساعت در دمای °C80 با استفاده از خنک‌کننده، رفلکس شد. به مخلوط حاصل پس از سرد شدن در دمای اتاق، 5 میلی‌لیتر محلول پتاسیم هیدروکسید اتانولی 4 مولار افزوده شد و مجددا در دمای °C70 به مدت 1 ساعت رفلکس گردید و پس از سرد شدن در دمای اتاق 10 میلی‌لیتر هگزان و 5 میلی‌لیتر آب بدون یون و مقدار کمی پتاسیم کلرید به آن افزوده شد. مخلوط حاصل به مدت 5 دقیقه با کمک دستگاه فراصوت، به‌طور کامل همگن شد و پس از آن به قیف جداکننده 125 میلی‌لیتری منتقل و لایه رویی هگزان جمع‌آوری شد. در مرحله بعد لایه هگزان، 3 مرتبه با 3 میلی‌لیتر محلول آبی پتاسیم هیدروکسید 25/0 مولار شستشو شد و هر بار لایه رویی هگزان جداسازی و pH آن با استفاده از آب بدون یون روی 6 تنظیم شد. سپس عصاره حاصل به یک بالن انتقال داده شد و مقداری پتاسیم سولفات بدون آب برای آب‌گیری به آن افزوده شد. در نهایت با استفاده از دستگاه تقطیر در خلأ حجم محلول هگزان به 1 میلی‌لیتر رسانده شد و با استفاده از گاز نیتروژن، حلال هگزان به‌طور کامل تبخیر شد و نمونه برای مشتق‌سازی آماده گردید (34).  

آماده­سازی نمونه­ها برای استخراج استرول­های آزاد: به 1 گرم از پودر بذر هر نمونه 20 میلی‌لیتر دی‌کلرومتان افزوده شد و مخلوط به مدت 10 دقیقه با کمک دستگاه فراصوت همگن گردید. مخلوط حاصل به مدت نیم ساعت در دمای اتاق به حالت سکون نگهداری شد و با استفاده از کاغذ صافی واتمن شماره 1، صاف گردید و بعد با استفاده از دستگاه تبخیر در خلأ و گاز نیتروژن، حلال به‌طور کامل خشک و نمونه مورد نظر برای مشتق‌سازی آماده شد (34).

مشتق­سازی استرول­های آزاد و همیوغ در نمونه­ها: پس از استخراج فیتواسترول‌های آزاد و همیوغ از نمونه‌های بذر، آنها برای تجزیه با دستگاه GC طبق روش زیر مشتق‌سازی شدند: بعد از خشک شدن کامل عصاره‌ها با استفاده از گاز نیتروژن، 50 میکرولیتر پیریدین خشک دو بار تقطیر به همراه 50 میکرولیتر معرف BSTFA
(N,O-Bis(trimethylsilyl)trifluoroacetamide ≥99%) حاوی 1% TMCS (trimethylchlorosilane) (شرکت سیگما-آلدریچ) به آنها افزوده شد و به مدت یک شب در تاریکی و در دمای اتاق نگهداری شدند. سپس هر یک از عصاره‌ها با 1 میلی‌لیتر دی‌کلرومتان رقیق شده و حجم 1 میکرولیتر از هر یک از آنها  برای تجزیه به دستگاه GC تزریق شد (34).  استخراج و مشتق سازی از هر نمونه سه بار انجام شد.  

شناسایی و سنجش استرول­ها به روش GC: برای شناسایی و جداسازی انواع استرول‌ها در عصاره‌ها از دستگاه گاز کروماتوگراف CP-3800 (شرکت Varian، هلند) متصل به آشکارساز FID و مجهز به ستون مویین سیلیکای CP-Sil 5 CB WCOT (طول ستون: 15 متر، قطر داخلی: 25/0 میلی‌متر، ضخامت فیلم: 25/0 میکرومتر) استفاده شد. هلیم با فشار psi 6 در ستون به‌عنوان گاز حامل به‌کار رفت. نسبت شکاف در اتاقک تزریق 20:1 بود، برنامه حرارتی ستون با دمای °C150 به مدت 2 دقیقه آغاز شد و پس از آن با افزایش دمای °C5 در دقیقه به دمای °C300 رسید و بعد به مدت 15 دقیقه در همین دما باقی ماند. دمای اتاقک تزریق و آشکارساز °C300 و حجم عصاره برای تزریق 1 میکرولیتر بود. شناسایی اجزای موجود در کروماتوگرام‌ها به کمک زمان بازداری آنها انجام شد. زمان بازداری اجزای مختلف با استفاده از داده‌های تزریق فیتواسترول‌های استاندارد (کمپسترول، استیگمااسترول و بتا-سیتواسترول) (شرکت سیگما-آلدریچ)، تحت شرایط یکسان با تزریق نمونه‌ها محاسبه گردید و از کلسترول به‌عنوان استاندارد داخلی برای سنجش‌های کمی استفاده شد.

تجزیه و تحلیل آماری داده­ها: تجزیه و تحلیل آماری داده ها به کمک نرم افزار SPSS (version 16.0) و براساس آزمون تجزیه واریانس یک طرفه ANOVA انجام شد. بعد از مشخص شدن معنی دار بودن اختلاف بین میانگین­ها، برای رتبه بندی آنها از آزمون چند دامنه­ای دانکن در سطح احتمال 05/0P< استفاده شد.

نتایج

محتوای روغن و اسیدهای چرب: در پژوهش حاضر، روغن و اجزای اسید چرب بذر سه گونه خودروی مریم­گلی ایران (S. virgata، S. reuterana وS. nemorosa) به روش GC مورد بررسی قرار گرفت. نتایج حاصل از ارزیابی مقدار روغن براساس درصد وزن خشک و اجزای اسید چرب براساس درصد نسبت به روغن کل و مقدار کل اسیدهای چرب و نسبت برخی از آنها در بذرگونه­های مورد مطالعه در جدول 2 نشان داده شده است.

بیشترین محتوای روغن بذر در گونه S. virgata با 56/0±78/27% و بعد در بذر گونه­های S. reuterana و
S. nemorosa به ترتیب با 73/0±84/24% و 02/1±29/22% برآورد شد. تفاوت در سطح اختلاف کمتر از 5% معنی­دار بود. ALA، LA، OA، SA و PA مهمترین اسیدهای چرب شناسایی شده در گاز کروماتوگرام­های حاصل بودند. در بین اسیدهای چرب شناسایی شده، دو اسید چرب ضروری ALA و LA بیشترین مقدار را در روغن بذر گونه­های مورد مطالعه داشتند. محتوای ALA در روغن بذر گونه­های S. reuterana، S. virgata و
S. nemorosa بترتیب برابر 51/0±84/41%، 33/0±45/45% و 82/2±28/49% بود. نتایج حاصل از پژوهش حاضر نشان داد که محتوای ALA در روغن بذر S. nemorosa با مقدار آن در روغن بذر S. virgata تفاوت معنی­داری دارد. بیشترین مقدار LA در روغن بذر S. reuterana با 36/0±25/30% و بعد در روغن بذر گونه­های
S. nemorosa و S. virgata به ترتیب با 08/1±13/24% و03/0±63/20% بدست آمد. نتایج نشان داد که روغن بذر سه گونه مورد مطالعه از لحاظ محتوای LA تفاوت معنی­داری با یکدیگر داشتند. بیشترین مقدار اسید چرب تک غیر اشباع در نمونه­های مورد مطالعه، OA بود. بیشترین محتوای آن در روغن بذر S. virgata (16/0±94/19%) گزارش شد. همچنین 10- سیس هپتا دکانوئیک اسید (C17:1) به عنوان یکی از اسیدهای چرب تک غیر اشباع فرد کربن در روغن بذر S. virgata (15/0±06/2%) شناسایی شد، که تفاوت معنی­داری بین محتوای آن در روغن بذر S. virgata با دو گونه دیگر مشاهده شد؛ مقدار این اسید چرب در دو گونه دیگر کمتر از 1% برآورد شد. اسیدهای چرب PA و SA فراوان­ترین اسیدهای چرب اشباع شده در روغن بذر گونه­های مورد مطالعه بودند. مقدار PA در روغن بذر گونه­های S. nemorosa،
S. virgata  و S. reuterana بترتیب 07/0±77/3%، 03/0±94/5% و 03/0±01/6% بدست آمد. با توجه به داده­های جدول 2، تفاوت معنی­داری در محتوای SA در روغن بذر گونه­های مورد مطالعه مشاهده نشد و مقدار آن در محدوده 01/0±13/2% در روغن بذر S. virgata تا 16/0±37/2% در روغن بذر S. nemorosa گزارش شد. در این پژوهش، همچنین محتوای کل اسیدهای چرب اشباع 89/8%-42/6، اسیدهای چرب تک غیر­اشباع 35/22%-29/14 و اسیدهای چرب چند غیر اشباع 78/73%-57/66 روغن بذر گونه­های مورد مطالعه برآورد شد. با توجه به یافته­های حاصل، محتوای اسیدهای چرب غیراشباع در بذر نمونه­های مورد مطالعه بالا بود و در محدوده 35/89%-07/88 روغن بذر تغییر ­کرد.

با توجه به نتایج بررسی­های ما، نسبت اسیدهای چرب اشباع به غیراشباع در روغن بذرهای S. nemorosa ،
S. virgata و S. reuterana بترتیب برابر با 07/0، 10/0 و 12/0 بدست آمد. داده­های حاصل از این پژوهش نشان داد که روغن بذر گیاهان مریم­گلی غنی از اسیدهای چرب امگا-3 و امگا-6 می­باشند. بیشترین محتوای اسیدهای چرب امگا-3 در روغن بذر S. virgata با 56/49% و بعد در روغن بذر گونه­های S. nemorosa و S. reuterana  بترتیب برابر 34/49% و 58/45% گزارش شد. بیشترین مقدار اسیدهای چرب امگا-6 نیز در روغن بذر
S. nemorosa به مقدار 45/24% برآورد شد. نسبت اسیدهای چرب امگا-6 به امگا-3 در روغن بذر نمونه­های مورد مطالعه در این پژوهش از 46/0 تا 50/0 متغیر بود.

استرول­ها: در پژوهش حاضر برای نخستین بار، استرول­های آزاد و همیوغ از بذرهای سه گونه خودروی
مریم گلی ایران (S. virgata، S. reuterana و
S. nemorosa) به روش GC مورد بررسی قرار گرفت. کمپسترول، استیگمااسترول و بتا-سیتواسترول، مهمترین استرول­های شناسایی شده در گاز کروماتوگرام­های حاصل بودند. داده­های حاصل از سنجش مقدار استرول­های کل، آزاد و همیوغ (براساس میلی­گرم/100گرم وزن خشک) در جدول 3 آورده شده است.

 

 

جدول 2- مقدار روغن (% وزن خشک) و اجزای اسید چرب (% نسبت به روغن کل) و مقدار کل اسیدهای چرب و نسبت برخی از آنها (%) در بذر سه گونه مریم گلی ایران

نام گونه 

   نام اسید چرب

S. virgata                           

S. reuterana 

S. nemorosa

09/0±00/0 a

04/0±01/0 a

05/0±00/0 a

مریستیک اسید (C14:0)

01/6±03/0a

94/5±04/0a

77/3±07/0b

پالمیتیک اسید (C16:0)

36/0±01/0 a

15/0±02/0 b

14/0±02/0 c

پالمیتولئیک اسید (C16:1)

07/0±02/0 a

09/0±00/0 a

08/0±03/0 a

مارگاریک اسید (C17:0)

06/2±15/0 a

34/0±01/0 b

14/0±02/0 b

10-سیس هپتادکانوئیک اسید (C17:1)

13/2±01/0 a

41/2±06/0 a

37/2±16/0 a

استئاریک اسید (C18:0)

94/19±16/0 a

88/16±37/0 b

02/14±72/0 c

اولئیک اسید (C18:1n9c)

14/0±00/0 a

07/0±01/0 b

10/0±01/0 b

لینولئایدیک اسید (C18:2n6t)

63/20±03/0 c

25/30±36/0 a

13/24±08/1 b

لینولئیک اسید (C18:2n6c)

11/0±01/0 a

17/0±00/0 a

09/0±01/0 a

آراشیدیک اسید (C20:0)

22/0±02/0 a

17/0±00/0 a

22/0±02/0 a

گاما-لینولنیک اسید (C18:3n6)

45/45±33/0b

84/41±51/0 ab

28/49±82/2 a

آلفا-لینولنیک اسید (C18:3n3)

13/0±01/0 a

06/0±01/0 a

06/0±02/0 a

استئاریدونیک اسید (C18:4n3)

20/0±19/0 a

04/0±01/0 a

06/0±01/0 a

بهنیک اسید (C22:0)

60/8

62/8

42/6

اسیدهای چرب اشباع

35/22

98/16

29/14

اسیدهای چرب تک غیر اشباع

57/66

37/72

78/73

اسیدهای چرب چند غیر اشباع

91/88

35/89

07/88

مجموع اسیدهای چرب غیر اشباع

10/0

12/0

07/0

اسیدهای چرب اشباع به غیر اشباع

20/2

04/2

04/2

آلفا-لینولنیک اسید به لینولئیک اسید

58/45

56/49

34/49

اسیدهای چرب امگا-3

99/20

23/24

45/24

اسیدهای چرب امگا-6

46/0

49/0

50/0

اسیدهای چرب امگا-6 به امگا-3

a56/0±78/27

a73/0±84/24

a02/1±29/22

محتوای روغن کل

داده­ها به صورت میانگین­ها ± انحراف معیار نمایش داده شده است. حروف c-a نشان­دهنده معنی‌دار بودن تفاوت میانگین­ها با استفاده از آزمون دانکن در سطح 05/0P< می‌باشند.

 

 

بیشترین مقدار استرول کل در بذر S. virgata با 11/38 میلی­گرم/100گرم وزن خشک و پس از آن در بذر
S. reuterana و S. nemorosa بترتیب با 17/37 و 59/31 میلی­گرم/100گرم وزن خشک بدست آمد. تفاوت بین میانگین­ها در سطح اختلاف کمتر از 5% معنی­دار بود.

 

 

جدول 3- داده‌های حاصل از سنجش مقدار استرول­ کل و استرول‌های آزاد و همیوغ (میلی‌گرم/ 100 گرم وزن خشک) در بذرهای سه گونه مریم­گلی ایران

محتوای استرول (میلی‌گرم/100 گرم وزن خشک) 

گونه

S. nemorosa

S. reuterana

S. virgata

کمپسترول کل 

17/7±00/0a

86/4±77/0b

40/7±20/0a

استیگمااسترول کل 

69/2±41/0b

73/2±38/0b

08/4±00/0a

بتا-سیتواسترول کل 

73/21±07/0c

59/29±28/1a

63/26±00/0b

استرول کل

59/31

17/37

11/38

کمپسترول آزاد 

63/1±56/0a

48/1±59/0a

83/1±25/0a

استیگمااسترول آزاد 

99/0±05/0b

13/1±16/0b

58/2±57/0a

بتا- سیتواسترول آزاد 

13/10±33/0a

80/7±45/0b

71/10±70/0a

استرول آزاد کل

74/12

41/10

12/15

کمپسترول همیوغ 

55/5±56/0a

38/3±18/0b

58/5±05/0a

استیگمااسترول همیوغ 

70/1±37/0a

60/1±54/0a

50/1±35/0a

بتا- سیتواسترول همیوغ 

31/11±06/0c

79/21±73/1a

92/15±37/0b

استرول همیوغ کل

85/18

76/26

00/23

داده­ها به صورت میانگین­ها ± انحراف معیار نمایش داده شده است. حروف c-a نشان­دهنده معنی‌دار بودن تفاوت میانگین­ها با استفاده از آزمون دانکن در سطح 05/0P< می‌باشند.

 

بیشترین محتوای بتا-سیتواسترول کل در بذر S. reuterana با 28/1±59/29 میلی­گرم/100گرم وزن خشک و کمترین مقدار آن در بذر S. nemorosa با 07/0±73/21 میلی­گرم/100گرم وزن خشک مشاهده شد. همچنین بیشترین محتوای استیگمااسترول کل (00/0±08/4 میلی­گرم/100گرم وزن خشک) و کمپسترول کل (20/0±40/7 میلی­گرم/100گرم وزن خشک) در بذر S. nemorosa برآورد شد. نتایج حاصل از این پژوهش نشان داد که در بین نمونه­های مورد مطالعه، بذرS. virgata بیشترین محتوای استرول آزاد (12/15 میلی­گرم/100گرم وزن خشک) و بذر S. reuterana بیشترین مقدار استرول همیوغ (76/26 میلی­گرم/100گرم وزن خشک) را داشتند.

بحث

محتوای روغن و اسیدهای چرب: مقاله حاضر اولین گزارش در رابطه با تعیین محتوای روغن و ترکیب اسید چرب بذر گونه­های S. virgata و S. reuterana رشد کرده در ایران و براساس اطلاعات ما اولین گزارش از محتوای روغن و اجزای اسید چرب بذر S. reuterana در بین منابع در دسترس می­باشد. Nejad Habibvash و همکاران (2007) محتوای روغن بذر S. nemorosa را 70/48% گزارش کردند (39) که دو برابر بیشتر از محتوای روغن بذر (29/22%) گزارش شده برای این گونه در پژوهش حاضر بود. با توجه به نتایج حاصل از پژوهش Azcan و همکاران (2004) (8)، Bagçi و همکاران (2004) (10) و Kiliç و همکاران (2007) (30)، محتوای روغن بدست آمده از جمعیت­های S. virgata رشد کرده در ترکیه از 4/1% تا 2/25% گزارش شد که در مقایسه با محتوای روغن بذر S. virgata، جمعیت قزوین (78/27%) کمتر می­باشد. در بین گیاهان مورد مطالعه در این پژوهش، بذر
S. virgata، شاخص­ترین نمونه از نظر محتوای روغن بود. طی تحقیقی، Kiliç و همکاران (2007) روغن بذر و ترکیب اسید چرب 7 گونه از مریم­گلی جمع­آوری شده از ترکیه را مورد ارزیابی قرار دادند، آنان بذر S. cadmia را با 6% روغن به­عنوان گونه شاخص از لحاظ محتوای روغن معرفی کردند (30) که این مقدار در مقایسه با محتوای روغن بذر گونه شاخص معرفی شده در این پژوهش به­طور تقریبی سه برابر کمتر است. همچنین Nejad Habibvash و همکاران (2007) بذر گونه S. verticillata را با 48/50% روغن، به­عنوان گونه شاخص در بین گونه­های مورد مطالعه خود گزارش کردند (39) که مقدار روغن بذر آن حدود دو برابر بیشتر از مقدار برآورد شده برای بذر گونه شاخص معرفی شده در این پژوهش بود.    

روغن بذر گیاهان مریم­گلی مورد بررسی در مقایسه با بذرهایی که به­صورت تجاری از آنها استفاده می­شود، مانند ذرت (5%-3)، کتان (16%~) و سویا (18%~) بیشتر است (23)، اما در مقایسه با محتوای روغن بذر گیاهانی مانند کدو (5/31%) (42)، شاهدانه (7/32%) (23)، گلرنگ (8/35%)، بذرک (35%-32) (50،23)، کنجد (51%-2/28) (51) و بادام زمینی (50%-40) (52) کمتر می­باشد.

براساس مطالعات انجام شده در این پژوهش، PA، SA، OA، LA و ALA به­عنوان عمده­ترین اسیدهای چرب شناخته شده در بذر نمونه­های مورد مطالعه معرفی شدند، که مشابه با نتایج حاصل از گزارش­های قبلی در رابطه با شناسایی ترکیب اسیدهای چرب روغن بذر برخی از گونه­های مریم­گلی بود. تمام مطالعاتی که تاکنون در رابطه با ترکیب اسید چرب روغن بذر گیاهان مریم­گلی انجام شده است، نیمرخ مشابهی از اسیدهای چرب را نشان داده­اند (6، 8، 10، 16، 17، 22، 31، 32، 39 و 41). همچنین براساس بررسی­های ما، اگرچه گونه­های مریم­گلی مطالعه شده در این پژوهش از مناطق مختلف جمع­آوری شده بودند، اما نیمرخ اسید چرب در روغن بذر همه آنها یکسان بود. با توجه به نتایج مطالعات پیشین و پژوهش حاضر می­توان اظهار داشت که مشابه بودن نیمرخ اسیدهای چرب در گونه­های مختلف مریم­گلی، ویژه این جنس می­باشد و به نوعی نشان دهنده اثر عوامل ژنتیکی بر ترکیب اسید چرب روغن بذر این گیاهان است. به­استثنای جنسScutelleria L.، ALA به­عنوان اسید چرب غالب ضروری امگا-3 در روغن بذر سایر اعضای تیره نعناعیان شناخته شده است (10). اسیدهای چرب غیراشباع، اجزای غالب در روغن گیاهان زیر تیره Nepetoidae از تیره نعناعیان می­باشند، روغن بذر این گیاهان حاوی بیش از 30% ALA است (9). با توجه به نتایج حاصل از پژوهش حاضر، مقدار ALA در روغن بذر گونه­های مورد مطالعه در این پژوهش بیش از 41% محتوای روغن بذر بود. مقدار ALA (45/45%) در روغن بذر S. virgata مورد مطالعه در این پژوهش در مقایسه با مقدار آن (85/34%-4/0) در
S. virgata جمع­آوری شده از مناطق مختلف ترکیه بیشتر بود (8 و 30) اما از مقدار گزارش شده (1/51%) توسط Bagçi و همکاران (2004) نزدیک به 6% کمتر بود (10). بذر S. nemorosa شاخص­ترین گونه از لحاظ محتوای ALA در بین نمونه­های مورد مطالعه در پژوهش ما بود.Nejad Habibvash  و همکاران (2007) مقدار ALA برای بذر این گونه را 66/25% گزارش کردند (39) که حدود دوبرابر کمتر از مقدار برآورد شده در پژوهش حاضر بود. مطابق نتایج Azcan و همکاران (2004) (8) و Kiliç و همکاران (2007) (30) به­ترتیب روغن بذر S. sclarea با 6/38% و S. staminea با 7/47% ALA به­عنوان گونه شاخص از لحاظ محتوای ALA معرفی شدند که قابل مقایسه با مقادیر گزارش شده برای گونه شاخص در پژوهش حاضر بود. محتوای ALA در روغن بذر گونه­های مریم­گلی مورد مطالعه، در مقایسه با بذرهایی که به­صورت تجاری از آنها استفاده می­شود، همانند شاهدانه (4/15%)، آفتابگردان (0/1%)، کلزا (0/1%)، کلرنگ (0/1%) (14) بسیار بیشتر بوده اما کمتر از محتوای ALA در بذرک (60%~) می­باشد (23).

مطالعات نشان داده است که LA، اسید چرب غالب در نهاندانگان می­باشد (21). در پژوهش حاضر، بعد از ALA، LA به­عنوان یکی از اسیدهای چرب ضروری امگا-6، پرمقدارترین اسید چرب موجود در روغن بذر نمونه­های مورد مطالعه معرفی شد. بیشترین محتوای LA (13/24%) در روغن بذر S. nemorosa جمع­آوری شده از سد آسارا مشاهده شد که تفاوت بسیار قابل ملاحظه­ای با مقدار برآورده شده (44/0%) برای روغن بذر S. nemorosa رشد کرده در ارومیه داشت (39). همچنین محتوای LA (63/20%) در روغن بذر S. virgata بررسی شده در این پژوهش، مشابه با نتایج بدست آمده از آن توسط Bagçi و همکاران (2004) (90/22%) برای این گونه بود (10). با توجه به داده­های جدول 2، بذر S. reuterana به عنوان گونه شاخص در بین نمونه­های مورد مطالعه از نظر مقدار LA بود. Azcan و همکاران (2004) روغن و ترکیب اسید چرب 12 گونه از مریم­گلی رشد کرده در ترکیه را مورد مطالعه قرار دادند و بیشترین مقدار LA (53/61%) را در بین گونه­های مورد بررسی در روغن بذر S. cryptantha مشاهده کردند (8) که تفاوت قابل توجهی با محتوای LA در روغن بذر S. reuterana مورد بررسی در این پژوهش داشت. همچنین Kurşat و همکاران (2013) (31) و Bagçi و همکاران (2004) (10) بترتیب بذر S. russellii (4/60%) و S. bracteata (5/68%) را به عنوان گونه شاخص از لحاظ محتوای LA معرفی کردند که این مقدار دو برابر بیشتر از مقدار گزارش شده (25/30%) در روغن بذر S. reuterana مورد مطالعه در این پژوهش بود.

اولئیک اسید به­عنوان اصلی­ترین اسید چرب تک غیراشباع و سومین اسید چرب پرمقدار در روغن بذر نمونه­های مورد مطالعه در این پژوهش معرفی شد. مقدار OA برآورد شده برای بذر S. nemorosa، جمعیت سد آسارا (02/14%) در این مطالعه قابل مقایسه با مقدار گزارش شده (93/13%) برای OA در روغن بذر جمعیت دیگری از این گونه که توسط Nejad Habibvash و همکاران (2007) مورد بررسی قرارگرفته است، بود (39). بر طبق نتایج ما بیشترین مقدار OA در بین گونه­های مورد مطالعه در روغن بذر
S. virgata (94/19%) برآورد شد که با مقدار OA گزارش شده (6/23%) توسط Azcan و همکاران (2004) (8) و Kiliç و همکاران (2007) (8/21%) (30) قابل مقایسه بود، اما بسیار بیشتر از مقدار برآورد شده توسط Bagçi و همکاران (2004) (77/0%) برای بذر جمعیت دیگری از این گونه، رشد کرده در ترکیه بود (10).

دو اسید چرب PA و SA، فراوان­ترین اسیدهای چرب اشباع در روغن بذر گیاهان مورد مطالعه در این پژوهش بودند. محتوای بدست آمده از PA و SA در این تحقیق مشابه با مقادیر گزارش شده توسط Azcan و همکاران (2004) (8)، Bagçi و همکاران (2004) (10)، Kiliç و همکاران (2007) (30) و Kurşat و همکاران (2013) (31) برای روغن بذر گونه­های S. multicaulis،
S. candidissima، S. virgata، S. microstegia،
S. halophila و S. blepharochleana بود. طی مطالعه­ای، Nejad Habibvash و همکاران (2007)، علاوه بر PA و SA، ایکوزانیک اسید را هم به­عنوان اسید چرب اشباع غالب در گیاهان مریم گلی معرفی کردند (39).

مقادیر زیاد اسیدهای چرب اشباع در رژیم غذایی انسان سبب آسیب به سیستم قلبی-عروقی می­شود (53). مقدار کل اسیدهای چرب اشباع در تمام نمونه­های بررسی شده در این تحقیق کمتر از 9% محتوای روغن بذر گونه­های مورد مطالعه بود که با نتایج حاصل از مطالعات پیشین در رابطه با مقدار اسیدهای چرب اشباع در روغن بذر
مریم گلی مطابقت داشت (31،22،6 و39). این مقدار با محتوای اسید چرب اشباع موجود در روغن بذر گیاهانی مانند سویا، ذرت، زیتون و کنجد قابل مقایسه است، اما نسبت به محتوای اسیدهای چرب اشباع  در روغن خرما، نارگیل و بادام زمینی کمتر است (20).

داده­های حاصل از این پژوهش نشان داد که، روغن بذر گونه­های مورد مطالعه حاوی مقادیر زیادی از اسیدهای چرب غیراشباع و بویژه اسیدهای چرب ضروری امگا-3 و امگا-6 می­باشند. حضور این دسته از اسیدهای چرب در رژیم غذایی با خطر ابتلا با بیماری­های قلبی- عروقی ارتباط مستقیم دارد. یکی از راه­های کاهش احتمال ابتلا به این بیماری­ها، عدم افزایش نسبت اسیدهای چرب امگا-6 به امگا-3 در رژیم غذایی می­باشد (45). این نسبت در هر روغن بذر سه گونه مریم­گلی مورد مطالعه کمتر از 5/0 بود. ذکر این نکته ضروری است که مقادیر قابل توجهی از اسیدهای چرب امگا-3 (بیش از 45%) در روغن بذر نمونه­های مورد مطالعه مشاهده شد. نتایج مطالعه حاضر نشان داد که مقدار اسیدهای چرب امگا-3 (56/49%-58/45) در بذر گیاهان مریم­گلی مورد مطالعه قابل مقایسه با مقادیر گزارش شده (8/54%-9/44) در گونه­های دیگر این جنس مانند S. verticillata، S. virgata،
S. candidissima، S. microstegia، S. ceratophylla و
S. syriaca می­باشد (31). با توجه به داده­های بدست آمده از بررسی­های ما و مطالعات قبلی (6، 8، 10، 16، 17، 22، 31، 32، 39 و 41) می­توان بیان کرد که بذر گیاهان مریم­گلی غنی از اسیدهای چرب امگا-3 و امگا-6 می­باشند.

استرول ها: براساس اطلاعات ما، مقاله حاضر اولین گزارش در رابطه با تجزیه استرول­های موجود در روغن بذر گیاهان مریم­گلی رشد کرده در ایران و در بین منابع در دسترس می­باشد. تنها گزارش موجود در این مورد، نتایج Alonso-Calderón و همکاران (2013) در رابطه با تعیین محتوای استرول­های موجود در بذر S. hispanica می­باشد (4).

نتایج این بررسی نشان داد که مقدار استرول کل (59/31-11/38 میلی­گرم/100گرم وزن خشک) در بذر گیاهان مریم­گلی مورد مطالعه کمتر از مقادیر گزارش شده (7/44-5/95 میلی­گرم/100 گرم وزن خشک) در غلاتی مانند جو، جو دوسر، چاودار و گندم و مغزهایی مانند گردو، فندق، بادام و بادام زمینی (12/99-17/207 میلی­گرم/100گرم وزن خشک) گل­گاو­زبان (112-4/399 میلی­گرم/100گرم وزن خشک) بود (2 و 25). بتا- سیتواسترول، استرول گیاهی غالب در غلات، مغزها و بخش­های مختلف دانه ذرت می­باشد (32)، این استرول بیشترین محتوای استرول کل را در بذر سه گونه مورد مطالعه در این پژوهش نیز تشکیل می­داد. در بین گیاهان مریم­گلی، بیشترین مقدار بتا- سیتواسترول کل (59/29 میلی­گرم/100گرم وزن خشک) برای بذر S. reuterana گزارش شد که این مقدار بیشتر از مقدار برآورد شده در روغن خرما (24 میلی­گرم/100گرم وزن خشک) و قابل مقایسه با مقدار گزارش شده برای میوه نارگیل (39 میلی­گرم/100گرم وزن خشک) (40) و بسیار کمتر از مقدار آن در سویا (118 میلی­گرم/100گرم وزن خشک) (36) و بذر گل­گاوزبان (141 میلی­گرم/100گرم وزن خشک) (2) می­باشد. بذر S. reuterana به­عنوان غنی­ترین گونه از نظر مقدار کمپسترول کل (40/7 میلی­گرم/100گرم وزن خشک) در بین نمونه­های مورد مطالعه در این پژوهش معرفی شد، که تفاوت معنی­داری با مقادیر گزارش شده در روغن­های غنی از کمپسترول، مانند روغن کلزا (279 میلی­گرم/100گرم وزن خشک) و بذرهایی مانند کنجد (70 میلی­گرم/100گرم وزن خشک) (40) و گل­گاوزبان (212 میلی­گرم/100گرم وزن خشک) (2) دارد. بذر گیاهان مریم­گلی مورد مطالعه، از نظر مقدار استیگمااسترول دارای ارزشی برابر با غلات و مغزهایی مانند گردو، فندق و کدو تنبل و بذرهایی مانند گل­گاوزبان می­باشند (2 و 40). همچنین بذر گونه­های بررسی شده، از نظر مقدار استرول کل و همچنین محتوای استرول­های شاخصی مانند کمپسترول، بتا- سیتواسترول و استیگمااسترول قابل توجه بوده و می­توانند به­عنوان منابع مکمل این استرول­ها در صنایع غذایی و دارویی مورد استفاده قرار گیرند. استرول­ها از اجزای چربی دوست غشاء هستند و نقش اساسی در سیالیت آن دارند و برای عملکردهای مختلف سلولی ضروری می­باشند (13). آنها همچنین دارای فعالیت­های گسترده­ زیستی ازجمله فعالیت­های پادالتهابی، پادسرطانی، پاداکسایشی و پادباکتریی هستند و از سوی دیگر این متابولیت­ها موجب کاهش سطح کلسترول سرم خون می­شوند (2 و 19). بنابراین می­توان استفاده از بذر گونه­های مریم­گلی را به عنوان منابع غنی از استرول­های دارویی به­عنوان جایگزین مناسبی برای کلسترول در رژیم غذایی مورد توجه قرار داد. در بین گونه­های مریم گلی مورد مطالعه در این پژوهش، بذر
S. virgata به عنوان غنی­ترین نمونه از نظر مقدار استرول کل، استیگمااسترول کل و کمپسترول کل و بذر
S. reuterana به عنوان شاخص­ترین نمونه از لحاظ محتوای بتا-سیتواسترول معرفی می­شوند. با توجه به ارزش بسیار زیاد دارویی استرول­های گیاهی ازجمله بتا- سیتواسترول و استیگمااسترول، بذر گیاهان مریم­گلی می توانند منابع مناسبی برای استفاده در صنایع دارویی باشند. بتا- سیتواسترول در بعضی از گیاهان به مقدار کم یافت می­شود و جزء استرول­های گیاهی نادر می­باشد که اثر دارویی آن در کاهش کلسترول، جلوگیری از رشد سلول­های سرطانی و پیشگیری از بیماری­های قلبی- عروقی به­طور کامل تأیید شده است (19 و 25).

نتیجه‌گیری

نتایج این پژوهش نشان داد که بذر گیاهان مریم­گلی می توانند به عنوان منابع مناسبی از روغن­های گیاهی مورد استفاده قرار گیرند. علاوه بر این، از نظر نیمرخ اسیدهای چرب نیز نمونه­های مورد مطالعه غنی از اسیدهای چرب ضروری امگا-3 (ALA) و امگا-6 (LA) می­باشند. همچنین روغن بذر این گیاهان حاوی مقادیر
قابل ملاحظه­ای از استرول­های گیاهی بویژه بتا- سیتواسترول می­باشند. به همین علت، در صورت تأیید ارزش غذایی روغن بذر گیاهان مریم گلی از آنها می­توان در صنایع دارویی و غذایی استفاده کرد. از طرف دیگر پیشنهاد می شود برای بومی سازی و کشت این گیاهان در آینده برنامه ریزی مناسبی نیز انجام شود. 

سپاسگزاری

با تشکر و قدردانی از گروه زیست شناسی دانشکده علوم پایه دانشگاه شاهد که ما را در تأمین امکانات آزمایشگاهی کمک کردند؛ همچنین مؤلفان این مقاله بر خود لازم می‌دانند تا از معاونت پژوهش و فنا­وری دانشگاه شاهد که هزینه­های مالی پژوهش حاضر را در قالب پژوهانه تأمین کردند و امکان استفاده از امکانات آزمایشگاه زیست­فناوری دانشگاه را برای انجام آنالیزهایGC   فراهم نمودند، قدردانی نمایند.

  1. زرگری، ع. 1372. گیاهان دارویی. تهران، ایران، انتشارات دانشگاه تهران.
  2. عباس­زاده، س، رجبیان، ط و تقی­زاده، م. 1391. شناسایی و تعیین مقدار فیتواسترول­­ها در بذرهای روغنی جمعیت­های دو گونه گل­گاوزبان ایران. فصلنامه علمی-پژوهشی تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران، 28(4):741-755.

 

3. Abbaszadeh, S., Radjabian, T., Taghizadeh, M., Fazeli, F. and Salmaki, Y. 2011. Characterization of fatty acids in different organs of some Iranian Echium plants. J. Med. Plants Res. 5(19): 4814-4821.

4. Alonso-Calderón, A., Chávez-Bravo, E., Rivera, Antonio, M-PC., Arroyo-Tapia, R., Monterrosas-Santamaria, M. and Jiménez-Salgado T. 2013. Characterization of black chia seed (Salvia hispanica L) and oil and quantification of β-sitosterol. Int. Res. J. Biol. Sci. 2(1): 70-72.

5. Aşkun, T., Başer, H., Tümen, G. and Kürkçüğlu, M. 2008. Characterization of essential oils of some Salvia species and their antimycobacterial activities. Turk. J. Biol. 34: 1-7.

6. Ayerza, R. 1995. Oil content and fatty acid composition of chia (Salvia hispanica L.) from five northwestern locations in Argentina. J. Am. Oil Chem. Soc. 72: 1079-1081.

7. Ayerza, R. and Coates, W. 2004. Protein and oil content peroxide index and fatty acid composition of chia (Salvia hispanica) grown in six tropical and subtropical ecosystems of South America. Trop. Sci. 44(3): 131-135.

8. Azcan, N., Ertan, A., Demirci, B. and Baser, K. 2004. Fatty acid composition of seed oils of twelve Salvia species growing in Turkey. Chem. Nat. Compd.  40 (3): 218-221.

9. Azcan, N., Kara, M., Demirci, B. and Başer, K.H.C. 2004. Fatty acids of the seeds of Origanum onites L. and O. vulgare L. Lipids 39(5): 487-489.

10. Bağci, E., Vural, M., Dirmenci, T., Bruehl, L. and Aitzetmuller, K. 2004. Fatty acid and tocochromanol patterns of some Salvia L. species. Z. Naturforsch. C. 59(5-6): 305-309.

11. Ben Taârit, M., Msaada, K., Hosni, K. and Marzouk, B. 2012. Fatty acids, phenolic changes and antioxidant activity of clary sage (Salvia sclarea L.) rosette leaves grown under saline conditions. Ind. Crop. Prod. 38: 58-63.

12. Bhatty, R. and Cherdkiatgumchai, P. 1990. Compositional analysis of laboratory-prepared and  commercial samples of linseed meal and of hull isolated from flax. J. Am. Oil Chem. Soc. 67(2): 79-84.

13. Boutté, Y. and Grebe, M. 2009. Cellular processes relying on sterol function in plants. Curr. Opin. Plant Biol. 12(6): 705-713.

14. Carvalho, I.S.D., Miranda, I. and Pereira, H. 2006. Evaluation of oil composition of some crops suitable for human nutrition. Ind. Crop. Prod. 24(1): 75-78.

15. Chan, H.H., Hwang, T.L., Su, C.R., Reddy, M.V.B. and Wu, T.S. 2011. Anti-inflammatory, anticholinesterase and antioxidative constituents from the roots and the leaves of Salvia nipponica Miq. Var. formosana. Phytomedicine 18(2): 148-150.

16.  Coates, W. 2011. Protein content, oil content and fatty acid profiles as potential criteria to determine the origin of commercially grown chia(Salvia hispanica L.). Ind. Crop. Prod. 34(2): 1366-1371.

17. Delange, D.M., Rico, C.L.M., Canavaciolo, V.L.G., Pérez, R.S. and Leyes, E.A.R. 2012. Fatty acid composition of seed oil from Salvia coccinea grown in Cuba. Anal. Chem. Let. 2(2): 114-117.

18. Ebrahimabadi, A.H., Mazoochi, A., Kashi, F.J., Djafari-Bidgoli, Z. and Batooli, H. 2010. Essential oil composition and antioxidant and antimicrobial properties of the aerial parts of Salvia eremophila Boiss. from Iran. Food Chem. Toxol. 48(5): 1371-1376.

19. Fernandes, P. and Cabral, J. 2007. Phytosterols: applications and recovery methods. Bioresou. Technol. 98(12): 2335-2350.

20.  Foster, R., Willamson, C. and Lunn, J. 2009. Culinary oils and their health effects. Nutr. Bull. 34: 4-47.

21.  Ghebretinsae, A.G., Graham, S.A., Camilo, G.R. and Barber, J.C. 2008. Natural infraspecific variation in fatty acid composition of Cuphea (Lythraceae) seed oils. Ind. Crop. Prod. 27(3): 279-287.

22. Gören, A.C., Kiliç, T., Dirmenci, T. and Bilsel, G. 2006. Chemotaxonomic evaluation of Turkish species of Salvia: Fatty acid compositions of seed oils. Biochemi. Sys. Ecol. 34(2): 160-164.

23. Gunstone, F.D., and Harwood, J.L. 2007. Occurrence and characterization of oils and fats. The lipid handbook with CD-ROM. CRC Press, Boca Raton 3: 37-141.

24.  Haghir Ebrahimabadi, A., Mazuchi, A., Joukar, K.F., Jafari Bidgoli, Z. and Batouli, H. 2007. Essential oil composition and antioxidant and antibacterial of the aerial parts of Salvia ermomphylla Boiss. from Iran. Food Chem.Toxol. 48(5):1371-6.

25. Harrabi, S., St-Amand, A., Sakouhi, F., Sebei, K., Kallel, H. and Mayer, P.M. 2008. Phytostanols and phytosterols distributions in corn kernel. Food Chem. 111(1): 115-120.

26. Herchi, W., Harrabi, S., Sebei, K., Rochut, S., Boukhchina, S. and Pepe, C. 2009. Phytosterols accumulation in the seeds of Linum usitatissimum L. Plant Physiol. Biochem. 47(10): 880-885.

27. Hosseinzadeh, H., Haddadkhodaparast, M.H. and Arash, A.R. 2003. Antinociceptive, antiinflammatory and acute toxicity effects of Salvia leriifolia Benth. Seed extract in mice and rats. Phytother. Res. 17(4):422-425.

28. Jimenez, J., Risco, S., Ruiz, T. and Zarzuelo, A. 1986. Hypoglycemic activity of Salvia lavandulifolia. Planta Med. 52(04): 260-262.

29. Jump, D.B., Depner, C.M. and Tripathy, S. 2012. Omega-3 fatty acid supplementation and cardiovascular disease thematic review series: new lipid and lipoprotein targets for the treatment of cardiometabolic diseases. J. Lipid Res. 53(12): 2525-2545.

30. Kılıç, T., Dirmenci, T. and Gören, A.C. 2007. Chemotaxonomic evaluation of species of Turkish Salvia: fatty acid composition of seed oils. II. Rec. Nat. Prod. 1(1): 17-23.

31. Kurşat, M., Sari, A., Civelek, Ş., Emre, İ. and Yilmaz, Ö. 2013. Seed fatty acid amounts of some Salvia L. Taxa in Elazig. Turk. J. Sci. Tech. 8(2): 115-119.

32. Lagarda, M., Garcia-Llatas, G. and Farré, R. 2006. Analysis of phytosterols in foods. J. Pharm. Biomed. Anal. 41(5):1486-96

33. Lepage, G. and Roy, C.C. 1984. Improved recovery of fatty acid through direct transesterification without prior extraction or purification. J. Lipid Res. 25(12): 1391-1396.

34. Liu, W.H., Ding, B., Ruan, X.M., Xu, H.T., Yang, J. and Liu, .M. 2007. Analysis of free and conjugated phytosterols in tobacco by an improved method using gas chromatography–flame ionization detection. J. Chromatogra. A 1163(1): 304-311.

35. López-Martínez, J.C., Campra-Madrid, P. and Guil-Guerrero, J.L. 2004. Γ-Linolenic acid enrichment from Borago officinalis and Echium fastuosum seed oils and fatty acids by low temperature crystallization. J. Biosci. Bioeng. 97(5): 294-298.

36. Marangoni, F., and Poli, A. 2010. Phytosterols and cardiovascular health. Pharmacol. Res. 61(3):193-199.

37. Mozaffarian, V. (2008). A Dictionary of Iranian Plant Names. Farhange Moaser. Tehran.

38.  Moreau, R.A., Whitaker, B.D. and Hicks, K.B. 2002. Phytosterols, phytostanols, and their conjugates in foods: structural diversity, quantitative analysis, and health-promoting uses. Prog. Lipid Res. 41(6): 457-500.

39. Nejad Habibvash, F., Rajamand, M.A., Heidari, R., Sarghein, S.H. and Ricani, M.H. 2007. Chemical analysis of some Salvia species native to West Azarbaijan (Iran). Pakistan J. Biol. Sci. 10(20): 3516-3524.

40. Normén, L., Ellegård, L., Brants, H., Dutta, P. and Andersson, H. 2007. A phytosterol database: Fatty foods consumed in Sweden and the Netherlands. J. Food Comp. Anal. 20(3): 193-201.

41. Peiretti, P. and Gai, F. 2009. Fatty acid and nutritive quality of chia (Salvia hispanica L.) seeds and plant during growth. Anim. Feed Sci. Technol. 148(2): 267-275.

42. Rezig, L., Chouaibi, M., Msaada, K. and Hamdi, S. 2012. Chemical composition and profile characterisation of pumpkin (Cucurbita maxima) seed oil. Ind. Crop. Prod. 37(1): 82-87.

43. Russo, A., Formisano, C., Rigano, D., Senatore, F., Delfine, S. and Cardile, V. 2013. Chemical composition and anticancer activity of essential oils of Mediterranean sage (Salvia officinalis L.) grown in different environmental conditions. Food Chem.Toxol. 55:7-42.

44. Rustan, A.C. and Drevon, C.A. 2005. Fatty Acids: Structures and Properties. Wiley Online Library.

45. Simopoulos, A. 2004. Omega-6/Omega-3 essential fatty acid ratio and chronic diseases. Food Rew. Int.  20(1):77-90.

46. Tanaka, M., Misawa, E., Ito, Y., Habara, N., Nomaguchi, K. and Yamada, M. 2006. Identification of five phytosterols from Aloe vera gel as anti-diabetic compounds. Biol. Pharm. Bull. 29(7): 1418-1422.

47. Topçu, G., Ertas, A., Kolak, U., Öztürk, M. and Ulubelen, A. 2007. Antioxidant activity tests on novel triterpenoids from Salvia macrochlamys. Arkivoc. 7: 195-208.

48. Ulubelen, A., and Topcu, G. 1992. Abietane diterpenoids from Salvia pomifera. Phytochemistry 31(11):3949-51.

49. Walker, J.B., and Sytsma K.J. 2007. Staminal evolution in the genus Salvia (Lamiaceae): molecular phylogenetic evidence for multiple origins of the staminal lever. Ann. Bot. 100(2): 375-391.

50. Wanasundara, P., Wanasundara, U. and Shahidi, F. 1996. Changes in flax (Linum usitatissimum L.) seed lipids during germination. J. Am. Oil Chem. Soc. 1999;76(1):41-8.

51. Were, B.A., Onkware, A.O., Gudu, S., Welander, M. and Carlsson, A. S. 2006. Seed oil content and fatty acid composition in East African sesame (Sesamum indicum L.) accessions evaluated over 3 years. Field Crop. Res. 97(2): 254-260.

52. Yoshida, H., Hirakawa, Y., Tomiyama, Y., Nagamizu, T. and Mizushina, Y. 2005. Fatty acid distributions of triacylglycerols and phospholipids in peanut seeds (Arachis hypogaea L.) following microwave treatment. J. Food Comp. Anal. 18(1): 3-14.

53. Yousefi, M., Nazari, V., Moayedi, A. and Mirza, M. 2012. Chemical composition and fatty acid profile of some wild populations os Salvia leriifolia Benth. Iran. J. Nat. Resour. Res. 1: 37-45.

  • تاریخ دریافت: 30 بهمن 1392
  • تاریخ بازنگری: 01 مرداد 1393
  • تاریخ پذیرش: 12 مرداد 1393