نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور
چکیده
چکیده
به¬منظور جلوگیری از تخریب بیشتر اراضی جنگلی در حاشیه روستاهای مناطق کوهستانی و اراضی عاری از پوشش جنگلی، تعداد 11گونه و کلن از ارقام پرمحصول و تند رشد صنوبر و پالونیا جهت تعیین میزان سازگاری و موفقیت آنها انتخاب گردید و در ارتفاعات جنگلی فریم منطقه سنگده در استان مازندران نسبت به کاشت نهال از ارقام مورد نظر که بر اساس تجربیات و مطالعات اولیه حاکی از توان سازگاری، استقرار و تولید چوب مناسب آنها در این قبیل مناطق میباشد، اقدام شد. تعداد 75 اصله نهال از هر رقم بهصورت گروهی 5×5 و در قالب طرح آماری بلوکهای کامل تصادفی در سه تکرار کاشته شدند. در نهایت پس از اجرای طرح دریک دوره 5 ساله و با توجه به اندازه¬گیری¬های سالانه و تجزیه و تحلیل آماری داده¬ها، از میان کلنها و ارقام صنوبر و پالونیا کشت شده، کلنهای Populus tremula, Populus trichocarpa, Populus euramericana 561.41, Populus euramericana 488 و Populus euramericana triploکه از توان استقرار و سازگاری مناسبی در منطقه مورد آزمایش برخوردار بوده و تولید قابل قبولی را نیز ارایه نموده اند، انتخاب و جهت توسعه و ترویج در این قبیل اراضی به سازمان های اجرایی و ترویجی و روستاییان مناطق معرفی میگردند. گونه پالونیا از استقرار و رشد مناسبی برخوردار نبوده و جهت کشت در این منطقه و در این مرحله، توصیه نمیشود. با این وجود بررسی بیشتر این گونه در آینده در منطقه مذکور پیشنهاذ میگردد.
واژههای کلیدی: مناطق کوهستانی شمال کشور، کلن، صنوبر، پالونیا، زراعت چوب
کلیدواژهها
عنوان مقاله [English]
The study of adaptability and growth of different Poplar and Palownia clons in mountainos region north of Iran( sangdeh Mazandaran.
نویسندگان [English]
چکیده [English]
Abstract
In order to rehabilitate the degraded mountainous forests in village's vicinity with fast-growing species, one experimental sites was selected in east, northern of Iran. The selected sites was located in Farim (Sangdeh) in Mazandaran provinces. eleven seedlings of different species and clones of Poplar and Paulownia were planted in 5x5 groups in frame of Randomized Complete Block Design (RCBD) with 3 replications. Results of survival percetage and wood production after 5 years of study showed that some of species and poplar clones such as, Populus euramerican 488, Populus. trichocarpa Torr, Populus euramericana 561.41. , Populus tremula L., and Populus euramericana triplo., were the most promising species which can be introduced for rehabilitation and wood production in the study area. Paulownia was not successful and it is not suitable in the higher elevations.This species need to more study in future.
Key words: mountainous region, northern Iran, Poplar, clone, Paulownia, wood farming
کلیدواژهها [English]
بررسی ارقام مناسب صنوبر و پالونیا در ارتفاعات مناطق کوهستانی شمال کشور (مطالعه موردی منطقه فریم سنگده – مازندران)
علیرضا مدیررحمتی*، محسن کلاگری، رفعت اله قاسمی و احمد همتی
تهران، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور
تاریخ دریافت: 5/12/91 تاریخ پذیرش: 9/10/92
چکیده
بهمنظور جلوگیری از تخریب بیشتر اراضی جنگلی در حاشیه روستاهای مناطق کوهستانی و اراضی عاری از پوشش جنگلی، تعداد 11 گونه و کلن از ارقام پرمحصول و تند رشد صنوبر و پالونیا برای تعیین میزان سازگاری و موفقیت آنها که بر اساس تجربیات و مطالعات اولیه حاکی از توان سازگاری، استقرار و تولید چوب مناسب آنها در این قبیل مناطق میباشد، انتخاب گردید و در ارتفاعات جنگلی فریم منطقه سنگده در استان مازندران نسبت به کاشت نهال از ارقام مورد نظر اقدام شد. تعداد 75 اصله نهال از هر رقم بهصورت گروهی 5×5 و در قالب طرح آماری بلوکهای کامل تصادفی در سه تکرار کاشته شدند. در نهایت پس از اجرای طرح در یک دوره 5 ساله، با توجه به اندازهگیریهای سالانه و تجزیه و تحلیل آماری دادهها، از میان کلنها و ارقام صنوبر و پالونیا کشت شده، کلنهای Populus trichocarpa, Populus euramericana 561/41, Populus euramericana 488, Populus euramericana triplo and Populus tremula که از توان استقرار و سازگاری مناسبی در منطقه مورد آزمایش برخوردار بوده و تولید قابل قبولی داشتند، انتخاب و برای توسعه و ترویج در این قبیل اراضی به سازمانهای اجرایی و ترویجی و روستاییان مناطق معرفی شدند. گونه پالونیا از استقرار و رشد مناسبی برخوردار نبوده و برای کشت در این نوع مناطق توصیه نمیگردد. با وجود این، نیاز به بررسی بیشتر در آینده برای این گونه ضروری میباشد.
واژههای کلیدی: مناطق کوهستانی شمال کشور، کلن، صنوبر، پالونیا، زراعت چوب.
* نویسنده مسئول، تلفن: 02636770810، پست الکترونیکی: modirrahmati@rifr-ac.ir
مقدمه
طی سالیان گذشته به دلیل افزایش جمعیت در کشور و نیاز روزافزون برای مصرف چوب، سبب بهره برداریهای بیرویه و خارج از توان تولید جنگل شده است. جنگلها صرفنظر از جنبه های اقتصادی آن، به لحاظ مسائل اکولوژیکی نیز دارای اهمیت فراوانی میباشند. محدودیت توان تولید چوب در جنگلها و همچنین طولانی بودن دوره برداشت در تودههای جنگلی، شرایطی را فراهم میآورد که توجه به کشت گونههای پربازده غیرجنگلی با رعایت کلیه موازین علمی مورد بررسی قرار گیرد. ازاینرو احیاء اراضی جنگلی کم بازده و مخروبه با اولویت گونههای بومی امری بدیهی میباشد، در این راستا کلنهای صنوبر با میزان راندمان تولید چوب بالا در واحد سطح میتوانند میزان تولید را افزایش داده و رکود تولید کارخانجاتی را که با کمبود مواد اولیه روبرو هستند را بهبود بخشند. یکی از مسائل مهمی که قبل از هرگونه برنامه جنگلکاری با گونه های غیر بومی اعم از صنوبر و یا سایر گونه های چوبده لازم است مورد توجه قرار گیرد، بررسی سازگاری آنهاست. عرصه های جنگلی شمال که رویشگاه طبیعی پهن برگان میباشد و صنوبرها نیز از این درختان بهشمار میآیند از شرایط رویشگاهی عمومی یکسانی برخوردار می باشند، با وجود این برخی از ملاحظات و خواهشهای اکولوژیکی در صنوبرها ممکن است آنها را با موفقیت و یا عدم آن مواجه سازد. از اینرو ضرورت تحقیق در مورد سازگاری صنوبرها در شرایط کاشت عرصه های جنگلی برای دستیابی به کلنهای برتر برای توسعه جنگلکاری دارای اهمیت میباشد.
در ارتفاعات جنگلی شمال کشور تخریب جنگلها با تبدیل به اراضی زراعی، قطع و تخریب بهمنظور آماده سازی عرصه برای تولید علوفه و یا رفع نیازهای چوبی ادامه دارد و این امر باعث شده است تا امروزه سطوح بسیاری بهصورت اراضی زراعی کم بازده، رها شده، دیمزار، اراضی فرسایش یافته و جنگل تخریب یافته دیده شود که زمانی نهچندان دور جنگلی سرسبز بوده است. تبدیل این اراضی به عرصه های درختکاری میتواند ضمن ایجاد اشتغال و درآمد، تأمینکننده نیازهای چوبی روستاییان باشد. همچنین بهصورت یک حد فاصل و کمربند سبز بین اراضی جنگلی و اراضی روستا عمل کرده و ضمن تثبیت موقعیت اراضی جنگلی از تخریب بیشتر جنگلها جلوگیری نماید. کشت درختان تندرشد همانند صنوبر بالزام (Populus balsamifera) در نقاط خالی جنگلها در کشورهای دیگر مثل کشور آلمان، در نقاط خالی رویشگاههای طبیعی راش و بلوط بهعنوان گونه پرستار برای یک دوره کوتاه 20-15 ساله مورد استفاده قرار میگیرد. بهطوریکه سایه مورد نیاز نهالهای جوان جنگلی از این طریق تأمین می گردد. پس از قطع و بهره برداری درختان صنوبر، نور بیشتر برای مراحل بعدی رشد درختان جنگلی نیز فراهم میگردد (14).
کاشت درختان صنوبر و ارقام پرمحصول معرفی شده در مناطق شمالی کشور گسترش داشته، بهطوریکه حتی در دورافتادهترین روستاهای مناطق کوهستانی نیز هرچند محدود و در سطوح کوچک، کاشت این درختان رواج دارد. صنوبرها بهعلت تولید چوب مرغوب، سرعت رشد زیاد، دوره کوتاه بهره برداری، امکان استفاده از شاخه و برگ برای تعلیف دام و امکان کاشت توأم با محصولات زراعی از مقبولیت خوبی برخوردارند. با توجه به تنوع ارقام، سرشت اکولوژیکی متفاوت، توانهای رویشی مختلف و توان استقرار و سازگاری در شرایط مختلف این درختان، مطالعه، بررسی و انتخاب کلن ها و ارقام سازگار با شرایط این مناطق میتواند تحول عمدهای را در حفظ و صیانت از اراضی جنگلی بالادست در پی داشته باشد.
گونه P.ciliata بومی کشور هندوستان می باشد و در کوههای هیمالیا همراه با گونه های بلوط، سدروس و درختان کاج گسترش داشته و بنام صنوبر هیمالیایی نیز معروف است، در آن منطقه از اهمیت اقتصادی زیادی برخوردار میباشد، از چوب آن در بسیاری از صنایع، ازجمله روکش، جعبه سازی و تهیه خمیر کاغذ استفاده میگردد (15).
Froehlich گسترشگاه صنوبر لرزان (L. ( P.tremulaرا از ارتفاعات کوههای آلپ و پیرنه اروپا تا ارتفاع 2000 متری، آفریقای شمالی، آسیای صغیر، قفقاز تا مغولستان و ژاپن تعیین کرده است و جزء درختان جنگلی محسوب میگردد. درختان این گونه به ارتفاع 35 متر و قطر حدود یک متر می رسند. کیفیت چوب این گونه برای صنایع بمراتب از چوب گونه کبوده (P.alba ) مرغوبتر می باشد. در تولید خمیر کاغذ مطلوب، بهدلیل رنگ سفید آن کاربرد فراوانی دارد (12).
گونه P.trichocarpa در جنگلهای غرب امریکای شمالی بهصورت خالص و یا همراه گونههای پیسهآ، دوگلاس و درختان افرا گسترش داشته و یکی از بزرگترین درختان پهن برگ محسوب میشود که در رویشگاه اصلی خود به ارتفاع 40 تا 60 متر و قطر برابرسینه 100 سانتیمتر میرسد و برخلاف اکثر گونههای صنوبر، تا سنین بالا نیز سالم باقی میماند. تولید سالیانه این گونه بیش از 30 مترمکعب در هکتار بوده و در صنایع کاغذ سازی مورد استفاده قرار میگیرد (11). لشکربلوکی و همکاران با آزمایش 6 کلن از گونههای P.euramericana،P.deltoides ،P.trichocarpa ،P.simonii و گونه افرا (velotinum Acer ) بهعنوان گونه شاهد در ارتفاعات پایینبند منطقه سیاهکل استان گیلان پس از 14 سال گزارش کردند که کلن صنوبر دورگه اروپا- امریکایی P.euramericana 45/51 و گونه P.trichocarpa از نظر خصوصیات رشدی و تولید چوب نسبت به سایر ارقام، بهویژه در مقایسه با گونه شاهد جنگلی و بومی منطقه (گونه افرا) وضعیت مطلوبی داشتهاند (9).
استانهای شمالی کشور از اولین مناطقی بودهاند که طی مطالعات سازگاری، گونه ها و ارقام معرفی شده در سطح وسیع مورد کشت قرار گرفتند (10) و (7). بسیاری از این درختان همراه ارقام بومی صنوبر در روستاهای مناطق کوهستانی بالادست جنگلها نیز مورد کاشت قرار میگیرند.
قابل ذکر است که دو گونه پالونیا P. fortuneiو P. tomentosa حدود 20 سال پیش وارد کشور شده ولی تحقیقات منسجم از چند سال پیش در مرکز تحقیقات گیلان (با توجه به شرایط مناسب آب و هوایی گونه های فوق) در اراضی جلگهای شمال و در قالب طرح تحقیقاتی اجرا شد، که متأسفانه بهدلیل آبگیر بودن عرصه مورد آزمایش و حساسیت زیاد گونه پالونیا به عدم زهکشی و نیاز شدید ریشه این درختان به تهویه کامل خاک، بهویژه در فصل رویش، کلیه پایه ها با وجود رشد اولیه خیلی زیاد از بین رفتند (8).
در مناطق بالابند و کوهستانی شمال کشور تاکنون هیچگونه مطالعه و بررسی منسجم و مستمر درباره توان سازگاری و تولید چوب ارقام مختلف صنوبر و پالونیا انجام نشده است. نتایج حاصل از این طرح میتواند مناطق وسیعی از ارتفاعات جنگلهای شمال کشور را زیر پوشش زراعت چوب برده و ضمن تولید چوب مورد نیاز روستائیان از تخریب بیشتر جنگلها نیز جلوگیری نماید. هدف از این تحقیق استفاده از صنوبرها در اراضی مخروبه جنگلها تنها بهعنوان گونه پرستار و برای حفظ عرصه و جلوگیری از شسته شدن خاک ارزشمند جنگلی که با کشت و کار محصولات زراعی و شخم در شیبهای تند و در جهت شیب توسط روستائیان و جنگلنشینان اتفاق میافتد در محدوده زمانی موقت و تا برگشت مناطق به اکوسیستم اولیه و اصلی خود اجرا میگردد. علاوه بر این، معرفی ارقام برتر و سازگار صنوبرهای خارجی و بومی و پالونیا و بررسی میزان تولید چوب آنها در اراضی مستعد مناطق کوهستانی شمال کشور می باشد.
مواد و روشها
مشخصات منطقه مورد بررسی: محل اجرای تحقیق منطقه خزرانچه واقع در ارتفاعات کوهستانی سنگده مازندران (وابسته به شرکت چوب وکاغذ فریم) میباشد. این منطقه در عرض جغرافیایی 36 درجه و 7 دقیقه شمالی و طول جغرافیایی 53 درجه و 18 دقیقه شرقی و با ارتفاع 2100 متر از سطح دریا قرار دارد. میزان بارندگی 950 میلیمتر، متوسط دمای سالانه 9/5 درجه سانتیگراد، متوسط حداقل دمای سردترین ماه 1/1 درجه سانتیگراد و متوسط حداکثر دمای گرمترین ماه، 5/11 درجه سانتیگراد است (1). خاک کم عمق و بافت آن رسی تا لومی میباشد.
گونه و کلنهای مورد آزمایش: ارقام مورد استفاده در این طرح با استفاده از نتایج حاصل از بررسیهای قبلی و اطلاعات گونه و کلنهای مختلف صنوبر در نقاط اکولوژیکی کشور و همچنین بررسی منابع سایر کشورها اعم از مطالعه کتابخانهای و یا بازدید از عرصههای تحقیقاتی آنها تعیین شد. در کل تعداد 11 گونه و کلن صنوبر و پالونیا مطابق جدول 1 مورد آزمایش قرار گرفت.
روش تحقیق: برای صنوبرکاری و کشت پالونیا در عرصه مورد نظر ابتدا اقدام به احداث خزانه و تولید نهال های قوی و سالم برای انتقال به عرصه اصلی شد. در این راستا از ارقام ذکر شده به تعداد کافی قلمه تهیه و در خزانه بهصورت ردیفی در فواصل20 سانتیمتری و در فواصل ردیفها 150 سانتیمتر از یکدیگر کاشته شدند. همچنین با توجه به مشکلات و محدودیتهای تکثیر گونه صنوبر لرزان (P.tremula) از طریق قلمه، نسبت به تکثیر این گونه به روش کشت بافت اقدام شد. در مورد گونه صنوبر لرزان علاوه بر کشت بافت، با استفاده از ریشهجوش تعداد معدودی از درختان مسن موجود در نهالستان اداره منابع طبیعی کلاردشت اقدام به تکثیر و تولید نهال شد. برای تکثیر گونه پالونیا ابتدا بذور این گونه در بستر ماسهای در گلخانه کاشته شدند (پالونیا از طریق قلمه ساقه تکثیر نمیشود ولی با استفاده از قلمه ریشه بهراحتی میتوان نهال آنرا تولید نمود)، بعد از سبزشدن بذور، نونهالهای 5 سانتیمتری از بستر کاشت به گلدان های پلاستیکی منتقل شدند. پس از رسیدن نهالها به ارتفاع حدود 50 سانتیمتر از گلدان به زمین و داخل خزانه انتقال داده شدند و تا رسیدن به ارتفاع 5/1 تا 2 متر در خزانه مورد رسیدگی قرار گرفتند و بعد همراه با نهالهای صنوبر که از طریق قلمه تکثیر شده بودند به عرصه اصلی منتقل و مورد کاشت قرار گرفتند. نهالهای هرکلن به تعداد 75 پایه (25 اصله نهال در هر تکرار) بهصورت گروهی 5×5 و در فواصل 3×3 متر و در قالب طرح آماری بلوکهای کامل تصادفی با سه تکرار در اوایل فروردین 1385 کاشته شدند. نهالهای گلدانی صنوبر لرزان (P.tremula) در خرداد ماه همانسال به عرصه مورد نظر منتقل و به تعداد 75 اصله در کنار سایر ارقام کاشته شدند. عملیات پاکتراشی عرصه بطورسالیانه در اوایل تیرماه انجام گردید. با توجه به متوسط بارندگی و اقلیم منطقه، آبیاری بطور طبیعی از طریق نزولات آسمانی انجام شد. اندازهگیری ویژگیهای رویشی همه ساله و در پایان فصل رویش از درختان میانی هر توده (9 اصله درخت) انجام شد. مشخصه های مورد اندازهگیری شامل قطر برابرسینه با استفاده از کولیس و نوار قطرسنج تا دقت میلیمتر و ارتفاع که با شاخص مدرج تا دقت سانتیمتر انجام گردید. با اندازهگیریهای ارتفاع و قطر برابر سینه، برای محاسبه حجم از رابطه (π d²/4 ) h* f v = استفاده گردید؛ که در آن v حجم بر حسب مترمکعب، d و h قطر و ارتفاع برحسب متر و f ضریب شکل درختان می باشد.
وضعیت کیفی درختان شامل شکل و فرم تنه، شادابی، پوست و همچنین وضعیت آفات و بیماریها شامل حضور و شدت فعالیت انواع آفات و بیماریها، میزان صدمات آفات و بیماریها، سرمازدگی و یخزدگی ثبت شد. در طول فصل رویش و سالهای اولیه علفهای هرز در عرصه اجرای طرح و در چند نوبت پاکتراشی شد تا از این نظر مزاحمتی برای رویش نهالها وجود نداشته باشد و نیز در اطراف یقه نهالها، به منظور حفظ رطوبت بیشتر، تشتک احداث شد.
جدول1- اسامی ارقام مورد بررسی صنوبر و پالونیا در منطقه فریم استان مازندران
ردیف |
گونه و کلن |
ردیف |
گونه و کلن |
1 |
Populus nigra 62/124 |
7 |
Populus euramericana triplo |
2 |
Populus deltoides 69/55 |
8 |
Populus caspica |
3 |
Populus deltoides 63/ 51 |
9 |
Populus tremula |
4 |
Populus euramericana 561/41 |
10 |
Populus ciliata |
5 |
Populus euramericana 488 |
11 |
Populus trichocarpa |
6 |
Paulownia fortunei |
12 |
|
دادههای حاصل از متغیرهای مذکور بر اساس داده های سال پایانی طرح (سال 1389) به روش تجزیه واریانس طرح بلوک های کامل تصادفی با استفاده از نرم افزار SAS انجام شد. ابتدا شرط نرمال بودن دادهها با آزمون Kolmogorov-Smirnov و همگنی واریانس دادهها به وسیله آزمون Levene's آزمون گردید. برای تعیین اختلاف آماری دادهها از آزمون تجزیه واریانس دوطرفه و برای مقایسه میانگینها در صورت همگنی واریانسها از آزمون چند دامنهای دانکن و در صورت عدم همگنی واریانسها از آزمون Dunnett's T3 استفاده گردید.
نتایج
نتایج اندازهگیری ویژگیهای رویشی طی پنج سال متولی نشان داد که درصد زندهمانی نهالهای کاشته شده در هر یک از کلنها تغییر قابل ملاحظهای را نسبت به سالهای قبل نداشته است. نهالها بهطور متوسط 45 درصد زندهمانی داشتهاند. بیشترین تلفات در این دوره مربوط به دو گونه سفید پلت (P. caspica) و دلتوئیدس P.deltoides 69/55 هر یک با 9 درصد زندهمانی بوده است. بیشترین درصد زندهمانی نیز مربوط به گونه P.trichocarpa و کلن P.euramericana 561/41 بهترتیب با 73 و 72 درصد بوده است (جدول 3).
جدول 2- تجزیه واریانس متغیرهای رویشی برای کلنهای صنوبر در منطقه فریم
منابع تغییرات |
درجه آزادی df |
میانگین مربعات |
|||||
درصد زندهمانی |
قطر برابر سینه |
ارتفاع |
حجم |
حجم در هکتار |
حجم در هکتار در سال |
||
کلن |
8 |
9/1713** |
99/5* |
5/5** |
00006/0* |
3/70* |
81/2* |
بلوک |
2 |
6/128 ns |
88/6* |
9/2 ns |
00009/0 ns |
7/107* |
31/4* |
خطا |
16 |
6/172 |
8/1 |
5/1 |
00003/0 |
2/32 |
29/1 |
*و**: بهترتیب معنی دار در سطح خطای 5% و 1% و ns : عدم معنی دار
جدول 3- مقایسه میانگین ویژگیهای رویشی کلنهای صنوبر مورد بررسی در منطقه فریم
حجم در هکتار در سال (m3/ha/yr) |
حجم در هکتار (m3/yr) |
حجم (m3) |
ارتفاع (m) |
قطر (cm) |
درصد زندهمانی |
کلن |
91/2a |
6/14 a |
013/ 0 a |
1/5 a |
4/5 a |
73a |
P.trichocarpa |
38/2ab |
9/11 ab |
11 0/ 0 ab |
7/4 ab |
6/4ab |
57a |
P.eura.488 |
04/1abc |
18/5 abc |
05/00 abc |
2/ 4 abc |
7/3ab |
28cd |
P.tremula |
04/1 abc |
22/5abc |
05/00 abc |
1/4 abc |
6/3ab |
72a |
P.eura.561/41 |
79/0 abc |
97/3abc |
0036/0 abc |
2/3 abcd |
9/2bc |
49bc |
P.eura. triplo |
49/0 bc |
45/2bc |
002/0 bc |
8/2 abcd |
4/2bc |
34bc |
P. n.62/154 |
29/0bc |
46/1 bc |
001 /0 bc |
4/2 bcd |
2/2bc |
37 bc |
P. ciliata |
55/0bc |
76/2bc |
002/0bc |
2/2 cd |
1/2bc |
9d |
P.caspica |
02/0c |
104/0c |
0001/0 c |
9/0 d |
8/0 c |
9d |
P.deltoides 69/55 |
در هر ستون اعداد دارای حروف مشابه با یکدیگر در سطح 5% اختلاف معنیداری با هم ندارند.
شکل 1- روند رشد ارتفاعی تعدادی از ارقام صنوبر در سالهای مختلف در منطقه فریم
همانطور که در شکل 1 دیده میشود تعداد پنج کلن صنوبر که دارای دامنه تفاوت رشد ارتفاعی در طی 5 سال متوالی بودند، برای مقایسه انتخاب شدند. از نظر رشد ارتفاعی، گونه P.trichocarpaبا 13/5 متر ارتفاع بیشترین و کمترین ارتفاع با 23/2 متر برای گونه سفید پلت P.caspica ثبت گردید. همچنین ارقامP. euramericana 488، P.tremula و P. euramericana 561/41 با بیش از 4 متر ارتفاع از وضعیت رشد مناسبی در مقابل سه رقم P.nigra 62/154، P. euramericana triploو P.ciliataبا ارتفاع کمتر از 3 متر برخوردار بودند (شکل 1). نکته قابل توجه در این منطقه کوهستانی روند رشد گونه صنوبر لرزان است که با وجود کمترین رشد ارتفاعی در سال اول (1385) افزایش رشد مناسب و نسبتا سریعی را در سالهای بعد نشان میدهد. گونه Paulownia و کلن P.deltoides 63/51 بهدلیل تلفات زیاد طی دو سال متوالی (1386-1385) و باقیماندن تعداد اندک نهالها قابل اندازه گیری نبوده و از لیست بررسیها حذف گردیدند.
رشد قطری نیز دارای نوسانهایی میان ارقام مختلف صنوبر بوده است، بهطوریکه گونه تریکوکارپا P.trichocarpa)) با قطر برابر سینه 4/5 سانتیمتر بیشترین و گونه سفیدپلت نیز با قطر 1/2 سانتیمتر کمترین مقدار رشد قطری را داشته اند. همچنین سه کلن P.tremula،
P. euramericana 561/41 و p. euramericana 488 با بیش از 4 سانتیمتر رشد قطری در مقایسه با سه کلن P.n.62/154، P. euramericana triploو P.ciliata که کمتر از 3 سانتیمتر رشد داشتند از وضعیت بهتری برخوردار بودند (شکل 2).
با محاسبه حجم درختان، رویش حجمی شامل حجم در هکتار و در سال (متوسط حجم سالیانه) نهالها در پایان سال 1389 و در سن 5 سالگی برای ارقام مورد بررسی انجام گردید. وضعیت رشد حجمی کلنهای صنوبر نشان داد که گونه تریکوکارپا (P.trichocarpa) با 56/14 مترمکعب تولید در هکتار بیشترین مقدار و بعد از آن کلن P. euramericana 488 نیز با حجم 90/11 مترمکعب در هکتار از وضعیت مناسب و قابل قبولی برخوردار بودهاند. کمترین مقدار متعلق به کلن P.deltoides 69/55 با 104/0 مترمکعب در هکتار بوده است. دو رقم .P. euramericana 561/41 وP. tremula بهترتیب با 22/5 و 18/5 مترمکعب نیز باید بهعنوان ارقام مناسب و سازگار منطقه قلمداد شوند؛ بهویژه برای صنوبر لرزان (P.tremula) که در سالهای آینده تولید بیشتری بکند.
شکل 2- روند رشد قطری تعدادی از ارقام صنوبر در سالهای مختلف در منطقه فریم
نتایج تجزیه واریانس ویژگیهای رویشی کلنهای صنوبر نشان داد که متغیرهای زندهمانی، ارتفاع و قطر برابر سینه دارای اختلاف معنی داری در سطح 1% میباشند (جدول 2). همچنین متغیرهای حجم، حجم در هکتار و در سال نیز بین کلنهای مورد بررسی در سطح 5 درصد اختلاف معنی داری را نشان داده است (جدول 2).
مقایسه میانگین ویژگیهای رویشی کلنهای کاشته شده با استفاده از آزمون چند دامنهای دانکن نشان داد که کلنهای P.trichocarpa ،P. euramericana 561/41 و
488 P. euramericana بهترتیب با 73 ،72 و57 درصد بیشترین زندهمانی را داشتهاند. همچنین کلنهای
P. trichocarpa ، P. euramericana 488 ، P.tremula و P. euramericana 561/41 بهترتیب با 4/5، 6/4، 7/3 و 6/3 سانتیمتر بیشترین قطر برابرسینه و با 1/5، 7/4 ،2/4 و 1/4 متر بیشترین رشد ارتفاعی را داشته اند (جدول 3). رشد حجمی سالیانه نیز دارای دامنه تغییراتی میان ارقام مختلف صنوبر بود، بهطوریکه کلن P. trichocarpa و
P. euramericana 488 بهترتیب با 91/2 و 38/2 مترمکعب دارای بیشترین رشد سالیانه بودهاند (جدول 3).
بحث
نیاز روزافزون به چوب و فراوردههای مختلف چوبی که خود در ارتباط مستقیم با افزایش جمعیت کشورمان میباشد، قطع و بهره برداری بیرویه از درختان ارزشمند جنگلی را بدنبال داشته و باعث کاهش سطح جنگلهای کشور و افزایش مشکلات و معضلات متعدد زیست محیطی شده است. تغییرکاربری قطعات تخریب یافته جنگلی در ارتفاعات مختلف شمال کشور و اختصاص آن به کشت محصولات کشاورزی و بعضا در اراضی شیبدار و شخم قطعات و تداوم آن منجر به شسته شدن خاک ارزشمند جنگلی شده و در نهایت باعث از بین رفتن سطوح وسیعی از این اراضی گردیده است. کشت ارقام مناسب درختان سریعالرشدی همانند صنوبر برای ارتفاعات بالابند شمال کشور که باید در مرحله اول طی آزمایشهای سازگاری مشخصات و خصوصیات آنها تعیین شود، جهت تولید چوب و درآمدزایی کشاورزان و جنگلنشینان و همچنین بهعنوان گونه پرستار برای حفط خاکهای جنگلی و برگشت به اکوسیستم اولیه مورد استفاده قرار گیرد.
کاشت درختان صنوبر در بلوکهای مختلف و وجود اختلاف ارتفاع از سطح دریا و شیب میان بلوکها سبب تفاوت معنی دار میان ارقام مختلف صنوبر بهلحاظ رشد قطری و حجمی شده است. دو کلن دلتوئیدس 55/69 و 51/63 بهدلیل حساسیت به سرما به دلیل قرار گرفتن در ارتفاع بالا طی چند سال متوالی دچار سرمازدگی شده، از اینرو در سال بعد از طریق جست دوباره به رشد خود ادامه داده است. با این حال کاهش محسوس تولید چوب در این گونه صنوبر مشهود است. ارقامی از صنوبر مثل
P. tremula , P. trichocarpa , P. ciliataمختص ارتفاعات بالا بوده و در این اراضی از رشد قابل قبولی نیز برخوردار می باشند. همچنین تعدادی از کلنهای صنوبر P. nigra نیز میتوانند رویش مناسبی را در این مناطق داشته باشند. گونه صنوبر لرزان(P.tremula) در کوههای آلپ و پیرنه تا ارتفاع 2000 متری گسترش طبیعی داشته و از درختان جنگلی محسوب میگردد (12) و گونهایست با رشد سریع و کیفیت چوب مناسب که در اکثر کشورهای اروپایی و آسیایی و در بسیاری از صنایع بهویژه کاغذ سازی (تهیه خمیر کاغذ مرغوب) کاربرد دارد (11). در سالهای خیلی قبل بذر این گونه وارد کشورمان شده و پس از تولید نهال در چند منطقه شمال ازجمله در نهالستان اداره منابع طبیعی کلاردشت کاشته شده و تاکنون وجود دارد (2). بهدلیل عدم امکان تکثیر غیر جنسی این گونه از طریق روش مرسوم قلمه، جنگلکاری آن گسترش چندانی در کشور نداشته، ضمن اینکه در مناطق جلگه ای شمال نیز سازگار نمی باشد. بنابراین ضرورت دارد با تولید نهال از طریق کشت بافت برای جنگلکاریهای وسیع بهویژه توسعه زراعت چوب در کشور که در برنامههای اقتصادی دولت پیش بینی شده است مورد استفاده قرار گیرد.
گونههای P.tremula و P.trichocarpa در بررسیهای سازگاری در اراضی جلگه ای شمال کشور موفقیت قابل قبولی نداشته ولی در ارتفاعات بالابند شمال، در منطقه مورد آزمایش از رشد و تولید قابل ملاحظهای برخوردار میباشند. گونههای ذکر شده با طول دوره رشد نسبتا کوتاه مناطق کوهستانی سازگار بوده و خود را با توجه به خصوصیات فنولوژیکی با شروع و خاتمه فصل رویش این مناطق تطبیق داده، ضمن اینکه از سرماهای زودرس و دیررس مصون میمانند (5). با وجود این، قابل ذکر است که رشد واقعی و سریع این گونه ها، همانطوریکه نمودار رشد قطری و ارتفاعی تعدادی از ارقام در سالهای آزمایش ارائه شده است، با وجود رشد اولیه کم ولی پس از چند سال شروع و به اوج خود میرسند. برای گونه صنوبر لرزان (P.tremula) نیز این موضوع صادق میباشد. نکته قابل توجه، استقرار گونه صنوبر لرزان در انتهای جدول رشد سالهای اولیه است، بهطوریکه از سال سوم با رشد زیاد جزء ارقام مناسب و در قسمت بالای جدول جای میگیرد. علاوه بر صنوبر لرزان گونه هایی از صنوبر هستند که در سالهای اول بعد از کاشت، رشد بسیار کندی دارند ولی در سالهای چهارم و پنجم به بعد، رشد سریعی پیدا میکنند. بهعنوان مثال، میتوان به کلن P.nigra betulifolia اشاره نمود که در آزمایش سازگاری در منطقه کرج با بیشترین تولید در میان 15 رقم مختلف صنوبر در جایگاه اول قرار گرفته است. رشد چند سال اول این رقم به اندازهای کند بود که در یک مقطع زمانی حتی تصمیم به حذف آن از ادامه بررسی گرفته شد ولی در نهایت این کلن بهعنوان رقم موفق همراه با چند کلن دیگر برای کاشت به بخش اجرا معرفی شد.
پیشبینی روند رشد گونه ها در آینده با توجه به وضعیت رشد سالهای اولیه آنها، بر اساس تحقیقی است که بر روی 22 گونه و کلن بومی و خارجی صنوبر در شمال کشور انجام شده است. بر این اساس نتایج حاصل از بررسیها در دو مقطع 5 ساله و 10 ساله مورد مقایسه قرارگرفت. نتایج نشان داد که با اطمینان بیش از 80 درصد ارقام موفق در پنج سال اول، برتری خود را در پنج سال دوم نیز حفظ کرده و موفق بوده اند، ضمن اینکه تا حدود زیادی هم در ردیفهای رشدی ارقام نیز تغییراتی بوجود نیامده است (6). از اینرو نتایج این طرح، با وجود دوره کوتاه مدت بررسی، میتواند با مستندات ذکر شده و سرشت تعدادی از گونه ها برای چند سال آینده نیز تعمیم داده شود، ضمن اینکه قطعات تحقیقاتی نیز برای بررسیهای بیشتر حفظ خواهد گردید.
این موضوع در کشور آلمان نیز پس از جنگ جهانی دوم و تخریب زیادی از جنگلها و نیاز به چوب در حداقل زمان ممکن و کسب نتایج سریع باعث گردید تا بر اساس یک آزمایش کوتاه مدت 5 ساله ارقام مناسب صنوبر تعیین و در سطح وسیع مورد کشت قرار گیرد. انتظار حتی50 درصد موفقیت ارقام مورد آزمایش در اجرا نیز مثبت ارزیابی و میتوانست تا حدود زیادی نیاز کشور را رفع نماید. با وجود این، موفقیت بیشتر از حد انتظار بوده و جوابگوی بسیاری از نیازهای وقت کشور آلمان از نظر تأمین چوب از طریق کشت صنوبر گردید (13).
گونه پالونیا در ارتفاعات بالا سازگار نبوده و با توجه به حساسیت آن به سرمای مناطق کوهستانی و دوره رشد کوتاه قابل توصیه نمیباشد. اگرچه بر اساس گزارش گونهPaulownia fortunei در کشور چین در ارتفاع حدود 1900 متر از سطح دریا نیز گسترش دارد (16)، از اینرو کاشت آن در این مرحله قابل توصیه نبوده و پیشنهاد میگردد در آینده بررسی بیشتری روی این گونه در شرایط مناسب و مساعد انجام گردد و از طرفی با توجه به وجود گونه های بومی نظیر توسکا ییلاقی میتوان از این قبیل درختان در اراضی با زهکش نامناسب استفاده نمود، زیرا گونه های بومی سازگار و پرمحصول همواره اولویت بیشتری نسبت به گونههای غیربومی دارند. استفاده از جنگلکاریهای آمیخته صنوبر با سایر گونههای بومی منطقه میتواند در افزایش تنوع درختی و نیز تاج پوشش مؤثر باشد، بهطوریکه جنگلکاری آمیخته ون و افرا تنوع و غنای گیاهی بیشتری را در مقایسه با جنگلکاری خالص توسکا ییلاقی داشته است (4).
گونه صنوبر تریکوکارپا (P.trichocarpa) از نظر رشد ارتفاعی و همچنین قطری از ابتدای رشد پس از کاشت ارقام تا پایان دوره طرح، در رأس جدول رویش قرار میگیرد. این گونه همانطوریکه ذکر شد، مختص ارتفاعات بوده و در امریکای شمالی تا ارتفاع 2000 متری پیشروی میکند.
نکته دیگر قابل ذکر در ارتفاعات منطقه فریم، قرار گرفتن تکرار یا بلوک سوم این آزمایش در عرصه ای نسبتا نامناسب و با شیب زیاد می باشد. دو گونه P.tremula و P.trichocarpa در این بلوک نیز توانسته اند رشد و تولید قابل قبول و مناسبی را نشان دهند. بخصوص گونه صنوبر لرزان (P.tremula) در شرایط ذکر شده در تکرار سوم آزمایش این عرصه از رشد و تولید به نسبت بیشتری در مقایسه با دو تکرار دیگر، با عرصه نسبتا مسطح برخوردار بوده است.
طبقات ارتفاعی بالادست (2500-2000 متر) که تیپ اوری و لور قرار دارد، به علت شرایط آب و هوایی بخصوص سرمای شدید از تنوع گونهای درختی و تاج پوشش کمی برخوردار است (3)، از اینرو توسعه صنوبرکاری در اراضی بالادست جنگلهای شمال کشور جهت احیاء مناطق تخریب یافته و همچنین به عنوان گونه پرستار جهت حفظ خاکهای جنگلی و آماده نمودن شرایط برگشت اکوسیستم اصلی به همراه سایر گونه های جنگلی بومی نظیر افرا، زبانگنجشک و غیره میتواند تا حدود زیادی در جلوگیری از تخریب جنگلها سهم بسزایی داشته باشد.
در نهایت پس از اجرای طرح در یک دوره 5 ساله و با توجه به تجزیه و تحلیل آماری و اندازهگیریهای سالانه، از میان ارقام صنوبر و پالونیا کشت شده، کلنها و گونه های Populus tremula Populus euramericana 488, Populus trichocarpa, Populus euramericana 561/ 41, که از توان استقرار و سازگاری مناسبی در منطقه مورد آزمایش برخوردارند و تولید قابل قبولی را ارائه میکنند، انتخاب و برای توسعه و ترویج در این قبیل اراضی به سازمان های اجرایی و ترویجی معرفی میشوند.