مطالعه تاکسونومیکی هفت گونه از جنسVerbascum L. (Scrophulariaceae) بر اساس داده های مولکولی و ریخت‌شناسی در ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 همدان، دانشگاه ملایر، دانشکده علوم پایه، گروه زیست شناسی

2 2) همدان، دانشگاه ملایر، دانشکده علوم پایه، گروه زیست شناسی

3 تهران، دانشکده علوم و فناوری زیستی، گروه علوم و زیست فناوری گیاهی، دانشگاه شهید بهشتی

4 استادیار دانشکده علوم زیستی دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

چکیده:
به‌منظور ارزیابی سیستماتیکی بر‌پایه داده‌های ریخت‌شناسی کمی و کیفی، 15 جمعیت از هفت گونه‌ی جنس (Scrophulariaceae)Verbascum L. در ایران، انتخاب و بازسازی روابط خویشاوندی بر اساس داده‌های مولکولی (nrDNA ITS) انجام شد. نتایج ریخت‌شناسی، پلی‌مورفیسم بالایی را درون و بین جمعیت‌های هر گونه و بین گونه‌های این جنس نشان داد. داده‌های مولکولی نیز تنها توانست جدایی گونه‌های با پراکنش محدود را مشخص کند. حضور جمعیت های مختلف V. pseudodigitalis با دامنه پراکنش وسیع (استان کرمانشاه تا استان فارس) در قسمت های مختلف درخت فیلوژنی و ما بین سایر گونه‌های جنس نشان‌دهنده تغییر پذیری صفات و سازگاری گیاه با شرایط اکولوژیکی مختلف است. لازم به ذکر است که طبقه‌بندی‌هایی که تا‌کنون ارائه شده است، قادر به جداسازی گونه‌‌های این جنس از یکدیگر نبوده است، که علت این پدیده را می‌توان در فراوانی آنیوپلوئیدی، پلی‌پلوئیدی، درصد بالای پلی‌‌مورفیسم و دو‌رگ‌گیری گونه‌های جنس مورد مطالعه دانست.
واژه‌های کلیدی: پلی‌مورفیسم، دو‌رگ‌گیری، ریخت‌شناسی، Verbascum L.,nrDNA ITS

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Taxonomic study of seven species of Verbascum L. (Scrophulariaceae) based on molecular and morphological data in Iran.

نویسندگان [English]

  • Olanj olanj 1
  • Samineh Nouri 2
  • Fatemeh Heidari 3
  • Zeynab Shariat 4

1 Assistant Prof., Department of Biology, Faculty of Basic Science, Malayer University, Malayer, Iran

2 Researcher, Department of Biology, Faculty of Basic Science, Malayer University, Malayer, Iran. S.nouri90@basu.ac.ir

3 Researcher, Faculty of life Sceinces and Biotecnology, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran.

4 Assistant Prof., Faculty of life Sceinces and Biotecnology, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran

چکیده [English]

Abstract:
In order to evaluate the taxonomy of seven species of the genus Verbascum L. (Scrophulariaceae) morphological data (quantitative and qualitative) of 15 populations from Iran, were selected to reconstruct their relationships based on molecular data (nrDNA ITS). The morphological results showed high polymorphism intra and inter the populations of species and inter species and molecular data could only show the separation of species with limited distribution. The presence of different populations of V. pseudodigitalis with wide distribution range (Kermanshah Provinceto Fars Province) in different parts of the phylogenetic tree and inter other species of the genus indicated the variety of characters and adaptation of the plant in different ecological conditions The presented data was not able to separate the species of this genus without overlapping, which might be due to an aneuploidy, polyploidy, high percentage of polymorphism and hybridization of species.
Keywords: Polymorphism, hybridization, morphology, Verbascum L., nrDNA ITS.

کلیدواژه‌ها [English]

  • "Polymorphism"
  • "hybridization"
  • "morphology"
  • " nrDNA ITS"
  • "Verbascum L."

مطالعه تاکسونومیکی هفت گونه از جنسVerbascum L. (Scrophulariaceae)  بر اساس داده های مولکولی و ریخت­شناسی در ایران

نیره اولنج1*، ثمینه نوری1، فاطمه حیدری2 و زینب شریعتمداری2

1 ایران، همدان، دانشگاه ملایر، دانشکده علوم پایه، گروه زیست شناسی

2 ایران، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده علوم و فناوری زیستی

تاریخ دریافت:8/3/99                  تاریخ پذیرش: 27/9/99

چکیده

بمنظور ارزیابی سیستماتیکی بر­پایه داده­های ریخت­شناسی کمی و کیفی، 15 جمعیت از هفت گونه­ی جنس (Scrophulariaceae)Verbascum L. در ایران، انتخاب و بازسازی روابط خویشاوندی بر اساس داده­های مولکولی
(nrDNA ITS) انجام شد. نتایج ریخت­شناسی، پلی­مورفیسم بالایی را درون و بین جمعیت­های هر گونه و بین گونه­های این جنس نشان داد. داده­های مولکولی نیز تنها توانست جدایی گونه­های با پراکنش محدود را مشخص کند. حضور جمعیت های مختلف V. pseudodigitalis با دامنه پراکنش وسیع (استان کرمانشاه تا استان فارس) در قسمت های مختلف درخت فیلوژنی و ما بین سایر گونه­های جنس نشان­دهنده تغییر پذیری صفات و سازگاری گیاه با شرایط اکولوژیکی مختلف است. لازم به ذکر است که طبقه بندی­هایی که تا­کنون ارائه شده است، قادر به جداسازی گونه‌­های این جنس از یکدیگر نبوده است، که علت این پدیده را می­توان در فراوانی آنیوپلوئیدی، پلی­پلوئیدی، درصد بالای پلی­‌مورفیسم و دو­رگ­گیری گونه­های جنس مورد مطالعه دانست.

واژه­های کلیدی: پلی­مورفیسم، دو­رگ­گیری، ریخت­شناسی، Verbascum L.,nrDNA ITS

* نویسنده مسئول، تلفن:    08132355338 ، پست الکترونیکی: n.olanj60@gmail.com

مقدمه

 

بر اساس سیستم APG IV، تیره Scrophulariaceae با بیش از 5851 گونه و 316 جنس، پر­گونه­ترین تیره راستـه Lamiales بشمار‌ می‌آید. تا­کنون دانشـمندان زیادی به بررسی مشکلات سیستماتیکی این تیره پرداخته­اند و بر اساس تجزیه و تحلیل فیلوژنتیک مولکولی با کمک مارکرهایی نظیر rbcL وndhF، چند­نیایی بودن این تیره را تأیید نموده‌اند [4، 15، 30، 42]. گیاهان این تیره در اغلب نواحی کره زمین پراکنش دارند. البته جنس­های بزرگ این تیره نظیر Verbascum L. و.Scrophularia L، که کلاد خواهری یکدیگر نیز در نظر گرفـته می‌شوند، بیشتر در نواحی سرد و معتدل شمالی پراکنده­اند [5، 30].

درگذشته دو جنس Verbascum و Celsia بهمراه چند جنس کوچک دیگر بر اساس ویژگی­هایی نظیر تعداد پرچم و پوشش کرکی از یکدیگر جدا شده بودند، اما امروزه این جنس‌ها با یکدیگر ادغام شده‌اند و در قالب جنسی واحد با عنوان Verbascum در نظرگرفته شده­اند. مرکز اصلی تنوع این جنس کشور ترکیه است [11، 16، 24] و در کشـور­های ایران، عراق و پاکستان نیـز تنوع چشم­گیری دارد [17، 18، 37]. گل­ماهورVerbascum) ) در ایران دارای 45 گونه است که اخیراً نیز گونه­های جدیدی از آن به تاکسون‌های معرفی شده پیشین افزوده شده ‌است [33، 38]. از میان گونه‌های گزارش شده از کشور ایران، 20 گونه (7/47%) اندمیک بوده و در اغلب نقاط، به جز منطقه رویشی نوبو- سندی، و بویژه در استان­های شمال غربی (48% گونه­ها) پراکنش دارد [36]. دو­رگ­گیری در این جنس بوفور مشاهده می­شود، بطوری­که چهار گونه‌ی دو­رگ در ایران [17] و بالغ بر 129 گونه در ترکیه شناسایی شده و اخیراً حدودا 8 گونه جدید، 6 گونه دو­رگ و 5 گونه گزارش جدید به این لیست افزوده شده­است [10، 16، 19، 20، 31، 40، 43].

بدلیل ارائه طبقه­بندی­های متفاوت برای جنس Verbascum و مشخص نبودن محدوده دقیق گونه­ها در این جنس، پژوهش حاضر با اهدافی نظیر شناسایی دقیق­تر گونه­ها، تعیین محدوده گونه­ها و روشن شدن برخی ابهامات تاکسونومیک و کمک به ارائه سیستم طبقه­بندی کارآمدتر انجام شد. در این مطالعه با اقتباس از کار موربک [25، 26،27 ،28 ] (بدلیل کامل بودن تقسیم­بندی وی در بین رده­بندی­های فلورستیک ارائه شده) برخی جمعیت‌های گونه‌های گل منفرد گل‌ماهور بررسی شد، و بمنظور نشان دادن دامنه وسیع تنوع صفات بین جمعیت­های یک گونه (با پراکنش وسیع) بررسی فیلوژنتیک درون گونه­ای V. pseudodigitalis صورت گرفت. همچنین با استفاده از نشانگر مولکولی nrITS روابط فیلوژنی جنس مطالعه شد و نتایج حاصل با نتایج حاصل از مطالعات مولکولی و ریخت­شناسی انجام شده توسط سایر محققین مقایسه شد.

مواد و روشها

بمنظور تدوین سیستم­های رده­بندی و پیگیری خطوط خویشاوندی جنسVerbascum ، 15 جمعیت از هفت گونه متعلق به این جنس پس از شناسایی با استفاده از خصوصیات ریخت‌شناسی مورد مطالعه قرار گرفتند (جدول 1). لازم به ذکر است که در این مطالعه، شناسایی ریخت­شناسی تاکسون‌ها با استفاده از فلور­ها [7، 11، 12، 17، 32] و کتاب­های مرجع مرتبط [23، 25، 26، 27،28 ] انجام گرفت. نمونه­های جمع­آوری شده در این مطالعه متعلق به گونه­های دارای گل­های منفرد است و نمونه­های اقتباس شده از بانک ژن متعلق به گونه­های پنج پرچمی از زیر­بخش Fasciculata (V. dentifolium, V. gossypinum) و چهار پرچمی تیپ سلزیایی (V. arcturus) از گروه Mesantherae می­باشند.

بررسی­های ریخت­شناسی و فیلوژنتیک: بمنظور مطالعه ریخت­‌شناسی حدود 120 نمونه از 6 گونه متعلق به جنس گل­ماهور ( نمونه­های جمع­آوری شده از رویشگاه‌­های طبیعی و نمونه­‌های هرباریومی) مورد بررسی قرار گرفتند و با استفاده از مجموعه­های فلورها، کار شناسایی گونه­ها بصورت دقیق انجام شد. 123 ویژگی ریخت­‌شناسی رویشی و زایشی انتخاب و آنالیزها بر پایه مهم ترین ویژگی­های متغیر که شامل 93 ویژگی بود، انجام شد. بمنظور انجام آنالیز­های آماری چند­متغیره، ویژگی­های کیفی بصورت دو یا چند­حالته کد­گذاری شدند و برای ویژگی­های کمی، میانگین اندازه‌گیری­ها در افراد استفاده شد. در نهایت داده­ها در نرم­افـزار Xcell وارد و سپس آنـالـیز خـوشه­ای بـا نـرم­افـزار PAST 3.14 انجام گرفت. بـرای تعیین قرابت گونه‌­ها نمودار PCOA (با ضرایب Average Distance or Euclidean) ارائه­گردید و در نهایت از میان دندروگرام‌­های حاصل، بهترین دندروگرام انتخاب و تحلیل نهایی صورت گرفت.

امروزه بررسی و مشخص کردن توالی DNA از ابزارهای مهم مطالعات فیلوژنتیک بشمار می‌آید. داده­های توالی ITS ژنوم هسته­ای برای بررسی روابط بین جنس و هم­چنین روابط درون جنس در نهاندانگان بسیار مفید است [3]. در این بررسی مطالعه فیلوژنی مولکولی گونه­هایی از جنسVerbascum  بر اساس توالی‌های DNA ناحیه ژنی ITS، با هدف تعیین حدود گونه­ها صورت گرفت (شکل 1). به این منظور، ماتریس داده­ها با تعداد 22 درون گروه از جنس Verbascum، که 15 جمعیت از آنها متعلق به این مطالعه و مابقی از توالی­های  ITSموجود در بانک ژن NCBI است، بهمراه7  گروه خواهری از جنس Scrophularia  و 2 گروه خواهری از جنس Manulea درنظر گرفته شدند.

 

جدول 1- اطلاعات مربوط به نمونه­های مطالعه­شده (BASU: هرباریوم دانشگاه بوعلی سینا)

تاریخ

آدرس

ارتفاع (متر)

جمع

آوری­کننده

شماره  محل جمع آوری

شماره هرباریومی

گونه

04/04/2014

مازندران: رامسر، 20 کیلومتر به جواهر­ده

1199

رنجبر-نوری

27

37169

V. punalense

12/05/2014

آذربایجان: شرقی:کلیبر

1648

رنجبر-نوری

35

34206

V. oreophilum

14/03/2015

کرمانشاه: سومار به طرف سر­تنگ بیجار

425

رنجبر-نوری

8

37506

V. assurense

18/04/2014

کرمانشاه:نفت شهر

340

رنجبر-نوری

38

35388

V. alepense

09/01/2013

مرکزی: مسیرجاده همدان بطرف ساوه

2010

رنجبر-نوری

5

33344

V. sp

29/03/2014

همدان:روستای دره مراد بیگ

2130

نوری

16

36930

V. nudicaule

02013

کرمانشاه:در 48 کیلو­متری شهر سومار

1000

رنجبر-نوری

41

34248

V. pseudodigitalas var. phoenicandrum

27/05/2013

لرستان: دورود به سپید دشت، 25 کیلومتر به بیشه

1818

رنجبر-نوری

29

33679

V. pseudodigitalas var. phoenicandrum

03/05/2014

خوزستان: اندیمشک، اطراف دریاچه کرخه (چم­شلان)

730

رنجبر-نوری

32

36021

V. pseudodigitalas var. phoenicandrum

01/05/2014

خوزستان: منطقه حفاظت شده شیم بار

822

رنجبر-نوری

1

37184

V. pseudodigitalas var. phoenicandrum

01/05/2014

خوزستان: قلعه خواجه به شهرکرد، اطراف قلعه خواجه

800

رنجبر-نوری

11

37211

V. pseudodigitalas var. phoenicandrum

29/03/2014

فارس: شیراز، پاسارگاد، سعادت شهر

1730

رنجبر-نوری

36

35779

V. pseudodigitalas var. phoenicandrum

29/03/2014

فارس: شیراز، پاسارگاد، سعادت شهر

1730

رنجبر-نوری

33

37221

V. pseudodigitalas var. pseudodigitalas

03/05/2012

کرمانشاه: پاوه به باینگان5 کیلومتر به باینگان

1525

رنجبر-نوری

42

29941

V. pseudodigitalas var. pseudodigitalas

2015

کرمانشاه: نوسود-پاوه

719

رنجبر-نوری

39

37509

V. pseudodigitalas var. pseudodigitalas

 

 

جهت استخراج DNA از نمونه‌های هرباریومی، ازکیت استخراج ژنوم گیاهی شرکت کیاژن آلمان (DNeasy Plant mini kit) استفاده شد. به این منظور، حدود 20 میلی­گرم از برگ خشک هر نمونه توسط ازت مایع بخوبی آسیاب و پس از اضافه نمودن RNAse به هر نمونه و لیز شدن سلول­ها، نمونه­ها سانتریفیوژ شدند. سپس بافر­های تعیین شده به آن اضافه شده و چندین بار سانتریفیوژ گردید. پس از طی مراحل استخراج، DNA استخراج شده برای ادامه آزمایشات مورد استفاده قرار گرفت. سپس واکنش­های تکثیر PCR در حجم نهایی 20 میکرولیتر و توسط دستگاه ترموسایکلر مدل TECHNE TC-3000 انجام شد. کلیه بافر­ها و محلول­های استفاده شده در واکنش تکثیر PCR از شرکت سیناژن تهیه گردید. برای اطمینان از کیفیت محصول واکنش، محصولPCR  با استفاده از الکتروفورز ژل آگاروز 8/0 درصد مورد بررسی قرار گرفت. الکتروفورز محصول با استفاده از دستگاه الکتروفورز مدل Appelex (France) و با ولتاژ 80 ولت بمدت 30 دقیقه انجام شد. در نهایت بررسی و عکس­برداری از ژل با کمک دستگاه ژل داک (Gel Documentation System (Bio Rad)) صورت گرفت و محصولات PCR تک ‌باند قوی، جهت تعیین توالی مورد استفاده قرار گرفتند. تعیین توالی محصول‌­های واکنش، توسط شرکت پیشگام انجام شد و توالی‌های ژنی بدست آمده در بانک ژن ثبت گردید (جدول 2). توالی‌های حاصل توسط برنامه BioEdit ویرایش و با کمک MUSCLE هم­ردیف­سازی شدند. بمنظور آنالیز داده‌های مولکولی، ماتریس داده­های هم‌ردیف­سازی شده، به سه روش بیشینه صرفه­جویی Maximum Parsimony-MP، با استفاده از نرم­افزار PAUP* 4.b10 [35]، بیشینه درست‌نمایی (Maximum Likelihood-ML)، با استفاده از نرم افزار raxmlGUI ، و روش استنباطی بیزین ((Bayesian-BI، با کمک نرم افزارMrBayes ver. 3.12 [41] و با الگوریتم متروپولیس کاپلد مارکوف چین مونت کارلو (MCMCMC) آنالیز شدند. درخت حاضر انعکاس دهنده میزان وابستگی بر اساس سه روش مختلف بوده و درخت اصلی بر اساس روش Bayesian رسم شده است.

 

جدول2- لیست گونه­های استفاده شده در آنالیزها و کد ثبت ژن مربوط به آنها در بانک ژن

کد بانک ژن

 نام گونه

شماره محل جمع آوری

MT303959

V. pseudodigitalas var. phoenicandrum

1

MT303957

V. sp

5

MT303960

V. assurense

8

MT303958

V. pseudodigitalas var. phoenicandrum

11

MT303961

V. nudicaule

16

MT303971

V. punalense

27

MT303970

V. pseudodigitalas var. phoenicandrum

29

MT303969

V. pseudodigitalas var. phoenicandrum

32

MT303968

V. pseudodigitalas var. pseudodigitalas

33

MT303967

V. oreophilum

35

MT303966

V. pseudodigitalas var. phoenicandrum

36

MT303965

V. alepense

38

MT303964

V. pseudodigitalas var. pseudodigitalas

39

MT303963

V. pseudodigitalas var. phoenicandrum

41

MT303962

V. pseudodigitalas var. pseudodigitalas

42

 

 

بحث و نتیجه گیری

برای اولین بار لیـنه [23] دو جنس  Verbascum(با 5 پرچم) و Celsia (با چهار پرچم) را معرفی کرد. سپس کونتز [22] با تاکید بر ناپایداری صفت تعداد پرچم، این دو جنـس را بـا یکدیگر ادغام نمود و در نهایت موربک [27] با تبعیت ازکونتز، ادغام دو جنس را انجام داد و بعد­ها سایر محققین از جمله فرگوسن [13] و هوبر­مرات [16، 17] از این ایده پیروی کردند. موربک بر اساس ویژگی­های ریخت­شناسی دانه، جنس Verbascum را به دو بخش Aulacospermae Murb. وButhrospermae Murb. تقسیم­بندی نمود. وی برای بخش Butrospermae دو زیر­بخشSinguliflora Murb. (با گل­های منفرد و اغلب با دمگل بلند) و Fasciculata Murb. (با گل­های دسته­ای و مجتمع در محور هر براکته و اغلب با دمگل­های کوتاه) را معرفی کرد و زیر­بخش Singuliflora، بر اساس نوع کرک به سه گروه Cladotrichae،Adenotrichae  و  Holotrichaتقسیم­بندی شد. از گروه Cladotricha (دارای گل­های منفرد در محل گره همراه با کرک ستاره­ای و خوشه­ای منشعب) گونه­های V. kochiiforme، V. arbelense،V. laetum ،V. oreophilum ،V. alepense ، V. aureiforme،V. saccatum ، V. punalense، V. pseudodigitalis، V. alceoides، V. pyramidatum و V. aureum در ایران پراکنش دارند که در مطالعه حاضر، به بررسی پنج گونه (15 جمعیت) از آن­ها پرداخته شد.

بررسی مولکولی نه جمعیت از واریته­های گونه V. pseudodigitalis، شامل سه جمعیت متعلق به V. pseudodigitalis var. pseudodigitalis Murb.  (استان­های کرمانشاه و فارس) و شش جمعیت متعلق به V. pseudodigitalis var. phoenicandrum Murb. (استان­های کرمانشاه، لرستان، خوزستان و فارس) انجام گرفت و درخت فیلوژنتیکی حاصل از آنالیز داده­های توالی­های nrDNA ITS. رسم شد (شکل 1). تعداد کارکترها مورد آنالیز 442 عدد می­باشد، 684/0 =Consistericy index (CI) ، 315/0 = (HI)0Homoplasy index و 852 /0 = Retention index (RI)0است. گونه V. pseudodigitalis، توسط نابلک (1910)، از منطقه ریجاب، در نزدیکی قصر شیرین جمع شده بود و شرح کاملی بر آن نگاشته شده بود، سپس موربک [27] در تک­نگاره گل­ماهور شرح کاملی برایV. alceoides  (که اولین بار توسط بواسیه و هاسکنخت [7] در فلور مشرق زمین، از عراق معرفی شده و شرحی بر آن نگاشته شده بود) نوشت و گونهV. pseudodigitalis  را ذیل توضیحات آن ذکر کرد ولی شرحی بر آن ننوشت و تنها به این جمله بسنده کرد که شباهت ریختی این دو گونه کاملاً واضح و تنها کرک­های زرد متمایل به سفید پرچم برای جدایی گونه V. pseudodigitalis ارزشمند است. ویژگی تشخیصی گونه  V. alceoides کرک ارغوانی- بنفش است، پرچم و اتصال بساک­ها به میله بصورت میان­چسب و نیمه­مورب (suboblique) است. بعد­ها موربک [27] نوشته خود را اصلاح نمود و تنها گونه­های واجد کرک ارغوانی- بنفش پرچم، که دارای اتصال بساک­های جلویی به میله بصورت ممتد (یراق­ساز) می­باشند را بعنوان V. alceoides معرفی کرد. وی تمام مکان­های جمع­آوری در ایران که برای این گونه در تک­نگاره خود [26] ذکر شده بود حذف و تنها گونه­های عراق را بعنوان V. alceoides حفظ کرد و سایر مکان­های جمع­آوری در ایران را با اتصال بساک­های جلویی به میله بصورت میان­چسب و رنگ پرچم ارغوانی- بنفش تا زرد را تحت عنوان V. pseudodigitalis نام­گذاری نمود. موربک [27] هم­چنین شرح کاملی برای V. pseudodigitalis نوشت و آن را با رنگ کرک پرچم زرد- طلایی تا بنفش- ارغوانی و پنج پرچم همسان کلیوی و میان­چسب معرفی نمود. وی برای این جنس، دو واریتـه Murb. V. pseudodigitalas var. chrysandrum (با رنگ پرچم زرد- طلایی، محدود به غرب ایران (کرمانشاه)) وV. pseudodigitalis var. phoenicandrum Murb. ، (با رنگ کرک پرچم ارغوانی- بنفش، بساک­های کلیوی شکل بصورت میان­چسب (medifix) که پراکنش آن از کرمانشاه تا فارس ادامه دارد) را معرفی کرد. در نهایت هوبر­مرات [17] V. alceoides را با داشتن بساک­های ممتد از V. pseudodigitalis مجزا ساخت و برای
V. pseudodigitalis، هر دو واریته موربک را ذکر نمود و نام خودکار V. pseudodigitalis var. pseudodigitalis را برای واریته chrysandrum در نظر گرفت. بهرحال هوبر­مرات نیز، V. alceoides را مختص به عراق تا حداکثر مناطق غربی استان­های کرمانشاه و کردستان در نظر گرفت و سایر جمعیت­های دارای کرک پرچم ارغوانی- بنفش در ایران را واریته phoenicandrum نامید. در این مطالعه
V. pseudodigitalis بعنوان نماینده­ی جنس، جهت نشان دادن درصد چشم­گیر تنوع (بعلت پراکندگی وسیع جمعیت­های این گونه)، حضور پدیده پلی‌مورفیسم، دورگ­گیری، ناپایداری صفات، تنوع گونه­ای بسیار چشم­گیر و تغییر­پذیری شدید صفات در این جنس انتخاب شد. استان خوزستان متنوع­ترین استان مورد بررسی از نظر تیپ­های مختلف واریته phoenicandrum شناخته شد. تنوع میان افراد جمعیت بحدی است که تصمیم­گیری درباره اینکه آیا تفاوت ظاهری افراد، شکل­های مختلف این واریته است یا خود به تنهایی واریته مجزایی را تشکیل می­دهد، دشوار می­سازد. در استان خوزستان سه جمعیت (32، 1و 11) از واریـته phoenicandrum مطالعه شد. افراد جمعیت شماره 32 دارای دو فرم برگی: شامل برگ‌های پهن، ضخیم، تیره و بزرگ و دیگری نازک، روشن و کوچک می­باشند. تنوع در سایر ویژگی­ها نیز بحدی است که حتی با اغماض نتوان آن­ها را در یک گروه قرار داد. افراد جمعیت شماره 1 (جدول 1)، با داشتن برگ­های پهن و نازک و ساقه استولون مانند، از نمونه تیپ این واریته متمایز می­شوند. هم­چنین افراد جمعیت شماره 11 (جدول 1) با داشتن برگ­های کرک سفید، نازک، کوچک و با حاشیه کنگره­ای ریز هم­چنان تفاوت­هایی با نمونه تیپ دارند. از طرفی اعداد پایه کروموزومی (9، 8 و 17)، تعداد کروموزوم هاپلوئید (27 ،24 ،18 ،17 ،16 n =) و سطوح پلوئیدی (دیپلوئید، تترا­پلوئید و هگزاپلوئید) مختلف در مطالعات نوری و رنجبر [29] از این استان گزارش شده است. صفات مشابه (بخصوص در مورد برگ) در میان جمعیت­های تترا­پلوئید و یا جمعیت­های هگزاپلوئیدی که دارای اعداد پایه کروموزومی مختلف و تعداد کروموزوم­های هاپلوئید متفاوتند، مشاهده شد. با این توضیح می­توان چنین نتیجه گرفت که سطوح پلوئیدی و آنیوپلوئیدی همیشه باعث تغییر اشکال رویشی نمی­شوند و علت این اختلاف­ها می­تواند در پدیده­هایی مانند موتاسیون­ها یا تغییرات فنوتیپی باشد [44].

در استان کرمانـشاه هر دو واریتـه V. pseudodigitalis مشاهده شد. بر اساس مطالعه انجام شده بر60 جمعیت از گونه V. pseudodigitalis در ایران [29]، محدوده پراکنش V. pseudodigitalas var. pseudodigitalis تنها در غرب و شمال غرب کرمانشاه (در شهر پاوه و اطراف آن) است، که گاهی تا مناطق غربی کردستان نیز ادامه یافته و واریته  phoenicandrum در سایر قسمت­های استان پراکنش دارند. در این مطالعه 3 جمعیت از این گونه در استان کرمانـشاه بررسی شد. جمعیت شماره 42 (جدول 1) واریته pseudodigitalis از موارد تأمل­برانگیز این گونه می­باشد که از نظر کلی شباهت زیادی به سایر جمعیت­های این محدوده دارد، با این تفاوت که دارای برگ­های ظریف و یک تا دو عدد براکتئول در پای هر گل است. بر اساس نظر موربک، افراد گونه V. alceoides و
V. pseudodigitalis براکتئول ندارند و افراد دارای این ویژگی گونه­ای جدید به نام .Koch V. saccatum را بوجود می­آورند. در واقع ویژگی حضور براکتئول بقدری مهم است که در کار­های موربک [26]، بعنوان یک دندانه کلیدی در جدایی گونه­های گروه Cladotricha بکار رفته است. تنها گونه براکتئول­دار موجود در ایران نیز گونه­ی
V. saccatum می­باشد. تیپ این گونه از کشور ارمنستان جمع­آوری شده و در ایران در استان آذربایجان، شهر­های خوی، سلماس و ارومیه پراکنش دارد. V. saccatum در ویژگی­های طول گیاه و دمبرگ، شکل حاشیه و نوک برگ­ها، طول گل­آذین و دمگل و محل پراکنش جغرافیایی، با جمعیت مورد مطالعه ما تفاوت نشان می­دهد. نکته دیگر رنگ کرک پرچم در گونه V. saccatum است، که در تمام فلور­ها از جمله فلورا ایرانیکا، تک­نگاره­های موربک و حتی فلور ترکیه به رنگ زرد مایل به سفید (ochroleucous) ذکر شده­، اما در فلور ایران [37] به رنگ اخرایی گزارش شده است. بنظر می‌رسد اختلاف موجود، نتیجه اشکال در ترجمه واژه بوده و این مسئله نیاز به بررسی مجدد دارد. شاید بتوان گفت که نداشتن براکتئول ویژگی ثابت و پایداری نبوده معیار مناسبی جهت جدایی این گونه نمی­باشد، و احتمال دارد حـالت­های استثـناء در نـتیجه دورگ­گیری حاصل شده باشند. مورد دیگر در جمعیت شماره 41 (جدول 1) از واریته  phoenicandrumاست که دارای براکتئول می­باشد و در ویژگی­های شکل حاشیه برگ­ها و نداشتن دمگل با گونه V. saccatum تـفاوت دارد. بنابراین با توجه به فاصله جـغرافیایی میان این جمعیت­ها، حضور وعدم حضور براکتئول ویژگی ناپایداری است. با توجه به این نکته بنظر می­رسد جدایی
V. pseudodigitalis و  V. saccatumبر اساس کلید­های ارائه شده توسط موربک [26]، هوبر­مرات [17] و شریف­نیا [37]، تنها بـا صفت داشتن و نداشتن براکتئول قابل تامل است. نکته قابل توجه این است که با­وجود نزدیکی محل پراکنش دو واریته در استان کرمانشاه، در محدوده واریته pseudodigitalis هیچ نمونه­ی دارای رنگ کرک پرچم ارغوانی- بنفشی دیده نشد، در حالی که عکس این حالت در جمعیتی از استان فارس مشاهده شد. جمعیت­هایی 36 و 33 در استان فارس با دو فرم مختلف (جدول 1) (یکی با رنگ پـرچم زرد و دیگری با رنگ پرچم ارغوانی- بنفش) کنار یکدیگر و در یک محل قرار گرفته­اند و این مسئله تا­حدودی نگاه ما را در ارتباط با معیار جدایی این دو واریـته بر اساس رنگ کرک پرچم دچار تردید می­کند. جمعیت شماره 36 با داشتن رنگ کرک پرچم ارغوانی- بنفش و اتـصال بساک­ها بصورت مورّب و پشت­چسب، حالت حد­واسطی را بین گونه­های
V. pseudodigitalis و V. alceoides  به نمایش گذاشته، که البته بیشتر متمایل به حالت میان­چسب بودند و بعلت نزدیکی به محل تیپ واریته phoenicandrum به این نام در نظر گرفته شد. اما نکته جالب توجه در مورد افراد جمعیت شماره 33 است که با ظاهری زرد فام، دارای رنگ پرچم زرد- طلایی نیز بودند، این رنگ پرچم در این محل با فاصله بیشتر از 1000 کیلومتر با واریتهpseudodigitalis  قابل انتظار نبود، چرا که تا­کنون دامنه گسترش واریته در استان کرمانشاه حداکثر تا مناطق جنوبی کردستان گزارش شده­است. همچنین این دو جمعیت با ویژگی­هایی نظیر رنگ قاعده ساقه، حاشیه برگ‌ها، طول براکته، قطر جام و رنگ کرک پرچم و میله از یکدیگر متمایز شده­اند. در نتیجه می­توان گفت که با توجه به توانایی این گیاه جهت سازش و تغییر­پذیری، صفت رنگ کرک پرچم نیز می­تواند تغییر کند، که این امر مشکلاتی را برای جدایی دو واریته بوجود می­آورد. شاید بهتر باشد در این جنس (مشابه کاری که در فلور ترکیه صورت گرفته)، بـجای معرفی گونه­ها و واریته­های مختلف، به دنبال معرفی دورگ­ها و یا فرم­های مختلف بود. از طرفی با توجه به وجود تنها یک استثناء در بین 60 جمعیت [29]، شاید بتوان جدایی دو واریته براساس رنگ کرک پرچم و پایداری این صفت را بپذیریم. این پایداری در ویژگی نحوه اتصال بساک به میله، که صفت جدا­کننده دو گونه V. alceoides و
V. pseudodigitalis بود، مشاهده نمی­شود و حالات حد­واسط اتصال بساک به میله بطور بی­نظم در بین جمعیت­ها مشاهده می­شود. این مسئله، این تصور را ایجـاد می­کند که یا اغلب جمعیت­های ایـران دو­رگ­هایی از دو گونه
V. alceoides و V. pseudodigitalis می­باشند و یا شکل اتصال بساک­ها، ویژگی ثابت و پایداری جهت جدایی دو گونه نبوده است و همانند ویژگی رنگ و اندازه برگ، اشکال مختلف دانه و ویژگی دانه گرده دستخوش تغییر شده­است [29]. درنهایت به غیر از تفاوت در رنگ کرک پرچم، هیچ­گونه جدایی ریختی مشخصی میان جمعیـت­های دو واریته مشاهده نشد و تمامی ویژگی­های رویشی مطالعه شده در این گونه دامنه­ای از تغییرات را نشان دادند. با استفاده از نشانگر مولکولی مشخص شد، هیچ نظمی در قرار­گیری جمعیت­های یک واریته در کنار هم وجود ندارد، که این موضوع دور از ذهن نبود. اگر چه تا­حدودی می­توان نزدیکی جمعیت­های کرمانشاه به یکدیگر و جمعیت­های خوزستان به یکدیگر را در درخت فیلوژنی حاصل مشاهده نمود، با این حال جدایی جغرافیایی مطلقی بر اساس محل رویش آن­ها و حتی جدایی گونه
V. pseudodigitalis از سایر گونه­ها وجود ندارد. این آشفتگی تا بحدی است که حتی افراد موجود در یک محل، که در قالب دو واریته مختلف معرفی شده‌اند، در درخت ارائه شده نیز در دو کلاد مجزا و با فاصله از یکدیگر قرار گرفته­اند (جمعیت 36 و جمعیت33) (شکل 1). این اغتشاش را می‌توان بدلیل بالا بودن سرعت تغییر­پذیری صفات دانست. در نهایت با توجه به شباهت­های موجود بین دو گونه V. alceoides و V. pseudodigitalis باید اظهار داشت که بر اساس سایر مطالعات مولکولی این دو گونه در کلاد­های مجاور یکدیگر و گونه V. saccatum. نیز در کلاد مجاور این دو گونه قرار می­گیرد، که بیانگر شباهت این گونه­ها به یکدیگر است [1، 14، 39].

در ارتباط با سایر گونه‌های بررسی شده نیز، همان­طور که پیش از این ذکر شد زیربخشSinguliflora  بر اساس نوع و آرایش کرک، به سه گروه Cladotrichae، Adenotrichae ((V.macrocarpum, V. blattaria وHolotrichae  (V. phoeniceum) تقسیم شدند. گروه­هایی نیز بر اساس شکل بساک توسط موربک در زیر­بخش Fasciculata تعریف شد (V. sinuatum V. gossypinum, V. dentifolium, V. sublobatum, V.erianthum). وی هم­چنین گونه­های دارای چهار پرچم (Celsia) را به دو بخش (موازی مشابه پنج پرچمی­ها) تقسیم­بندی نمود و دو زیر­بخش Nefflea Murb. (با بساک­های کلیوی و عرضی) و Arcturus Murb. (با بساک­های جلویی مستطیلی تا خطی و تقریباً ممتد) را برای بخش Bothrospermeae در نظر گرفت. موربک زیر­بخش Nefflea را براسـاس نـوع و آرایش کرک به دو گـروه) Holotrichae   V. suworowianum, V. farsistanicum, V. lyprocarpum, V. austroiranicum, V. straussii, V. nudicaule, V. agrimoniifolium,V. orientalis ( و Cladotrichae و زیر­بخش Arcturus را بر اساس اندازه بساک، جام و تزئینات گلوگاه جام به دو گروه Mesantherae (V. Arcturus) و Macrantherae تقسیم­بندی کرد.

بررسی این نکته که آیا گونه­های دارای چهار پرچم (Celsia) از گونه­های دارای پنج پرچم (Verbascum) مجزا هستند یا خیر، یکی از اهداف بررسی صورت گرفته است. امروزه دانشمندان با مشاهده متغیر بودن تعداد پرچم در این تاکسون­ها به این باور رسیده­اند که صفت چهار پرچمی هموپلازی است و ادغام این دو جنس توسط کونتز [22] صحیح می­باشد. این نکته در این مطالعه نیز دیده شد، بطوری­که مرز جدا­کننده­ای بین گونه­های دارای چهار پرچم (V. gabrielea, V. oreophilum ,V. arcturus, V. kermanense, V. nudicaule, V. agrimoniifolium) با گونه­های دارای پنج پرچم (V. alepense, V. dentifolium punalense, V. pseudodigitalis, V. alceoides, V. gossypinum,) در درخت فیلوژنتیک وجود نداشت و حتی بر روی یک فرد حالات مختلف تعداد پرچم مشاهده شد.

امروزه محققین بمنظور ارائه طبقه­بندی­های طبیعی، به بررسی توالی­های DNA در این جنس پرداخته و Verbascum را پارافیلتیک دانسته­اند [14، 39]. با این حال بعلت پیچیدگی­های موجود هم­چنان حدود روابط بین گونه­ای جنس در هاله­ای از ابهام باقی مانده و نیاز به بررسی­های بیشتر است. نقش درخت فیلوژنی بدست آمده ترسیم شده بر­پایه اطلاعات DNA تخمین صحیح هموپلازی صفات ریخت­شناسی است، چراکه برخی صفات ریخت­شناسی در سطوح بین گونه­ای تکرار­پذیر و مستقل هستند. تطابق صفات ریخت­شناسی با درخت­های فیلوژنی مشخص کرد، سیر تکامل Verbascum شامل بازگشت­های تکرارشدنی، هم­سویی و هم­گرایی­های تکاملی بوده است؛ بطوری­که مطالعات ریز­ریخت­شناسی دانه و آناتومی نیز نتوانسته رده‌بندی مناسبی برای این جنس ارائه دهد [2، 9، 21]. قهرمانی­نژاد بیان کرد تا­کنون هیچ­یک از طبقه­بندی­های ارائه شده با مطالعه انجام شده توسط وی هم­خوانی نداشته و نبود طبقه­بندی طبیعی برای این جنس هم­چنان پابرجاست. بنظر می­رسد عدم هم‌خوانی مطالعات مولکولی انجام شده بدلیل استفاده از تعداد نمونه­های اندک، تفاوت­های شدید درون گونه­ای و تنوع و تغییرپذیری صفات در جمعیت­های این جنس می­باشد، بطوری­که بسته به انتخاب مکان جمعیت­ها و گاه افراد یک جمعیت درخت­های مختلفی خواهیم داشت، که این امر درمورد گونه­هایی با پراکنش وسیع محسوس­تر است.

قرارگیری V. punalense (بـا پنج پرچم) در کنار
V. oreophilum (بـا چهار پرچم) در این مطالعه هم­خوان با نتایج مولکولی ارائه شده توسط ستوده و همکاران [39] است (شکل 1). نزدیکی این دو گونه به یکدیگر بر اساس دو مطالعه انجام شده، می‌تواند بدلیل جمع‌آوری نمونه­ها از مناطق نزدیک به هم باشد. لازم به ذکر است که
V. punalense در این مطالعه از رامسر و در بررسی ستوده از تنکابن (شهسوار) و هر دو جمعیتV. oreophilum  در این دو مطالعه از کلیبر جمع­آوری شده است. این نکته لازم به ذکر است که محدوده پراکنش این گونه­ها منطقه هیرکانی می­باشد و بدلیل وابستگی آن­ها به شرایط آب و هوایی مرطوب فرصت زیادی برای خوپذیری و سازش با محیط­های دیگر حاصل نشده است، به همین علت در جمعیت­های مختلف آن­ها مانند گونه V. pseudodigitalis تنوع درون گونه­ای دیده نمی­شود.

برعکس حالت فوق، با وجود اینکه گونه­هایV. alepense  و V. assurense در این تحقیق و در مطالعات مولکولی دیگر [1، 39] از محدوده مرزی کرمانشاه- ایلام جمع­آوری شده بودند (جدول 1)، لکن در درخت فیلوژنی حاصل از این بررسی، این دو گونه با فاصله و در خوشه‌هایی متمایز قرار گرفتند (شکل 1). این امر نشانگر آنست که اگرچه معیار جدایی جغرافیایی عامل مهمی در بروز تغییرات جدید در جمعیت­های این جنس است، ولی دامنه تغییرات بحدی می­باشد که بدون حضور جدایی جغرافیایی نیز می­توان شاهد جدایی جمعیت­ها در درخت فیلوژنی بود. نکته دیگر در مورد گونه­های V. assurense وV. oreophilum  تغییرپذیری و وجود صفاتی در آنهاست که متعلق به گروه­های دیگر این جنس می­باشد و سبب شده ویژگی­های ظاهری آن­ها آمیخته­ای از صفات بین گروه­های مختلف باشد و جایگاه مشخصی در رده­بندی­ها پیدا نکنند. برای مثال در صفت کرک مشابه گروه Cladotricha (از اعضاء تیپ ورباسکومی) ولی دارای چهار پرچم و گاه پیکره رویشی با ابعاد و اندازه­های کوچک مشابه اعضاء تیپ سلزیایی گل­ماهور دارند. آمیختگی این گونه­ها بحدی است که موربک نیز نتوانست جایگاه مشخصی را در رده­بندی برای آن­ها بیابند و آن­ها جزء هیچ گروهی قرار نگرفتند (مجموعه Species excludendae) [27]. این تنوع صفات در درخت فیلوژنی نیز تأثیر­گذاشت، بطوری­که در مجموع مطالعات فیلوژنی که تا­کنون انجام گرفته و در این مطالعه، V. assurense گاه در کنار اعضاء گروه Cladotricha، گاه Fasciculata و گاه Nefflea مشاهده می­شود، هم­چنین گونه V. oreophilum در کنار اعضاء گروه Cladotricha و یا Fasciculata مشاهده می­شود و جایگاه ثابتی را به­خود اختصاص نداده است (شکل 1).

دو گونه دارای چند گلV. gossypinum  وV. dentifolium  در بین گونه­های تک­گل قرار گرفتند (شکل 1)، که حاکی از مناسب نبودن انتخاب معیار تعداد گل در محور هر براکته جهت جدایی گونه­ها توسط موربک [26] است. این ادعا هم­چنین در نتایج مطالعات سایر محققین نیز به چشم می­خورد، بطوری­که در مطالعه­ای که توسط قهرمانی­نژاد و همکاران [14] صورت گرفت چند­گل­ها و تک­گل­ها بصورت پارافیلتیک در چندین کلاد مجزا قرار گرفته­اند. داده­های مولکولی ستوده و همکاران [39] نیز جدایی بین تک­گل­‌ها و چندگل­های گل­ماهور را نشان نداد و گونه­هایی مثل V.phoeniceum ،V. oreophilum و V. punalense با دارا بودن یک گل در محور براکته در بین چند­گل­ها قرار گرفتند، هم­چنین گونه­های تک­گل  V. blattaria و
V. orientalis جدا از سایر تک‌گل‌ها و بعنوان کلاد خواهری سایر گونه­های این جنس قرار گرفتند. در نهایت الهداتی و همکاران [1] چند­گل­ها را در یک کلاد مجزا و مابین کلاد­های تک­گل قرار دادند. از آن­جا که با مطالعات مولکولی که تا­کنون انجام گرفته و با توجه به جدایی گونه­ها توسط محققین پیشین [11، 13، 17، 27، 37] با معیارهایی نظیر چند­گل و تک­گل بودن، نوع کرک، تعداد پرچم، شکل اتصال بساک­ها و ظاهر کلی گیاه نمی­توان به نتایج مشابهی رسید، بمنظور ارائه نظر قطعی در مورد جایگاه گونه­های جنس نیازمند آنالیزهای مولکولی بیشتری می­باشیم.

از جمله گونه­های تیپ سلزیایی (دارای چهار پرچم بارور) که در تقسیم­بندی­های اولیه بعنوان جنسی مستقل در نظر گرفته می­شدند، می­توان به V. suworowianum, V. arcturus, V. farsistanicum, V. lyprocarpum, V. austroiranicum,  V. straussii, V. nudicaule, V. agrimoniifolium اشاره کرد، که اغلب دارای بساک­های کلیوی، کرک­های ساده-فاقد کرک و گاه همراه با کرک­های غده­ای می­باشند. در آنالیز مولکولی حاضر (شکل 1) گونه V. nudicaulis (تک­گل، فاقد کرک ستاره­ای و دارای کرک غده­ای با دارای چهار پرچم) متعلق به تیپ سلزیایی از بخش Bothrospermae، زیر بخش Nefflea، گروه Holotricha در کنار گونه جدید V. sp. (تک­گل، دارای کرک ستاره­ای منشعب، با چهار پرچم و یک گل در محور هر براکته) از بخش Bothrospermae، زیربخش Singuliflora، گروهAdenotricha ، با بوت استراپ صد در یک کلاد قرار گرفتند. در این بررسی گونه­های
 V. nudicauleو V. arcturus مابین گونه­های چهار پرچمی تیپ ورباسکومی از گروه Cladotricha و پنج پرچمی تیپ ورباسکومی از بخش Fasciculata قرار گرفته­اند (شکل 1). با توجه به درخت فیلوژنی حاصل می­توان گفت جدایی بر اساس معیار تعداد پرچم، نوع کرک و تیپ سلزیایی-ورباسکومی در این مجموعه مشاهده نشد. در مطالعات مولکولی دیگر نیز اغلب این گونه‌­ها در کنار تک­گل­های تیپ ورباسکومی گروه Cladotricha قرار گرفتند [14، 39] که در آنالیز ما نیز نزدیکی آن­ها مشاهده گردید (شکل1). آنالیز ریخت­شناسی نوری و رنجبر [29] هم­چنین گونه V. agrimoniifolium را بر مبنای معیار کرک، حد­واسط تیپ سلزیایی و ورباسکومی دانست. در مجموع، بر اساس آنالیز مولکولی حاضر شش کلاد عمده بدست آمد (شکل 1، با ستاره مشخص شده است) و محدوده گونه­های جنس هم­چنان مبهم و نا مشخص باقی ماند. بطور­کلی با­وجود آنیوپلوئیدی، پلی­پلوئیدی، درصد بالای پلی­‌مورفیسم و دو­رگ­گیری­های فراوان و بسته به این که محقق از کدام جمعیت پلی­مورف و گاه دو­رگ در مطالعات مولکولی استفاده کرده باشد، نتایج مولکولی مختلفی حاصل می­شود که اغلب یکدیگر را تایید نمی­کنند [1، 9، 20، 34، 39]. داده­های حاصل از فیلوژنی با نتایج ریخت­شناسی و ریز­ریخت­شناسی کرک و دانه گرده نوری و رنجبر [29] نیز مقایسه شد و مشخص گردید، Verbascum یک جنس ناهمگن بوده و بمنظور پی­بردن به روابط تکاملی نیازمند بازنگری­های دقیق­تر، استفاده از داده­های کلروپلاستی (داده­های ژن کلروپلاستی IGS) و دیگر ژن های هسته­ای می‌باشیم.

 

*

*

*

سپاسگزاری

نگارنـدگان مقـاله حاضـر از معاونت پژوهشی و فنـاوری دانشگاه ملایر برای حمایت مالی از پژوهش حاضر قدردانی می کنند

  • Al-Hadeethy, M., Manthipha, K., AL-Mshhdani, A., Pimwadee, P., AL-Khesraji, T., Sahapat, B. & AL-Jewari, H. 2014. Anatomical study of some characters in certainspecies of genus Verbascum in North and middle of Iraq. Reserch J. 1: 1-13.
  • Attar, F., Keshvari A., Ghahreman A., Zarre, S. & Aghabeigi F. 2007. Micromorphological studies on Verbascum (Scrophulariaceae) in Iran with emphasis on seed surface, capsule ornamentation and trichomes. Flora 202: 169-175.
  • Baldwin, B. G., Sanderson, M. J., Porter, J. M. 1995. Wojciechowski, M. F, Campbell, C. S. & Donoghue, M. J. The ITS region of nuclear ribosomal DNA: a valuable source of evidence on angiosperm phylogeny. Annals of the Missouri Botanical Garden, 82: 247 - 277.
  • Barringer, K. 1993. Five new tribes in the Scrophulariaceae. Novon 3: 15–17.
  • Bell, C.D., Soltis, D.E., & Soltis, P.S. 2010. The age and diversifi cation of the angiosperms re-revisited. American Journal of Botany 97: 1296-1303 .
  • Bigazzi, M. 1993. A survey on the intranuclear inclusions in the Scrophulariaceae and their systematic significance. Nordic Journal of Botany 13: 19–31.
  • Boissier, E. 1879. Flora orientalis. vol. 4. H. Georg, Basel. Switzerland.
  • Cabi, E., Baser, B., Yavru, A., Polat, F., Toprak, U. & Karaveliogulları, F.A. 2011. Scanning Electron Microscope (SEM) and Light Microscope (LM) Studies on the Seed Morphology of'Verbascum'Taxa (Scrophulariaceae) and Their Systematic Implications. Australian Journal of crop science 50(6),660.
  • Çelebi, A., Karavelioğulları, F.A., Açık, L. & Celep, F. 2009. Taxonomic relationships in Turkish Verbascum Group A (Scrophulariaceae): Evidence from SDS-Page of Seed Proteins and a numerical taxonomic study. Turk J Biochem 34(4): 234-241.
  • Dane, F. & Yılmaz, G. 2009. A new natural hybrid of Verbascum (Scrophulariaceae) from European Turkey. Phytologia Balcanica. 15: 159−162.
  • Davis, P.H. 1965-1985. “Flora of Turkey And The East Aegean Islands”, Edinburgh University Press, Vol. 1-10, Edinburgh.
  • Fedtschenko, B.A., 1997. Verbascum In: Schischkin, B.K. & Bobrow, E.G. (Eds.) Flora of U.S.S.R. 22: 132–197.
  • Ferguson, I.K. 1972. Verbascum In: Tutin, T.G. & al. (eds), Flora Europaea. Cambridge Univ. Pres, Cambridge. 3: 205–216.
  • Ghahremani-nejad F., Riahi M., Babaei M., Attar F., Behcet L. and Sonboli A. 2015. Monophyly of Verbascum (Scrophularieae : Scrophulariaceae): evidence from nuclear and plastid phylogenetic analyses Australian Journal of Botany, 62: 638–646.
  • Hilliard, O.M. 1994. The Manuleae a tribe of Scrophulariaceae. Edinburgh University Press, Edinburgh.
  • Huber-Morath, A. 1978. Verbascum In: Davis. P.H. (Ed.). Flora of the Turkey and the East Aegean Islands. Edinburgh: Edinburgh University Press. 6: 461-603.
  • Huber-Morath, A. 1981. Verbascum In: Rechinger, K.H. (Ed.) Flora Iranica 147: 1–51.
  • Judd, W.S., Campbell, C.S. & Kellogg, E.A.P., Stevens, F. 1999. Plant Systematics. A phylogenetic approach. Sunderland,massachuse tts: sinauer associates, inc.2016.
  • Karavelioğulları, F.A. & Aytac, Z. 2008b. Revision of the genus Verbascum (Group A) in Turkey. Botany Research Journal 1: 9-32.
  • Karaveliogullari, F.A., Celik, S. & Isik, G. 2016. The altitudinal, climatical and phenological classification of Verbascum species from different phytogeographical regions of Turkey . Appled Ecology and Environmental research. 14(4). 15-27.
  • Kheiri, S., Khayami, M. & Mahmoudzadeh, A. 2009. Micromorphological and Anatomical Studies of Certain Species of Verbascum (Scrophulariceae) in West Azerbaijan, Iran.Iranian Journal of Botany. 15: 105-113.
  • Kuntze O 1891 ‘Revisio generum plantarum. Vol. 48.’ (Arthur Felix: Leipzig, Germany)
  • Linnaeus, C. 1753. Species plantarum. L. Salvius, Stockholm, 1200 pp.
  • Mabberley, D.J., 2008. Mabberley's Plant-Book. Third edition, Cambridge University Press.
  • Murbeck, S. 1925. Monographie der Gattung Celsia, Lunds Univ. Arssk 22: 1–241.
  • Murbeck, S. 1933. Monographie der Gattung Verbascum, Lunds Univ. Arssk 29: 1–630.
  • Murbeck, S 1936. Nachträge zur Monographie der Gattung Verbascum. Lunds Universitets årsskrift. n. f.. avd. 2.
  • Murbeck, S. 1939. Weitere Studien über die Gattungen Verbascum und Celsia (Vol. 50, No. 1). CWK Gleerup. Natural History Museum website: Verbascum Thapsus. Linnaean Plant Name Typification Project. Retrieved 2015.
  • Nouri, S. & Ranjbar, M. 2017 Systematic studies on some species of the genus Verbascum (Scrophulariaceae) in Iran Department Biology. Bu- Ali Sina University. M. Sc. Thesis.
  • Olmstead, R.G., & Reeves, P.A. 1995. Evidence for the polyphyly of the Scrophulariaceae based on chloroplast rbcL and ndhF sequences. Annals of the Missouri Botanical Garden. 176–193.
  • Parolly, G. & Tan, K. 2007. Verbascum lindae (Scrophulariaceae), a new species from SW Anatolia. Willdenowia 37: 277–282.
  • Parsa, A., 1952. Verbascum and Celsia L. In: Flore de l’Iran 4: 232–361.
  • Ranjbar, M. & Nouri, S. 2015. Verbascum albidiflorum (Scrophulariaceae), a new species from W Iran. Willdenowia 45: 147–155.
  • Rémal, S. 2014. Approche morphologique et moléculaire du genre Verbascum, Université Paul Sabatier, Toulouse, France. PhD thesis.
  • Ronquist, F. &. Huelsenbeck, J. P. 2003. MrBayes 3: Bayesian phylogenetic inference under mixed models. Bioinformatics, 19: 1572–1574.
  • Sharifnia, F. 2007. Notes on the distribution and taxonomy of Verbascum in Iran. Iranian Journal of Botany. 3: 30–32.
  • Sharifnia, F. 2011. Verbascum In: Assadi, M. (Ed.) Scrophulariaceae (in Persian). Flora of Iran 68: 7–74.
  • Sotoodeh, A., Civeyrel, L., Attar, F. & Zamani, A. 2014. Verbascum oreophilum oreophilum and Verbascum cheiranthifolium var. asperulum (Scrophulariaceae) two new records for theflora of Iran. Phytotaxa. 178: 205-210.
  • Sotoodeh, A., Civeyrel, L., Attar, F., Nadot S. & Gauquelin T. 2015, historire biogeographique et evolutive des genres Verbascum et Artemisia en Iran a i aide de la phylogenie moleculaire. Universite Toulouse 3 Paul Sabatier.
  • Sutory, K. 2001. Two new hybrids of Verbascum from Turkey and Spain. Bocconea 13: 457−460.
  • Swofford, D. L. 2002. PAUP*: Phylogenetic analysis using parsimony (*and other methods), ver. 4.0b10. – Sinauer.
  • Thieret, J. W. 1967. Supraspecific classification in the Scrophulariaceae: a review. Sida 3: 87–106.
  • Vural, M. & Aydogdu, M. 1993. A new species from central Anatolia Verbascum gypsicola (Scrophulariaceae). The Karaca Arboretum Magazine. 2(2).
  • Yildiz M. 2016. Plant Responses at Different Ploidy Levels. current progress in biological research Chapter 16. 8-30
دوره 34، شماره 3
مهر 1400
صفحه 593-605
  • تاریخ دریافت: 31 شهریور 1399
  • تاریخ پذیرش: 27 آذر 1399