فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان حوزه آبخیز دره انار باغملک استان خوزستان

سمیه دهداری¹، فریبا نوعدوست^2*، سیده رویا کاظمی¹، مریم فرهی­نیا¹ و فاطمه شجاعی¹

¹ ایرن، بهبهان، دانشگاه صنعتی خاتم الانبیاء(ص)، دانشکده منابع طبیعی

² ایرن، بهبهان، دانشگاه صنعتی خاتم الانبیاء(ص)، دانشکده علوم پایه

تاریخ دریافت: 11/07/1398          تاریخ پذیرش: 12/11/1398

چکیده

شناسایی و معرفی رستنی­های یک منطقه اهمیت ویژه­ای از جنبه­های مختلف دارد. در این راستا گونه­های گیاهی حاضر در منطقه دره انار باغملک شناسایی و نام­گذاری شد. شکل زیستی، پراکنش جغرافیایی، گونه­های نادر و اندمیک گیاهان منطقه تعیین و در مرحله بعد لیست فلورستیک تهیه شد. در مجموع 132 گونه گیاهی متعلق به 43 تیره و 102 جنس گیاهی در منطقه شناسایی شد. تیره گندمیان (Poaceae) با 23 گونه، تیره باقلائیان (Papilionaceae) با 20 گونه، تیره کاسنیان (Asteraceae) با 16 گونه و تیره کرفسیان (Apiaceae) با 6 گونه بزرگترین تیره­های گیاهی این منطقه می­باشند. چیرگی شکل­های زیستی تروفیت و همی­کریپتوفیت (در مجموع 92 درصد) منطقه، نشانگر فلور خاص مناطق کوهستانی و وجود اقلیم سرد است. از 132 گونه گیاهی منطقه، 74 گونه (6/55 درصد) ارزش حفاظت خاک، 71 گونه (4/53 درصد) دارای ارزش علوفه­ای، 55 گونه (35/41 درصد) دارای خاصیت دارویی و 11 گونه (3/8 درصد) خوراکی، بیشترین تعداد گونه­ها را شامل می­شوند. اکثریت پراکنش در ناحیه ایران تورانی و چندناحیه­ای نشان­دهنده وجود آب و تخریب در اکوسیستم و اقلیم گرم و خشک خوزستان می باشد. وضعیت حفاظتی گونه­های گیاهی منطقه نشان داد که هیچ یک از آن­ها در گروه گیاهان در معرض انقراض نیستند. 1 گونه (Tribulus terrestris L.) در گروه گیاهان آسیب­پذیر، 14 گونه (5/10 درصد) در گروه گیاهان نسبتا آسیب­پذیر و 17 گونه (8/12 درصد) در گروه گونه­های بومزاد قرارگرفتند.

واژه های کلیدی: فلور، دره انار، عناصر رویشی، گونه­های بومزاد و در معرض انقراض.

* نویسنده مسئول، تلفن: 09155222494، پست الکترونیکی: noedoost@bkatu.ac.ir

مقدمه

در میان تمام کشورهای جنوب غربی آسیا کشور ایران متنوع­ترین و پرجاذبه­ترین شرایط را از نظر پوشش گیاهی دارا است، به گونه­ای که به عقیده زهری )50( چهار منطقه جغرافیای گیاهی عمده یعنی ایرانی- تورانی، اروپا- سیبری، صحرا - عربستان، و سودانی را در بر می­گیرد. تنوع در فلور و پوشش گیاهی ایران، پیش از هرچیز وامدار تضادهای گسترده اقلیمی، توپوگرافی و پیشینه پوشش گیاهی آن است (10). بطور یقین تنوع فلور و پوشش گیاهی از عوامل اصلی قرارگرفتن سرزمین وسیع ایران در کانون توجه علم گیاه­شناسی و گیاه­شناسان بوده است (37). از آن­جایی­که نزدیک به 22 درصد از گونه­های گیاهی فلور ایران انحصاری است، لذا مطالعه هرچه دقیق­تر پوشش این پهنه ضروری به نظر می­رسد (27). بررسی فلورستیکی هر منطقه همچون شناسنامه­ای، گیاهان موجود و وضعیت آن­ها را نشان می­دهد (13). در این راستا شناسایی و معرفی رستنی­های یک منطقه اهمیت ویژه­ای دارد. در این زمینه می­توان به مواردی نظیر امکان دسترسی سریع به گونه­های خاص در محل و زمان معین، شناسایی گونه­های در حال انقراض و کمک به حفظ آن­ها، شناسایی توان ژنتیکی گیاهان و همچنین محصولات فرعی عرصه­های منابع طبیعی از جمله گیاهان دارویی و صنعتی و استفاده اصولی از آن­ها و کمک به تعیین پوشش گیاهی کشور اشاره کرد (25و 37). مدیریت بهینه منابع طبیعی نیازمند کسب اطلاعات کامل و جامع از تمام ویژگی­های هر منطقه خصوصاً پوشش گیاهی آن می­باشد به طوری که پوشش گیاهی به عنوان بارزترین مشخصه اکوسیستم­ها تعریف و طبقه­بندی می­شود (34).

گیاهان براساس طبیعت اکولوژیکی، رویشگاه خود را انتخاب می­کنند و از روی گیاهان یک منطقه می­توان پتانسیل رویشگاهی آن منطقه را تعیین و در مدیریت صحیح آن منطقه از جمله احیای پوشش گیاهی استفاده کرد. هم­چنین براساس نتایج حاصل از مطالعه پوشش گیاهی می­توان تغییرات آینده را پیش­بینی کرد (32). پراکنش­جغرافیایی گیاهان هر منطقه، وابستگی عناصر رویشی آن منطقه را به نواحی مختلف رویشی (ایران- تورانی، مدیترانه­ای و ...) نشان می­دهد. بنابراین مطالعه منشأ جغرافیایی و بررسی فلورستیک رویش­های هر منطقه یکی از مؤثرترین روش­ها جهت شناخت ظرفیت­ها و نیز مدیریت و حفاظت از ذخایر توارثی و تنوع زیستی موجودات است و می­تواند اطلاعات و نتایج بنیادی و ارزشمندی برای درک ویژگی­های طبیعی در مدیریت منابع طبیعی فراهم نماید (3). مدیریتی که به گفته وهاب­زاده (38)، به دلیل دخالت عوامل متعدد و ارتباط تنگاتنگ این عوامل بسیار مشکل است. شکل­زیستی گیاهان علاوه بر خصوصیات ژنتیکی، به شرایط محیطی بستگی دارد (4، 12و 22) به­طوریکه باتوجه به شکل­زیستی گیاهان یک منطقه می­توان شرایط آب و هوایی آن را پیش­بینی کرد (43و 44). شکل زیستی اولین بار توسط همبولت (1806) مطرح گردید (42)، بعد از وی چندین طبقه­بندی براساس نحوه رشد گیاهان ارائه شده است (45)، اما کامل­ترین سیستم طبقه­بندی شکل­زیستی، سیستم طبقه­بندی رانکایر می­باشد (48). در این روش طبقه­بندی اشکال­زیستی گونه­های گیاهی براساس افزایش حفاظت از جوانه­های تجدید شونده بترتیب به فانروفیت، کاموفیت، همی­کریپتوفیت، کریپتوفیت و تروفیت تقسیم می­شوند (48). تاکنون مطالعات زیادی در زمینه بررسی­های فلورستیکی در مناطق مختلف صورت گرفته است که از آن جمله می­توان به موارد زیر اشاره کرد: کشتکار و همکاران (30) باتوجه به اهمیت و جایگاه خاص مناطق حفاظت شده به بررسی فلور منطقه حفاظت شده قرخود استان خراسان شمالی پرداخته و ۳۱ خانواده، ۱۱۸ جنس و ۱۹۶ گونه گزارش کردند. آیدانی و همکاران (5)، گونه­های دارویی با ارزش، مناطق رویشی و شکل زیستی این گونه­ها را در منطقه درکش مورد بررسی قرار دادند. با عنایت به اهمیت ناحیه رویشی زاگرس، فلور، کورولوژی گونه­ها و ساختار رویشی عناصر گیاهی در بخشی از منطقه اشترانکوه لرستان در دامنه­های زاگرس مورد بررسی عباسی و همکاران (23)، قرارگرفته است. تایا و همکاران (9)، لیست فلورستیک و غنای گونه­ای پارک ملی سالوک را مورد مطالعه قرار داده­اند. باغانی (6)، با مطالعه مراتع کوهستانی زیارت، 75 گونه گیاهی متعلق به 25 خانواده گیاهی را شناسایی نمود. در منطقه مهریز استان یزد نیز، 175 گونه گیاهی توسط زارع­زاده و همکاران (19) گزارش شده است. پوررضایی و همکاران (8)، با بررسی فلورستیک و جغرافیای گیاهی حوضه آبخیز تنگ­بن بهبهان ۲۰۲ گونه از ۴۶ تیره گیاهی شناسایی کردند که از این تعداد ۱۶ گونه اندمیک و ۴ گونه نادر بودند. در پژوهشی که به معرفی لیست فلورستیک منطقه سرعلی­آباد گرگان پرداخته شد، در منطقه مورد مطالعه ۲۵۵ گونه گیاهی متعلق به ۱۷۷ جنس و ۵۴ خانواده گیاهی شناسایی شد که از این تعداد ۸۵ گونه دارویی و ۱۴ گونه بومزاد ایران می­باشند (14). حسین اشرفی و همکاران (13)، با بررسی فلورستیک و پراکنش جغرافیایی جنگل­های بلوط شمال ایران ۱۸۶ گونه شناسایی شده که بیشترین عناصر رویش به ناحیه اروپا- سیبری (حوزه خزری) با ۴۱ درصد تعلق دارد.

مسلماً فلور غنی و متنوع ایران از دیرباز توسط محققان خارجی و داخلی مورد مطالعه قرارگرفته است و نمونه­های گیاهی فراوانی جمع­آوری و شناسایی شده است، لیکن هنوز مناطق بسیاری هستند که کمتر مورد مطالعه قرار گرفته­اند.

برای بدست آوردن اطلاعات بنیادی از منابع طبیعی منطقه دره اناری باغملک استان خوزستان و کمک به مدیریت اصولی آن، فلور، شکل زیستی، پراکنش جغرافیایی و شناسایی گیاهان در معرض خطر منطقه مورد مطالعه بررسی گردید.

مواد و روشها

الف. منطقه مورد مطالعه: منطقه مورد مطالعه مراتع قشلاقی حوزه آبخیز دره انار با مساحتی بالغ بر5894 هکتار در فاصله 10 کیلومتری جنوب غربی شهرستان باغملک از استان خوزستان واقع شده است. مختصات جغرافیایی منطقه ˝43 ´42 º 49 تا ˝18 ´51 º 49 طول شرقی و ˝5/19 ´25 º 31 تا ˝5/6 ´31 º 31 عرض شمالی می­باشد (شکل 1).

شکل 1- موقعیت مراتع قشلاقی حوزه آبخیز دره انار در استان خوزستان و ایران

حوزه دره انار از شمال شرقی به شهرستان باغملک از جنوب به هفتکل و از جنوب غربی به رامهرمز محدود می‌گردد. ارتفاع متوسط منطقه 675 متر از سطح دریا بوده که از 493 متری از سطح دریا شروع شده و حداکثر تا نقطه ارتفاعی 989 متری گسترش پیدا می­کند. این حوزه از لحاظ موقعیت در زیرزون زاگرس چین خورده واقع شده است. واحدهای دوران سوم شامل سازند گچساران، آغاجاری و کنگلومرای بختیاری و واحدهای دوران چهارم رسوبات کواترنر شامل رسوبات پادگانه­های آبرفتی و رودخانه­ای است. سازند گچساران با 7/38 درصد بیش­ترین و سازند آغاجری با 3/9 درصد کم­ترین مساحت را در حوزه به خود اختصاص می­دهند. کاربری مرتع درجه سه با 2/56 درصد بیش­ترین و کاربری جنگل با 9/7 درصد کم­ترین مساحت را در حوزه به خود اختصاص داده است. اقلیم حوزه با استفاده از داده­های سازمان هواشناسی کشور طی سال­های (1341-1394)، و براساس روش اقلیم­نمای دومارتن نیمه­خشک است. و براساس روش اقلیم­نمای دومارتن نیمه­خشک است. متوسط دمای ماهانه 30 درجه سانتیگراد، مقدار بارندگی متوسط سالانه 569 میلیمتر و متوسط حداکثر بارش در 24 ساعت، 5/36 میلیمتر برآورد شده است (17). بارش در فصول معتدل سال و نیز زمستان می‌باشد و اغلب بارش‌ها به صورت باران بوده به طوری که در بعضی از سال­ها بدون بارندگی و دارای خشکسالی‌هایی است که از این روی دوره رویشی گیاهی کوتاه بوده و بیشتر محدود به فصول سرد سال می‌گردد.

ب. روش کار: جهت بررسی و شناسایی لیست فلور و گیاهان مراتع قشلاقی حوزه آبخیز دره انار، طی بازدیدهای منظم در فصل رشد گیاهان در سال 1395 از گونه­های شناخته­شده لیست­برداری و گونه­هایی که در عرصه شناسایی نشد، جمع­آوری گردید. همزمان با نمونه­برداری، وضعیت بوم­شناختی و شکل­زیستی هر گونه یادداشت شد. تعیین فرم رویشی نمونه­های هرباریومی با استفاده از کلید­های شناسایی موجود و استفاده از منابع (1، 26، 31، 35و 49) شناسایی شد. نمونه­های جمع آوری­شده پس از شناسایی در هرباریوم دانشکده منابع طبیعی دانشگاه صنعتی خاتم الانبیاء بهبهان قرار داده شدند. جهت تعیین نام فارسی گیاهان از کتاب فرهنگ فارسی نام­های گیاهی (34) و سایر منابع موجود استفاده شد. باتوجه به این­که گیاهان دارای ارزش علوفه­ای و ارزش چرایی متفاوتی برای دام هستند، گونه­های مورد مطالعه به گیاهان کلاس I (گیاهان بسیار خوشخوراک و خوشخوراک)، کلاس II (گیاهان با خوشخوراکی متوسط)، کلاس III (گیاهان با خوشخوراکی خیلی کم)و گیاهان غیرقابل چرا تقسیم شدند (33). همچنین با اشاره به منابع مختلف (5، 7، 8، 9، 10، 11، 12، 13، 14، 15، 16، 19، 20، 21، 22، 23، 24، 25، 29، 30و 32) و دانش بومی و استفاده­های محلی بمنظور خوراکی و یا حفاظتی از گونه­های مورد مطالعه نیز مورد توجه قرارگرفت. بمنظور تعیین اشکال­زیستی گیاهان منطقه از روش رانکایر (48) استفاده شد. در این روش براساس زمستان­گذرانی و محل قرارگرفتن جوانه­رویشی گونه­های گیاهی به فانروفیت (Ph)، همی­کریپتوفیت (He)، کریپتوفیت (Ch)، ژئوفیت (Ge) و تروفیت (Th) تقسیم می­شوند. کوروتیپ گیاهان منطقه که شامل ناحیه ایرانی-تورانی، اروپا-سیبری، صحارا سندی، جهان وطنی، مدیترانه­ای، بومزاد و چند ناحیه­ای است، با استفاده از منابع موجود تعیین شد (50). در این بررسی طبقات­حفاظتی گونه­های گیاهی منطقه با استفاده از معیارهای سازمان IUCN (1981) و کتاب Red Data Book of Iran (27، 46و 47) تعیین شد. گونه­های گیاهی منطقه از لحاظ طبقات حفاظتی به گونه­های در خطر­انقراض (EN)، گونه­های آسیب­پذیر(VU)، گونه­های دارای وضعیت با خطرکم (LR) و گونه­های دارای کمبود داده (DD) تقسیم شدند.

نتایج

فلور منطقه: در مجموع 132 گونه گیاهی در مراتع قشلاقی حوزه آبخیز دره انار استان خوزستان شناسایی شد که به 43 تیره گیاهی و 102 جنس گیاهی تعلق دارند (جدول 1). از لحاظ تعداد جنس بزرگ­ترین تیره­های گیاهی منطقه بترتیب عبارتند از: تیره گندمیان (Poaceae) با 18 جنس (47/17 درصد)، مرکبان (Asteraceae) با 12 جنس (65/11 درصد)، نخودیان (Papilionaceae) با 8 جنس 76/7 درصد) و چتریان (Apiaceae) با 6 جنس (82/5 درصد). بزرگترین جنس­های مشاهده­شده در منطقه بترتیب Astragalus، Centaurea ، Hordeum و Trifolium بترتیب با 6، 4، 4 و 4 گونه می­باشد. از لحاظ تعداد گونه بترتیب تیره Poaceae با 23گونه گیاهی (29/17 درصد)، Papilionaceae با 20گونه گیاهی (15 درصد)، Asteraceae با 16 گونه گیاهی (12 درصد) و Apiaceae با 6 گونه گیاهی (51/4 درصد) بزرگترین تیره­های گیاهی می­باشند (شکل 2).

شکل­زیستی (زمستان­گذرانی) گونه­های گیاهی منطقه: نتایج نشان داد از نظر شکل­زیستی (جوانه­رویشی و زمستان­گذرانی)، تروفیت­ها با 55 گونه (42 درصد) مهم­ترین شکل زیستی منطقه مورد مطالعه است و پس از آن همی­کریپتوفیت­ها با 37 گونه (28 درصد) بیشترین تعداد گونه­ها را به خود اختصاص داده­اند. دیگر اشکال زیستی نیز بترتیب فانروفیت با 20 گونه معادل 26/15 درصد، کریپتوفیت با 12 گونه معادل 2/9 درصد، کامفیت با 4 گونه معادل 3 درصد و ژئوفیت با 3 گونه معادل 2/2 درصد از گونه­ها را به خود اختصاص دادند (شکل 3).

شکل2- تیره­های گیاهی و تعداد گونه­های گیاهی هر تیره منطقه حوزه آبخیز دره انار

شکل 3- شکل زیستی گونه­های گیاهی منطقه حوزه آبخیز دره انار

دوره­ رویشی گونه­های گیاهی منطقه: تقسیم­بندی گونه­های موجود، در فرم­های رویشی مختلف نشان می­دهد که از 132 گونه شناسایی شده در منطقه دره انار باغملک 5 گونه درخت، 11 گونه درختچه، 25 گونه بوته، 23 گونه گندمی، 2 گونه شبه گندمی و 63 گونه علفی می­باشند (شکل 4). گیاهان منطقه از لحاظ ارزش علوفه­ای و چرایی دام شامل III ,II ,I و گیاهانی که به دلایل مختلف مورد چرا قرار نمی­گیرند، تفکیک شده­اند که بررسی نتایج آن نشان می­دهد که از میان 132 گونه گیاهی منطقه، 32 گونه (9/23 درصد) کلاس I، 28 گونه (9/20 درصد) کلاس II و 73 گونه (23/55 درصد) کلاس III و یا گیاهان غیرعلوفه­ای می­باشد. گیاهان شناسایی شده از لحاظ کاربرد نیز بصورت تک تک با کلیه کاربردهایی که دارند، با علائم:  داروئی، فضای سبز و زینتی، حفاظتی، حفاظت خاک، خوراکی، علوفه­ای، صنعتی و در نهایت گونه­های دست­کاشت شناسایی شده­اند آنچه مسلم است گیاهان عموماً دارای خاصیت­های چندمنظوره و کاربردهای متنوع می­باشند. در این میان 55 گونه (35/41 درصد) دارای خاصیت دارویی، 74 گونه حفاظت خاک، 71 گونه دارای ارزش علوفه­ای، 11 گونه خوراکی، 6 گونه صنعتی، 3 گونه فضای سبز و زینتی و 17 گونه ارزش نامشخص دارند.

شکل 4- فرم زیستی گونه­های گیاهی منطقه حوزه آبخیز دره انار

پراکنش جغرافیایی (کوروتیپ) گونه­های گیاهی منطقه: بررسی پراکنش جغرافیایی گیاهی (کوروتیپ) گونه­های منطقه نشان­دهنده غلبه گونه­های انحصاری ناحیه رویشی ایران تورانی است. گونه­های متعلق به ناحیه ایران تورانی 36/47 درصد از گونه­های موجود در منطقه را به خود اختصاص داده­اند (62 گونه). در دیگر موارد نیز بترتیب 19 گونه معادل با 3/14 درصد متعلق به ناحیه ایرانی تورانی/ مدیترانه­ای، 12 گونه معادل با 9 درصد متعلق به ناحیه ایرانی تورانی/ صحارا- سندی، 11 گونه معادل با 3/8 درصد متعلق به ناحیه ایرانی تورانی/ اروپا سیبری/ مدیترانه ای، 9 گونه معادل با 75/6 درصد متعلق پراکنش جهان وطنی، 6 گونه معادل با 5/4 درصد متعلق به ناحیه ایرانی تورانی/ اروپا سیبری، 5 گونه معادل با 75/3 درصد متعلق به ناحیه ایرانی تورانی/ صحارا-سندی/ مدیترانه ای و 1 گونه معادل به 75/0 درصد متعلق به ناحیه صحارا- سندی می­باشد (شکل 5).

شکل 5- فراوانی پراکنش جغرافیایی گونه­های گیاهی منطقه حوزه آبخیز دره انار

وضعیت حفاظتی گونه‌های گیاهی منطقه: نتایج بررسی­ها براساس معیارهای سازمان IUCN (1981) نشان داد که هیچ یک از گونه­های گیاهی مراتع قشلاقی حوزه آبخیز دره انار در گروه گیاهان در معرض ­انقراض (EN) نیستند. یک گونه گیاهی (Tribulus terrestris L.) در گروه گیاهان آسیب­پذیر (VU) (75/0 درصد) و 14 گونه (5/10 درصد) در گروه گیاهان با تهدید­کمتر (LR) (نسبتاً آسیب­پذیر) و 8 گونه (6 درصد) در گروه گیاهانی قرار دارند که اطلاعات کافی از شرایط آن­ها در دسترس نیست (DD). گونه­های گیاهی که در گروه گیاهان با تهدید­کمتر (LR) قرارگرفتند عبارتند از: Amaranthus graecizans L.، Convolvulus oxyphyllus Boiss.، Anthemis persica  Boiss.، Cirsium  spectabile DC.، Postia puberula Boiss. & Hausskn.، Physorrhynchus chamaerapistrum Boiss.، Mentha longifolia (L.) Huds.، Ammannia multiflora Roxb.، Astragalus fasciculifolius Boiss.، Astragalus susianus Boiss.، Medicago rigidula (L.) All.، Hyoscyamus tenuicaulis Schönb. -Tem.، Pycnocycla cespitosa Boiss. & Hausskn. و Ferula stenocarpa Boiss. & Hausskn.

گونه­هایی که در گروه گیاهانی قرار دارند که اطلاعات کافی از شرایط آن­ها در دسترس نیست (DD) عبارتند از: Platychaete mucronifolia (Boiss.) Boiss.، Centaurea intricate Boiss.، Echinops dichrous Boiss. & Hausskn.، Onobrychis gypsicola Rech.f.، Onobrychis iranshahrii Rech. f.، Rumex ephedroides Bornm.، Hyoscyamus orthocarpus Schönb. -Tem. و  Eryngium creticum Lam.

17 گونه­ گیاهی (8/12 درصد) در گروه گونه های بومزاد قرار گرفتند که عبارتند از: Hyoscyamus tenuicaulis Schönb.-Tem.، Hyoscyamus orthocarpus Schönb. -Tem.، Rumex ephedroides Bornm.، Onobrychis iranshahrii Rech.f، Onobrychis gypsicola Rech.f.، Medicago rigidula (L.) All.، Astragalus susianus Boiss.، Astragalus fasciculifolius Boiss.، Mentha  longifolia (L.) Huds.، Quercus  persica Jaub. & Spach، Physorrhynchus chamaerapistrum Boiss. ، Postia puberula Boiss. & Hausskn، Platychaete mucronifolia (Bois.) Boiss.، Echinops dichrous Boiss. & Hausskn.، Cirsium spectabile  DC.، Centaurea  intricate Boiss.، Anthemis  persica  Boiss.،Amaranthus  graecizans  L.

جدول 1- لیست فلورستیک حوزه آبخیز دره اناری باغملک

فرم حیاتی: درخت (T)، درختچه (SC)، بوته­ای (B)، گندمیان (G)، شبه گندمیان (SG) و علفی (F).

کاربرد: داروئی (M)، فضای سبز و زینتی P))، حفاظتی، حفاظت خاک ((S، خوراکی (FO)، علوفه­ای ((F، صنعتی (I)، نامشخص (Un).

شکل زیستی: He : همی­کریپتوفیت، Th : تروفیت، Cr : کریپتوفیت، Ch : کامفیت، Ph : فانروفیت، Ge : ژئو فیت.

پراکنش جغرافیایی: IT : ایرانی تورانی،ES  : اروپا سیبری، - SS : صحارا سندی، - Cosm : جهان وطنی، M : مدیترانه­ای.

*: گونه­­های بوم­زاد (Endemic)

بحث و نتیجه گیری

ضمن این­که شناسایی پوشش گیاهی و بررسی پراکنش جغرافیایی گیاهان یک منطقه، اساس بررسی­ها و تحقیقات بوم­شناختی در منطقه است، راهکاری مناسب برای تعیین ظرفیت اکولوژیک منطقه از جنبه­های مختلف نیز هست. در عین حال عامل مؤثری در سنجش و ارزیابی وضعیت کنونی و پیش­بینی وضعیت آینده به شمار می­رود و نقش به­سزایی برای اعمال مدیریت صحیح در آن منطقه دارد (18). باتوجه به تنوع آب و هوایی و عوامل اقلیمی و توپوگرافیک، استان خوزستان از پوشش گیاهی نسبتاً خوبی برخوردار است که در دوران کوتاهی از سال و نیمه دوم اسفند تا اواخر خردادماه بروز می­کنند و اغلب به­جز گونه­های معدود دائمی و درختی و درختچه­ای به سرعت از بین می­روند (11). بمنظور شناسایی فلور گیاهی سطح حوزه مورد بازدید قرارگرفت. آثار تخریب زیادی در عرصه­های طبیعی منطقه مورد مطالعه مشاهده شد که به نظر می­رسد ترکیب گیاهی و تنوع آن به شدت رو به تخریب می­باشد. در اثر اعمال چرای سنگین و وجود تپه­های شنی، تنوع گونه­ای به صورتی است که در ترکیب فعلی گونه­های نامرغوب زیادی دیده می­شود. در حوزه آبخیز دره انار باغملک در مجموع 132 گونه گیاهی متعلق به 43 تیره و 103 جنس گیاهی در منطقه شناسایی شد که چندین فرم حیاتی درختی، درختچه­ای، بوته­ای، گندمیان، شبه گندمیان و علفی را در بر می­گیرد، علت این تنوع و غنای گونه­ای می­تواند متأثر از رویشگاه­های مختلف، سازنده­های زمین­شناسی و عوامل محیطی تأثیرگذار باشد (17). در واقع سازندهای زمین­شناسی (شامل سازند گچساران، آغاجاری و کنگلومرای بختیاری و واحدهای دوران چهارم رسوبات کواترنر شامل رسوبات پادگانه­های آبرفتی و رودخانه­ای) با توجه به نوع کانی­های موجود در سنگ­ها، املاح موجود در خاک، شیب­های مختلف (شمالی و جنوبی و در نتیجه میزان رطوبت در دسترس گیاهان) و عوامل محیطی مثل تغییرات ارتفاعی، ویژگی­های اقلیمی مثل دما و بارش از قبیل میزان بارش، پراکندگی بارش در مواقع مختلف سال و نوع بارش نیز از عوامل موثر بر تنوع فرم رویشی گیاهان این حوزه می­باشد. فراوانی تیره Poaceae می­تواند به علت وجود منبع رطوبتی در منطقه (رودخانه رودزرد) باشد. گیاهان تک لپه­ای وابستگی خود را به محیط­های مرطوب بیش از دولپه­ای­ها حفظ کرده­اند و بنابراین درصد زیادی را در این مناطق به خود اختصاص می­دهند (24). مقاوم بودن گونه­های مختلف تیره Asteraceae به شرایط محیطی مختلف و تخریب برخی از نقاط منطقه (به دلیل چرای دام) را می­توان دلیل فراوانی گونه­های این تیره دانست (10). به عقیده قهرمانی­نژاد و عاقلی (28) هنگامی که درصد تخریب پوشش گیاهی ناحیه­ای زیاد شود، برخی تیره­های گیاهی نظیر تیره Asteraceae بیشتر در فلور منطقه حضور می­یابند. همچنین تیره­های Poaceae، Rosaceae و Lamiaceae بهمراه Asteraceae در مطالعه یوسفوند و همکاران (40)، Poaceae، Rosaceae و Cyperaceae در مطالعه نورایی (36) در جنگل حفاظت شده سفید پلت پارک جنگلی نور، Poaceae، Asteraceae، Rosaceae و Lamiaceae توسط اسماعیل­زاده و همکاران (2) در مطالعه فلورستیک جنگل­های صلاح­الدین کلا، غنی­ترین تیره­ها از نظر سهم گونه­ها معرفی شدند. در حوزه آبخیز دره انار حضور مجموع 23/55 درصد از گونه­های کلاس III (گونه مهاجم، مهاجم یا خوشخوراکی کم) و گونه­های غیر علوفه­ای و سمی می­تواند دلیل روشنی بر فشار بالای فعالیت­های انسانی و تعلیف دام از قبیل بهره­برداری از اراضی مرتعی، بمنظور کشت و کار دیم و به­ندرت احداث اراضی آبی، بهره­برداری از مراتع و درختان و درختچه­های بمنظور تعلیف دام (با دام زیاد، چرای خارج از فصل و غیراصولی)، ظرفیت­سنجی نامناسب، بهره­برداری از چوب درختان، درختچه­ها و بوته­ها بمنظور سوخت و سرپناه و بهره­برداری از محصولات فرعی جنگلی- مرتعی توسط اهالی و حتی سایر مناطق مجاور از جمله برداشت انواع میوه­ها و بذور جنگلی–مرتعی باشد. اساساً این روند تخریب­ها با شدت بالا باعث شده که حضور تروفیت­ها به میزان 2/42 و همی­کریپتوفیت­ها به میزان 9/28 درصد نسبت به دیگر اشکال زیستی بیشتر شود. حضور فراوان تروفیت­ها را می­توان در بخش­های پایین­دست، دشت­ها و اطراف روستاها مشاهده کرد زیرا عواملی همچون کشاورزی، فشار ناشی از چرای بی­رویه دام­ها، احداث جاده و ساخت­و­ساز و غیره سبب شده­اند که بسیاری از گونه­های حساس به عوامل نامساعد محیطی نابود شوند و فرصت برای افزایش گیاهان یکساله و مهاجم ایجاد شود. همچنین وجود گونه­های تروفیت نشانگر اقلیم خشک منطقه می­باشد. به عقیده آرچیبالد (41) چیرگی شکل­های زیستی تروفیت و همی­کریپتوفیت (در مجموع 71 درصد) در منطقه، نشانگر اقلیم خاص مناطق کوهستانی و وجود اقلیم سرد در این منطقه است. در زمستان جوانه رویشی همی کریپتوفیت­ها در سطح خاک و بین برگ­ها قرار می­گیرد و مقاومت زیادی به شرایط دمایی سرد از خود نشان می­دهد که بیانگر تحمل این دسته از گونه­ها در منطقه است. حضور نسبتاً در خور توجه فانروفیت­ها (26/15درصد)، وجود رطوبت کافی و مناسب منطقه برای رویش­های جنگلی را نشان می­دهد. از نظر پراکنش جغرافیایی نیز مشاهده گردید که صرف نظر از اشتراک گرفتن 88/56 درصد از گونه­ها متعلق به ناحیه ایران و تورانی است که مطالعه پراکنش جغرافیایی مناطق دیگر از جمله مطالعه دره شهر ایلام (15)، منطقه کوهپایه­ای زالیان در استان لرستان (39)، در ماسه­زارهای ریگ بلند آران بیدگل کاشان (7)، منطقه حفاظت شده شیمبار (16) و پارک ملی پابند، استان مازندران (12) نیز نتایج مشابهی دارد. رشد بیشتر گیاهان در ناحیه ایران و تورانی و عناصر چندناحیه­ای در این مطالعه نیز ناشی از اقلیم نیمه استپی گرم استان خوزستان است که با نتایج مطالعه قهرمانی نژاد و همکاران (29) در دو منطقه حفاظت شده جنگلی سمسکنده و دشت ناز، در مازندران با اکثریت پراکنش در ناحیه چندناحیه­ای تطابق دارد، علت این امر را وجود اکوسیستم­هایی می­دانند که به دلیل وجود آب و تخریب، منجر به افزایش عناصر چندناحیه­ای می­شوند. لازم به ذکر است که باتوجه به تنوع زیاد گیاهان حوزه از نظر کاربرد دارویی با 55 گونه، حفاظت خاک 74 گونه، صنعتی 6 گونه، خوراکی 11 گونه، سبز و زینتی 4 گونه و علوفه­ای 71 گونه، منطقه نیاز به یک برنامه­ریزی اصولی و هدفمند در جهت توسعه و استفاده هرچه بیشتر از گیاهان این منطقه و در نتیجه ارتقاء سطح درآمد ساکنین حوزه را می­طلبد. امید است که این تحقیق گام موثری در جهت شناسایی پتانسیل­های گیاهی در زمینه­ها و استفاده­های مختلف و در نتیجه ترویج و تشویق همه­ی قشرها نسبت به استفاده درست و اصولی از این منابع با ارزش مادی و معنوی باشد.