فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان حوزه آبخیز دره انار باغملک استان خوزستان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه صنعتی خاتم الانبیا بهبهان

2 گروه زیست شناسی، دانشکده علوم پایه، دانشگاه صنعتی خاتم الانبیاء بهبهان، بهبهان، ایران

3 دانشگاه صنعتی خاتم الانبیاء(ص) بهبهان، ایران

4 دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه صنعتی خاتم الانبیاء(ص) بهبهان، ایران

چکیده

شناسایی و معرفی رستنی های یک منطقه اهمیت ویژه ای از جنبه های مختلف دارد. در این راستا گونه های گیاهی حاضر در منطقه دره انار باغملک شناسایی و نام گذاری شد. شکل زیستی، پراکنش جغرافیایی، گونه های نادر و اندمیک گیاهان منطقه تعیین و در مرحله بعد لیست فلورستیک تهیه شد. در مجموع 132 گونه گیاهی متعلق به 43 تیره و 102 جنس گیاهی در منطقه شناسایی شد. تیره گندمیان (Poaceae) با 23 گونه، تیره باقلائیان (Papilionaceae) با 20 گونه، تیره کاسنیان (Asteraceae) با 16 گونه و تیره کرفسیان (Apiaceae) با 6 گونه بزرگترین تیره های گیاهی این منطقه می باشند. چیرگی شکل های زیستی تروفیت و همی کریپتوفیت (در مجموع 92 درصد) منطقه، نشانگر فلور خاص مناطق کوهستانی و وجود اقلیم سرد است. از 132 گونه گیاهی منطقه، 74 گونه (6/55 درصد) ارزش حفاظت خاک، 71 گونه (4/53 درصد) دارای ارزش علوفه ای، 55 گونه (35/41 درصد) دارای خاصیت دارویی و 11 گونه (3/8 درصد) خوراکی بیشترین تعداد گونه ها را شامل می شوند. اکثریت پراکنش در ناحیه ایران تورانی و چندناحیه ای نشان دهنده وجود آب و تخریب در اکوسیستم و اقلیم گرم و خشک خوزستان می باشد. وضعیت حفاظتی گونه های گیاهی منطقه نشان داد که هیچ یک از آنها در گروه گیاهان در معرض انقراض نیستند. 1 گونه (Tribulus terrestris L.) در گروه گیاهان آسیب پذیر، 14 گونه (5/10 درصد) در گروه گیاهان نسبتا آسیب‌پذیر و 17 گونه (8/12 درصد) در گروه گونه های بومزاد قرار گرفتند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Flora, Life Form and Chorology of plants in the Dareh Anar watershed basin in Bagmalek- Khuzestan

نویسندگان [English]

  • somaieh dehdari 1
  • Fariba Noedoost 2
  • Seyede Roya Kazemiُ 3
  • Maryam Farahinia 4
  • Fatemeh Shojaei 4

1 Behbahan Khatam Alanbia University of Technology, Iran

2 Biology Department, Faculty of Science, Behbahan Khatam Alanbia university of Technology, Behbahan , Khuzestan, Iran

3 Behbahan Khatam Alanbia University of Technology

4 Faculty of Natural Resources, Behbahan Khatam Alanbia University of Technology, Iran

چکیده [English]

Identification and introduction of flora in a region has a particular importance in various aspects. In this regard, plant species were identified and named in Darreh Anar watershed basin in Baghmalek. Plant species were identified and their chorology, life form, endemic and rare plants determined through laboratory examinations and by using reference books. Floristic surveys resulted in identification of 132 plant species, belonged to 103 genera and 43 families. The families of Poaceae (23 species), Papilionaceae (20 species), Asteraceae (16 species) and Apiaceae (6 species), were the most important families which include? percent of total species. The dominance of Therophytes and Hemichryptophytes (92%) Life forms indicates the specific flora of mountainous regions and the cold climates in this region. From the 132 species of flora, 74 species (55.6%) are soil conservation plants, 71 species (53.4%) have forage value, 55species (41.35%) are medicinal plants and 11 species (8.3%) are edible plants. Irano-Turanian (63 species) and multi-regional (54 species) were the most dominant (87.97%) Chorotypes. The dominance of Irano-Turanian and multi-regional, can be referred to the dry and warm climate in Khuzestan and simultaneous effects of water and disturbance on the flora of this region. The threat status also indicated that none of the plant species exists in the range of threatened species. Only one species (Tribulus terrestris L.) was recognized in the domain of vulnerable plants, 14 species (10.5%) in the domain with less threat (slightly vulnerable), and 17 species (12.8%) was endemic species.

کلیدواژه‌ها [English]

  • flora
  • Dareh Anar
  • vegetative elements
  • endemic and threatened species

فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان حوزه آبخیز دره انار باغملک استان خوزستان

سمیه دهداری1، فریبا نوعدوست2*، سیده رویا کاظمی1، مریم فرهی­نیا1 و فاطمه شجاعی1

1 ایرن، بهبهان، دانشگاه صنعتی خاتم الانبیاء(ص)، دانشکده منابع طبیعی

2 ایرن، بهبهان، دانشگاه صنعتی خاتم الانبیاء(ص)، دانشکده علوم پایه

تاریخ دریافت: 11/07/1398          تاریخ پذیرش: 12/11/1398

چکیده

شناسایی و معرفی رستنی­های یک منطقه اهمیت ویژه­ای از جنبه­های مختلف دارد. در این راستا گونه­های گیاهی حاضر در منطقه دره انار باغملک شناسایی و نام­گذاری شد. شکل زیستی، پراکنش جغرافیایی، گونه­های نادر و اندمیک گیاهان منطقه تعیین و در مرحله بعد لیست فلورستیک تهیه شد. در مجموع 132 گونه گیاهی متعلق به 43 تیره و 102 جنس گیاهی در منطقه شناسایی شد. تیره گندمیان (Poaceae) با 23 گونه، تیره باقلائیان (Papilionaceae) با 20 گونه، تیره کاسنیان (Asteraceae) با 16 گونه و تیره کرفسیان (Apiaceae) با 6 گونه بزرگترین تیره­های گیاهی این منطقه می­باشند. چیرگی شکل­های زیستی تروفیت و همی­کریپتوفیت (در مجموع 92 درصد) منطقه، نشانگر فلور خاص مناطق کوهستانی و وجود اقلیم سرد است. از 132 گونه گیاهی منطقه، 74 گونه (6/55 درصد) ارزش حفاظت خاک، 71 گونه (4/53 درصد) دارای ارزش علوفه­ای، 55 گونه (35/41 درصد) دارای خاصیت دارویی و 11 گونه (3/8 درصد) خوراکی، بیشترین تعداد گونه­ها را شامل می­شوند. اکثریت پراکنش در ناحیه ایران تورانی و چندناحیه­ای نشان­دهنده وجود آب و تخریب در اکوسیستم و اقلیم گرم و خشک خوزستان می باشد. وضعیت حفاظتی گونه­های گیاهی منطقه نشان داد که هیچ یک از آن­ها در گروه گیاهان در معرض انقراض نیستند. 1 گونه (Tribulus terrestris L.) در گروه گیاهان آسیب­پذیر، 14 گونه (5/10 درصد) در گروه گیاهان نسبتا آسیب­پذیر و 17 گونه (8/12 درصد) در گروه گونه­های بومزاد قرارگرفتند.

واژه های کلیدی: فلور، دره انار، عناصر رویشی، گونه­های بومزاد و در معرض انقراض.

* نویسنده مسئول، تلفن: 09155222494، پست الکترونیکی: noedoost@bkatu.ac.ir

مقدمه

 

در میان تمام کشورهای جنوب غربی آسیا کشور ایران متنوع­ترین و پرجاذبه­ترین شرایط را از نظر پوشش گیاهی دارا است، به گونه­ای که به عقیده زهری )50( چهار منطقه جغرافیای گیاهی عمده یعنی ایرانی- تورانی، اروپا- سیبری، صحرا - عربستان، و سودانی را در بر می­گیرد. تنوع در فلور و پوشش گیاهی ایران، پیش از هرچیز وامدار تضادهای گسترده اقلیمی، توپوگرافی و پیشینه پوشش گیاهی آن است (10). بطور یقین تنوع فلور و پوشش گیاهی از عوامل اصلی قرارگرفتن سرزمین وسیع ایران در کانون توجه علم گیاه­شناسی و گیاه­شناسان بوده است (37). از آن­جایی­که نزدیک به 22 درصد از گونه­های گیاهی فلور ایران انحصاری است، لذا مطالعه هرچه دقیق­تر پوشش این پهنه ضروری به نظر می­رسد (27). بررسی فلورستیکی هر منطقه همچون شناسنامه­ای، گیاهان موجود و وضعیت آن­ها را نشان می­دهد (13). در این راستا شناسایی و معرفی رستنی­های یک منطقه اهمیت ویژه­ای دارد. در این زمینه می­توان به مواردی نظیر امکان دسترسی سریع به گونه­های خاص در محل و زمان معین، شناسایی گونه­های در حال انقراض و کمک به حفظ آن­ها، شناسایی توان ژنتیکی گیاهان و همچنین محصولات فرعی عرصه­های منابع طبیعی از جمله گیاهان دارویی و صنعتی و استفاده اصولی از آن­ها و کمک به تعیین پوشش گیاهی کشور اشاره کرد (25و 37). مدیریت بهینه منابع طبیعی نیازمند کسب اطلاعات کامل و جامع از تمام ویژگی­های هر منطقه خصوصاً پوشش گیاهی آن می­باشد به طوری که پوشش گیاهی به عنوان بارزترین مشخصه اکوسیستم­ها تعریف و طبقه­بندی می­شود (34).

گیاهان براساس طبیعت اکولوژیکی، رویشگاه خود را انتخاب می­کنند و از روی گیاهان یک منطقه می­توان پتانسیل رویشگاهی آن منطقه را تعیین و در مدیریت صحیح آن منطقه از جمله احیای پوشش گیاهی استفاده کرد. هم­چنین براساس نتایج حاصل از مطالعه پوشش گیاهی می­توان تغییرات آینده را پیش­بینی کرد (32). پراکنش­جغرافیایی گیاهان هر منطقه، وابستگی عناصر رویشی آن منطقه را به نواحی مختلف رویشی (ایران- تورانی، مدیترانه­ای و ...) نشان می­دهد. بنابراین مطالعه منشأ جغرافیایی و بررسی فلورستیک رویش­های هر منطقه یکی از مؤثرترین روش­ها جهت شناخت ظرفیت­ها و نیز مدیریت و حفاظت از ذخایر توارثی و تنوع زیستی موجودات است و می­تواند اطلاعات و نتایج بنیادی و ارزشمندی برای درک ویژگی­های طبیعی در مدیریت منابع طبیعی فراهم نماید (3). مدیریتی که به گفته وهاب­زاده (38)، به دلیل دخالت عوامل متعدد و ارتباط تنگاتنگ این عوامل بسیار مشکل است. شکل­زیستی گیاهان علاوه بر خصوصیات ژنتیکی، به شرایط محیطی بستگی دارد (4، 12و 22) به­طوریکه باتوجه به شکل­زیستی گیاهان یک منطقه می­توان شرایط آب و هوایی آن را پیش­بینی کرد (43و 44). شکل زیستی اولین بار توسط همبولت (1806) مطرح گردید (42)، بعد از وی چندین طبقه­بندی براساس نحوه رشد گیاهان ارائه شده است (45)، اما کامل­ترین سیستم طبقه­بندی شکل­زیستی، سیستم طبقه­بندی رانکایر می­باشد (48). در این روش طبقه­بندی اشکال­زیستی گونه­های گیاهی براساس افزایش حفاظت از جوانه­های تجدید شونده بترتیب به فانروفیت، کاموفیت، همی­کریپتوفیت، کریپتوفیت و تروفیت تقسیم می­شوند (48). تاکنون مطالعات زیادی در زمینه بررسی­های فلورستیکی در مناطق مختلف صورت گرفته است که از آن جمله می­توان به موارد زیر اشاره کرد: کشتکار و همکاران (30) باتوجه به اهمیت و جایگاه خاص مناطق حفاظت شده به بررسی فلور منطقه حفاظت شده قرخود استان خراسان شمالی پرداخته و ۳۱ خانواده، ۱۱۸ جنس و ۱۹۶ گونه گزارش کردند. آیدانی و همکاران (5)، گونه­های دارویی با ارزش، مناطق رویشی و شکل زیستی این گونه­ها را در منطقه درکش مورد بررسی قرار دادند. با عنایت به اهمیت ناحیه رویشی زاگرس، فلور، کورولوژی گونه­ها و ساختار رویشی عناصر گیاهی در بخشی از منطقه اشترانکوه لرستان در دامنه­های زاگرس مورد بررسی عباسی و همکاران (23)، قرارگرفته است. تایا و همکاران (9)، لیست فلورستیک و غنای گونه­ای پارک ملی سالوک را مورد مطالعه قرار داده­اند. باغانی (6)، با مطالعه مراتع کوهستانی زیارت، 75 گونه گیاهی متعلق به 25 خانواده گیاهی را شناسایی نمود. در منطقه مهریز استان یزد نیز، 175 گونه گیاهی توسط زارع­زاده و همکاران (19) گزارش شده است. پوررضایی و همکاران (8)، با بررسی فلورستیک و جغرافیای گیاهی حوضه آبخیز تنگ­بن بهبهان ۲۰۲ گونه از ۴۶ تیره گیاهی شناسایی کردند که از این تعداد ۱۶ گونه اندمیک و ۴ گونه نادر بودند. در پژوهشی که به معرفی لیست فلورستیک منطقه سرعلی­آباد گرگان پرداخته شد، در منطقه مورد مطالعه ۲۵۵ گونه گیاهی متعلق به ۱۷۷ جنس و ۵۴ خانواده گیاهی شناسایی شد که از این تعداد ۸۵ گونه دارویی و ۱۴ گونه بومزاد ایران می­باشند (14). حسین اشرفی و همکاران (13)، با بررسی فلورستیک و پراکنش جغرافیایی جنگل­های بلوط شمال ایران ۱۸۶ گونه شناسایی شده که بیشترین عناصر رویش به ناحیه اروپا- سیبری (حوزه خزری) با ۴۱ درصد تعلق دارد.

مسلماً فلور غنی و متنوع ایران از دیرباز توسط محققان خارجی و داخلی مورد مطالعه قرارگرفته است و نمونه­های گیاهی فراوانی جمع­آوری و شناسایی شده است، لیکن هنوز مناطق بسیاری هستند که کمتر مورد مطالعه قرار گرفته­اند.

برای بدست آوردن اطلاعات بنیادی از منابع طبیعی منطقه دره اناری باغملک استان خوزستان و کمک به مدیریت اصولی آن، فلور، شکل زیستی، پراکنش جغرافیایی و شناسایی گیاهان در معرض خطر منطقه مورد مطالعه بررسی گردید.

مواد و روشها

الف. منطقه مورد مطالعه: منطقه مورد مطالعه مراتع قشلاقی حوزه آبخیز دره انار با مساحتی بالغ بر5894 هکتار در فاصله 10 کیلومتری جنوب غربی شهرستان باغملک از استان خوزستان واقع شده است. مختصات جغرافیایی منطقه ˝43 ´42 º 49 تا ˝18 ´51 º 49 طول شرقی و ˝5/19 ´25 º 31 تا ˝5/6 ´31 º 31 عرض شمالی می­باشد (شکل 1).

 

شکل 1- موقعیت مراتع قشلاقی حوزه آبخیز دره انار در استان خوزستان و ایران

 

حوزه دره انار از شمال شرقی به شهرستان باغملک از جنوب به هفتکل و از جنوب غربی به رامهرمز محدود می‌گردد. ارتفاع متوسط منطقه 675 متر از سطح دریا بوده که از 493 متری از سطح دریا شروع شده و حداکثر تا نقطه ارتفاعی 989 متری گسترش پیدا می­کند. این حوزه از لحاظ موقعیت در زیرزون زاگرس چین خورده واقع شده است. واحدهای دوران سوم شامل سازند گچساران، آغاجاری و کنگلومرای بختیاری و واحدهای دوران چهارم رسوبات کواترنر شامل رسوبات پادگانه­های آبرفتی و رودخانه­ای است. سازند گچساران با 7/38 درصد بیش­ترین و سازند آغاجری با 3/9 درصد کم­ترین مساحت را در حوزه به خود اختصاص می­دهند. کاربری مرتع درجه سه با 2/56 درصد بیش­ترین و کاربری جنگل با 9/7 درصد کم­ترین مساحت را در حوزه به خود اختصاص داده است. اقلیم حوزه با استفاده از داده­های سازمان هواشناسی کشور طی سال­های (1341-1394)، و براساس روش اقلیم­نمای دومارتن نیمه­خشک است. و براساس روش اقلیم­نمای دومارتن نیمه­خشک است. متوسط دمای ماهانه 30 درجه سانتیگراد، مقدار بارندگی متوسط سالانه 569 میلیمتر و متوسط حداکثر بارش در 24 ساعت، 5/36 میلیمتر برآورد شده است (17). بارش در فصول معتدل سال و نیز زمستان می‌باشد و اغلب بارش‌ها به صورت باران بوده به طوری که در بعضی از سال­ها بدون بارندگی و دارای خشکسالی‌هایی است که از این روی دوره رویشی گیاهی کوتاه بوده و بیشتر محدود به فصول سرد سال می‌گردد.

ب. روش کار: جهت بررسی و شناسایی لیست فلور و گیاهان مراتع قشلاقی حوزه آبخیز دره انار، طی بازدیدهای منظم در فصل رشد گیاهان در سال 1395 از گونه­های شناخته­شده لیست­برداری و گونه­هایی که در عرصه شناسایی نشد، جمع­آوری گردید. همزمان با نمونه­برداری، وضعیت بوم­شناختی و شکل­زیستی هر گونه یادداشت شد. تعیین فرم رویشی نمونه­های هرباریومی با استفاده از کلید­های شناسایی موجود و استفاده از منابع (1، 26، 31، 35و 49) شناسایی شد. نمونه­های جمع آوری­شده پس از شناسایی در هرباریوم دانشکده منابع طبیعی دانشگاه صنعتی خاتم الانبیاء بهبهان قرار داده شدند. جهت تعیین نام فارسی گیاهان از کتاب فرهنگ فارسی نام­های گیاهی (34) و سایر منابع موجود استفاده شد. باتوجه به این­که گیاهان دارای ارزش علوفه­ای و ارزش چرایی متفاوتی برای دام هستند، گونه­های مورد مطالعه به گیاهان کلاس I (گیاهان بسیار خوشخوراک و خوشخوراک)، کلاس II (گیاهان با خوشخوراکی متوسط)، کلاس III (گیاهان با خوشخوراکی خیلی کم)و گیاهان غیرقابل چرا تقسیم شدند (33). همچنین با اشاره به منابع مختلف (5، 7، 8، 9، 10، 11، 12، 13، 14، 15، 16، 19، 20، 21، 22، 23، 24، 25، 29، 30و 32) و دانش بومی و استفاده­های محلی بمنظور خوراکی و یا حفاظتی از گونه­های مورد مطالعه نیز مورد توجه قرارگرفت. بمنظور تعیین اشکال­زیستی گیاهان منطقه از روش رانکایر (48) استفاده شد. در این روش براساس زمستان­گذرانی و محل قرارگرفتن جوانه­رویشی گونه­های گیاهی به فانروفیت (Ph)، همی­کریپتوفیت (He)، کریپتوفیت (Ch)، ژئوفیت (Ge) و تروفیت (Th) تقسیم می­شوند. کوروتیپ گیاهان منطقه که شامل ناحیه ایرانی-تورانی، اروپا-سیبری، صحارا سندی، جهان وطنی، مدیترانه­ای، بومزاد و چند ناحیه­ای است، با استفاده از منابع موجود تعیین شد (50). در این بررسی طبقات­حفاظتی گونه­های گیاهی منطقه با استفاده از معیارهای سازمان IUCN (1981) و کتاب Red Data Book of Iran (27، 46و 47) تعیین شد. گونه­های گیاهی منطقه از لحاظ طبقات حفاظتی به گونه­های در خطر­انقراض (EN)، گونه­های آسیب­پذیر(VU)، گونه­های دارای وضعیت با خطرکم (LR) و گونه­های دارای کمبود داده (DD) تقسیم شدند.

نتایج

فلور منطقه: در مجموع 132 گونه گیاهی در مراتع قشلاقی حوزه آبخیز دره انار استان خوزستان شناسایی شد که به 43 تیره گیاهی و 102 جنس گیاهی تعلق دارند (جدول 1). از لحاظ تعداد جنس بزرگ­ترین تیره­های گیاهی منطقه بترتیب عبارتند از: تیره گندمیان (Poaceae) با 18 جنس (47/17 درصد)، مرکبان (Asteraceae) با 12 جنس (65/11 درصد)، نخودیان (Papilionaceae) با 8 جنس 76/7 درصد) و چتریان (Apiaceae) با 6 جنس (82/5 درصد). بزرگترین جنس­های مشاهده­شده در منطقه بترتیب Astragalus، Centaurea ، Hordeum و Trifolium بترتیب با 6، 4، 4 و 4 گونه می­باشد. از لحاظ تعداد گونه بترتیب تیره Poaceae با 23گونه گیاهی (29/17 درصد)، Papilionaceae با 20گونه گیاهی (15 درصد)، Asteraceae با 16 گونه گیاهی (12 درصد) و Apiaceae با 6 گونه گیاهی (51/4 درصد) بزرگترین تیره­های گیاهی می­باشند (شکل 2).

شکل­زیستی (زمستان­گذرانی) گونه­های گیاهی منطقه: نتایج نشان داد از نظر شکل­زیستی (جوانه­رویشی و زمستان­گذرانی)، تروفیت­ها با 55 گونه (42 درصد) مهم­ترین شکل زیستی منطقه مورد مطالعه است و پس از آن همی­کریپتوفیت­ها با 37 گونه (28 درصد) بیشترین تعداد گونه­ها را به خود اختصاص داده­اند. دیگر اشکال زیستی نیز بترتیب فانروفیت با 20 گونه معادل 26/15 درصد، کریپتوفیت با 12 گونه معادل 2/9 درصد، کامفیت با 4 گونه معادل 3 درصد و ژئوفیت با 3 گونه معادل 2/2 درصد از گونه­ها را به خود اختصاص دادند (شکل 3).

 

شکل2- تیره­های گیاهی و تعداد گونه­های گیاهی هر تیره منطقه حوزه آبخیز دره انار

شکل 3- شکل زیستی گونه­های گیاهی منطقه حوزه آبخیز دره انار

 

دوره­ رویشی گونه­های گیاهی منطقه: تقسیم­بندی گونه­های موجود، در فرم­های رویشی مختلف نشان می­دهد که از 132 گونه شناسایی شده در منطقه دره انار باغملک 5 گونه درخت، 11 گونه درختچه، 25 گونه بوته، 23 گونه گندمی، 2 گونه شبه گندمی و 63 گونه علفی می­باشند (شکل 4). گیاهان منطقه از لحاظ ارزش علوفه­ای و چرایی دام شامل III ,II ,I و گیاهانی که به دلایل مختلف مورد چرا قرار نمی­گیرند، تفکیک شده­اند که بررسی نتایج آن نشان می­دهد که از میان 132 گونه گیاهی منطقه، 32 گونه (9/23 درصد) کلاس I، 28 گونه (9/20 درصد) کلاس II و 73 گونه (23/55 درصد) کلاس III و یا گیاهان غیرعلوفه­ای می­باشد. گیاهان شناسایی شده از لحاظ کاربرد نیز بصورت تک تک با کلیه کاربردهایی که دارند، با علائم:  داروئی، فضای سبز و زینتی، حفاظتی، حفاظت خاک، خوراکی، علوفه­ای، صنعتی و در نهایت گونه­های دست­کاشت شناسایی شده­اند آنچه مسلم است گیاهان عموماً دارای خاصیت­های چندمنظوره و کاربردهای متنوع می­باشند. در این میان 55 گونه (35/41 درصد) دارای خاصیت دارویی، 74 گونه حفاظت خاک، 71 گونه دارای ارزش علوفه­ای، 11 گونه خوراکی، 6 گونه صنعتی، 3 گونه فضای سبز و زینتی و 17 گونه ارزش نامشخص دارند.

 

شکل 4- فرم زیستی گونه­های گیاهی منطقه حوزه آبخیز دره انار

 

پراکنش جغرافیایی (کوروتیپ) گونه­های گیاهی منطقه: بررسی پراکنش جغرافیایی گیاهی (کوروتیپ) گونه­های منطقه نشان­دهنده غلبه گونه­های انحصاری ناحیه رویشی ایران تورانی است. گونه­های متعلق به ناحیه ایران تورانی 36/47 درصد از گونه­های موجود در منطقه را به خود اختصاص داده­اند (62 گونه). در دیگر موارد نیز بترتیب 19 گونه معادل با 3/14 درصد متعلق به ناحیه ایرانی تورانی/ مدیترانه­ای، 12 گونه معادل با 9 درصد متعلق به ناحیه ایرانی تورانی/ صحارا- سندی، 11 گونه معادل با 3/8 درصد متعلق به ناحیه ایرانی تورانی/ اروپا سیبری/ مدیترانه ای، 9 گونه معادل با 75/6 درصد متعلق پراکنش جهان وطنی، 6 گونه معادل با 5/4 درصد متعلق به ناحیه ایرانی تورانی/ اروپا سیبری، 5 گونه معادل با 75/3 درصد متعلق به ناحیه ایرانی تورانی/ صحارا-سندی/ مدیترانه ای و 1 گونه معادل به 75/0 درصد متعلق به ناحیه صحارا- سندی می­باشد (شکل 5).

 

 

شکل 5- فراوانی پراکنش جغرافیایی گونه­های گیاهی منطقه حوزه آبخیز دره انار

 

وضعیت حفاظتی گونه‌های گیاهی منطقه: نتایج بررسی­ها براساس معیارهای سازمان IUCN (1981) نشان داد که هیچ یک از گونه­های گیاهی مراتع قشلاقی حوزه آبخیز دره انار در گروه گیاهان در معرض ­انقراض (EN) نیستند. یک گونه گیاهی (Tribulus terrestris L.) در گروه گیاهان آسیب­پذیر (VU) (75/0 درصد) و 14 گونه (5/10 درصد) در گروه گیاهان با تهدید­کمتر (LR) (نسبتاً آسیب­پذیر) و 8 گونه (6 درصد) در گروه گیاهانی قرار دارند که اطلاعات کافی از شرایط آن­ها در دسترس نیست (DD). گونه­های گیاهی که در گروه گیاهان با تهدید­کمتر (LR) قرارگرفتند عبارتند از: Amaranthus graecizans L.، Convolvulus oxyphyllus Boiss.، Anthemis persica  Boiss.، Cirsium  spectabile DC.، Postia puberula Boiss. & Hausskn.، Physorrhynchus chamaerapistrum Boiss.، Mentha longifolia (L.) Huds.، Ammannia multiflora Roxb.، Astragalus fasciculifolius Boiss.، Astragalus susianus Boiss.، Medicago rigidula (L.) All.، Hyoscyamus tenuicaulis Schönb. -Tem.، Pycnocycla cespitosa Boiss. & Hausskn. و Ferula stenocarpa Boiss. & Hausskn.

گونه­هایی که در گروه گیاهانی قرار دارند که اطلاعات کافی از شرایط آن­ها در دسترس نیست (DD) عبارتند از: Platychaete mucronifolia (Boiss.) Boiss.، Centaurea intricate Boiss.، Echinops dichrous Boiss. & Hausskn.، Onobrychis gypsicola Rech.f.، Onobrychis iranshahrii Rech. f.، Rumex ephedroides BornmHyoscyamus orthocarpus Schönb. -Tem. و  Eryngium creticum Lam.

17 گونه­ گیاهی (8/12 درصد) در گروه گونه های بومزاد قرار گرفتند که عبارتند از: Hyoscyamus tenuicaulis Schönb.-Tem.، Hyoscyamus orthocarpus Schönb. -Tem.، Rumex ephedroides Bornm.، Onobrychis iranshahrii Rech.f، Onobrychis gypsicola Rech.f.، Medicago rigidula (L.) All.، Astragalus susianus Boiss.، Astragalus fasciculifolius Boiss.، Mentha  longifolia (L.) Huds.، Quercus  persica Jaub. & Spach، Physorrhynchus chamaerapistrum Boiss. ، Postia puberula Boiss. & Hausskn، Platychaete mucronifolia (Bois.) Boiss.، Echinops dichrous Boiss. & Hausskn.، Cirsium spectabile  DC.، Centaurea  intricate Boiss.، Anthemis  persica  Boiss.،Amaranthus  graecizans  L.

 

جدول 1- لیست فلورستیک حوزه آبخیز دره اناری باغملک

پراکنش جغرافیایی

شکل زیستی

کاربرد

ارزش علوفه­ای

فرم زیستی

نام محلی و فارسی

گونه­های گیاهی

Adianthaceae

Cosm

Cr

M,S

II

F

پرسیاوش، پرسیاوشان، چلوواش

Adiantum capillus-veneris L.

Amaranthaceae

Cosm

Th

S

III

F

تاج خروس هرز

Amaranthus graecizans L.*

Amaryllidaceae

IT, M, SS

Cr

S

II

F

خیارک

Ixiolirion tataricum (Pall.) Herb.

Apiaceae

Cosm

Th,He

M

II

F

خلال دندان

Ammi visnaga (L.) Lam.

IT

He

M

III

B

زول گرمسیری، زول کوتی

Eryngium creticum Lam.

IT

He

F,S

III

F

کمای سازوئی

Ferula stenocarpa Boiss. & Hausskn.

IT

He

M

III

F

شقاقل صحرایی

Malabaila secacul (Mill.) Boiss.

IT, SS

Th

M,F,S

II

F

لعل کوهستان

Oliveria decumbens Vent.

IT

He

M

III

B

سگ دندان پشته ای

Pycnocycla cespitosa Boiss. & Hausskn.

Apocynaceae

IT

ph

M

III

SC

زرد کیش یا خیارگرگ

Marsdenia erecta (L.) R. Br.

IT

Ph

S,S

III

SC

خرزهره-کیش

Nerium oleander L.

IT, ES

Ph

S,M

III

B

موبر

Pergularia tomentosa L.

IT,ES

Ph

Un

III

SC

گیشدر، بایوم گره

Periploca aphylla Decne.

Arecaceae

SS

Ph

FO,I,S,M,P

III

T

خرما، نخل(دست کاشت)

Phoenix dactylifera L.

Aristolochiaceae  

IT

He

M

III

SC

زرآوند یا چپقک

Aristolochia bottae Jaub. & Spach

Asparagaceae

IT,SS

Cr

M

II

F

عنصل، سیل

Urginea maritima (L.) Baker

Asteraceae

IT

He

F,S

III

F

بومادران بیابانی

Achillea tenuifolia Lam.

IT,SS, M, ES

Cr

F,S

III

F

بومادران

Achillea wilhelmsii K.Koch

IT, M

TH

M

II

F

بابونه ایرانی

Anthemis persica Boiss.*

IT, M

Th

F,S

III

F

گلرنگ زرد، خارخرون

Carthamus oxyacantha M.Bieb.

IT

He

F,S

III

B

گل گندم گچ دوست،

Centaurea intricate Boiss.*

IT, SS

Th

F,S

III

F

گل گندم مهاجر

Centaurea bruguierana (DC) Hand.-Mazz.

IT

Th,

F,S

III

F

گل گندم گوگردی

Centaurea hyalolepis Boiss.

IT, ES, M

TH

M

III

F

گل گندم زرد

Centaurea solstitialis L.

IT

He

Un

III

F

کنگرتماشایی

Cirsium spectabile DC.*

IT

He

F,S,M

III

F

شکرتیغال دورنگ، شکرتیغال جنوبی

Echinops dichrous Boiss. & Hausskn.*

IT, M

He

F,S,FO

I

F

کنگر علوفه ای، کنگر خوراکی

Gundelia tournefortii L.

IT, M

TH

M

III

F

بادآورد

Notobasis syriaca (L.) Cass.

IT,SS

Ch

S

III

B

ریش پهن منقاری

Platychaete mucronifolia (Bois.) Boiss.*

IT

Ph

Un

III

B

پوستیا

Postia puberula Boiss. & Hausskn.*

IT, ES, M

He

M

III

F

خارمریم

Silybum marianum Gaertn.

IT, M

TH

Un

III

F

ریش میش، شیرتلخک

Urospermum picroides (L.) Desf.

Berberidaceae

IT

Cr

M

II

F

سینه کبکی، علف کبکی

Bongardia chrysogonum (L.) Spach

Boraginaeae

IT

Ch

F

III

F

آفتاب پرست

Heliotropium ramosissimum (Lehm.) Sieber ex DC.

Brassicaceae

IT

Th

Un

III

F

سرگنجشکی

Euclidium syriacum (L.) R.Br.

IT

Th

Un

III

F

خردلی،خردل کاذب

Hirschfeldia incana (L.) Lagr.-Foss.

IT, SS

He

M,F,S

III

B

کلمو

Physorrhynchus chamaerapistrum Boiss.*

Campanulnaceae

IT

He

M

III

F

گل استکانی صخره­ای

Campanula incanescens Boiss.

Capparaceae

IT

Ch

M

III

B

کورگل ریز-کورصخره زی

Capparis parviflora Boiss.

IT, M, SS

Ch

F,M,S,FO

III

F

کور- لگجی

Capparis spinosa L.

IT,M

TH

Un

III

F

علف مار قفقازی

Cleome iberica DC.

IT,M

TH,He

Un

III

F

علف مار کرندی

Cleome noeana Boiss.

Caryophyllaceae

IT, ES, M

TH

Un

III

F

مرجانی

Arenaria serpyllifolia L.

IT

He

F,S

III

SC

دانه باز، کروج، خرکول

Gymnocarpos decander Forssk.

IT

TH

S

III

F

گچ دوست کوهستانی –ترکه­ای

Gypsophila virgata Boiss.

IT, ES, M

TH

Un

III

F

علف فتق خاکستری

Herniaria cinerea DC. 

IT, ES, M

He

M,F

III

F

صابونک

Vaccaria pyramidata Medik.

Convolvulaceae

IT

He

F,S

II

B

پیچک برگ تیز

Convolvulus oxyphyllus Boiss.

IT, ES, M

Th

F,S

II

F

پیچک برگ مخملی،  پیچک مشبک

Convolvulus reticulatus Choisy

IT

He

S,F

II

B

پیچک ارغوانی

Convolvulus stachydifolius Choisy

Euphorbiaceae

IT

He

M

III

B

شیرسگ- فرفیون

Euphorbia microsciadia Boiss.

IT

He

M

III

B

شیرسگ

Euphorbia peplus L.

Fagaceae

IT

PH

M, FO

II

T

بلوط ایرانی

Quercus persica Jaub. & Spach*

Gentianaceae

IT

Ge

M

III

F

گل سپاس

Gentiana olivieri Griseb.

Juncaceae

Cosm

Cr

F,S

III

SG

سازوی شلاقی

Juncus inflexus L.

Lamiaceae

Cosm

Cr

M,F,S,FO

I

F

پونه، پودنه

Mentha longifolia (L.) Huds.*

IT

He

M

I

B

پونه­سای ایرانی

Nepeta persica Boiss.

IT

He

S,F

III

F

گوش­بره پشمالو

Phlomis bruguieri Desf.

Cosm, IT, M

He

F,S,M

II

B

مریم نخودی، کلپوره، چز

Teucrium polium L.

Liliaceae  

IT

Cr

S

II

F

پیازبنفش، منگله، پیاز مزرعه روی

Allium atroviolaceum Boiss.

Lythraceae

IT

Th

Un

III

F

خون فام

Ammannia multiflora Roxb.

Malvaceae

IT

He

F,M,S

III

F

ختمی جنوبی

Alcea aucheri (Boiss.) Alef.

Papaveraceae

IT

Th

S

II

F

خشخاش هرز

Papaver dubium L.

 

Papillionaceae

IT,M,SS

He

M

III

B

خارشتری

Alhagi camelorum DC.

IT, SS

Ph

S,F,M

III

B

گون درختچه­ای، گون بوته­ای خاردار

Astragalus fasciculifolius Boiss.*

IT

Th

S,F,M

I

F

ناخنک ، گون یکساله

Astragalus hamosus L.

IT

He

M

I

B

گون، گنجر

Astragalus obtusifolius DC.

IT

He

Un

III

B

گون بوته­ای

Astragalus strictifolius Boiss.

IT

He

Un

III

B

گون بوته­ای

Astragalus susianus Boiss.*

IT

Cr

S,F

III

B

گون پشته­ای

Astragalus talimansurensis Sirj. & Rech.f.

IT,ES, SS, M

Th

F,S

I

F

یونجة خاردار، یونجة چندشکلی

Medicago polymorpha L.

IT, M

TH

F

I

F

یونجه سخت

Medicago rigidula (L.) All.*

IT

Th

F,S

I

F

یونجة بشقابی، یونجة حلزونی

Medicago scutellata (L.) Mill.

IT, M

Th

F,S

I

F

اسپرس تاج خروسی

Onobrychis crista-galli (L.) Lam.

IT,ES

He

F,S

I

F

اسپرس گچ دوست،
اسپرس هفتگلی

Onobrychis gypsicola Rech.f.*

IT

He

F,S

I

F

اسپرس باغملکی، اسپرس ایرانشهری

Onobrychis iranshahrii Rech.f.*

IT,SS

TH

F

I

F

دم عقربی

Scorpiurus muricatus L.

IT, ES, M

Th

F,S

I

F

شبدر ارغوانی

Trifolium purpureum Loisel.

IT, M

TH

F

I

F

شبدرزرد،شبدرمزرعه روی

Trifolium clusii Godr. & Gren.

IT

Th

F

I

F

شبدرباباآدمی

Trifolium lappaceum L.

IT, SS, M

Th

F,S

I

F

شبدر نمدی

Trifolium tomentosum L.

IT

Th

M

I

F

ماشک گاودانه،گاودانه

Vicia ervilla Medik.

IT

Th

M

I

F

ماشک تک گل

Vicia monantha Retz.

Plantaginaceae

IT, ES, M

Th

M

I

F

بارهنگ شاخ گوزنی/  پاکلاغی

Plantago coronupus L.

IT

He

F,S,M

I

F

بارهنگ تخم مرغی، اسفرزه

Plantago ovata Forssk.

IT,ES

TH

M

I

F

بارهنگ کتانی، اسفرزه

Plantago psyllium L.

Poaceae

IT

Th

F,S

II

G

گندم نیای سه لایه

Aegilops triuncialis L.

IT

Th

F,S

II

G

گندم نیای چترکی

Aegilops umbellulata  Zhuk.

IT, M

Th

F,S,M

I

G

یولاف ایرانی

Avena ludoviciana  Durieu

IT

Th

F,S

II

G

جارو علفی طالشی،  جارو علفی هرز

Bromus danthoniae Trin.

IT

Th

F,S

II

G

جارو علفی بی برگ

Bromus scoparius L.

IT

He

F,S

II

G

جارو علفی بامی، علف بام

Bromus tomentellus Boiss.

Cosm

Cr

F,S,M

I

G

مرغ، پنجه مرغی

Cynodon dactylon (L.) Pers.

IT, M

He

F,S

I

G

شره

Eremopoa persica (Trin.) Roshev.

IT, SS

Th

F,S

II

G

دگر گل گندمی

Heteranthelium piliferum (Sol.) Hochst. ex Jaub. & Spach

IT, M

Ge, B

M,F

I

G

جوپیازدار،کتو

Hordeum bulbosum L.

IT, M

Th

F,S

II

G

جو هرز

Hordeum glaucum  Steud.

IT

Th

F,S,FO,M

I

G

جو زراعی (دست کاشت)

Hordeum vulgare L.

IT

TH

F

I

G

جووحشی،جوخودرو

Hordeum spontaneum K.Koch

IT, M

He

F,S

II

G

بریش، نریشت

Hyparrhenia hirta (L.) Stapf

IT, M

Th

F,S

II

G

چچم سخت، چچم شکننده

Lolium rigidum  Gaudin

IT, M

TH

F

I

G

دم روباهک

Lophochloa phleoides (Vill.) Rchb.

IT

Th

F,S

I

G

دانه قناری

Phalaris minor Retz.

IT, Cocm

Ge

F,S,I

III

G

نی، نی قلم

Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steud.

IT, ES, M

Cr

F,S

I

G

چمن یکساله

Poa annua L.

IT

TH

F

II

G

شال دم

Polypogon semiverticillatus (Forssk.) Hyl.

Cosm

TH

F

III

G

چائیر

Sorghum halepense (L.) Pers.

IT, M

TH

F

II

G

بهمن استپی

Stipa capensis Thunb.

IT, ES, M

TH

F

II

G

دم روباهک

Vulpia myuros (L.) C.C.Gmel.

Polygonaceae

IT

Ph

M, FO

II

B

کاروان کش

Atraphaxis spinosa L.

IT

Ph

Un

III

SC

ترشک ریش بزی

Rumex ephedroides Bornm.*

Portulacaceae

Cosm

Th

M,FO,S,F

I

F

خرفه (دست کاشت)

Portulaca oleracea L.

Primulaceae

Cosm

Th

F, S

II

F

آناغالیس

Anagallis arvensis L.

Ranunculaceae

IT,ES

Th

Un

III

F

گل آفتاب رو

Ceratocephalus falcatus (L.) Pers.

Resedaceae

IT, SS

Th

S

III

F

ورث بیابانی

Reseda aucheri Boiss.

Rhamnaceae

IT

Ph

S,F,FO,M

III

SC

رملیک، کنارک

Ziziphus nummularia (Burm.f.) Wight & Arn.

IT

Ph

S,F,I,FO,M,P

III

T

کنار- سدر

Ziziphus spina-christi (L.) Desf.

 

 

 

 

 

 

Rosaceae

IT

Ph

S,F,M, FO,I

III

T

بادام کوهی، پاسورک

Amygdalus scoparia Spach

Rubiaceae

IT, SS

Th

S

III

F

زیبا سپر

Callipeltis cucullaris (L.) DC.

IT, ES, M

Th

S

III

F

شیرپنیر یکساله

Galium setaceum Lam.

Salicaceae

IT, SS, M

Ph

F,S,I,P

III

T

پده- نوعی صنوبر بومی

Popolus euphratica Oliv.

IT, M

Ph

F,S,I,P

III

T

زرد بید

Salix acmohylla Boiss.

Sapindaceae

SS

Ph

Un

III

SC

ناترک،موردخوزستانی

Dodonaea viscosa (L.) Jacq.

Scrophulariaceae

IT

He

S,F

III

B

گل میمونی شیاردار، گل میمونی سازوئی

Scrophularia striata Boiss.

IT

He

S,M

III

F

گل ماهور مواج

Verbascum sinuatum L.

Solanaceae

IT

Cr

S,M

III

B

بذرالبنج راست میوه، بذرالبنج خوزستانی

Hyoscyamus orthocarpus Schönb.-Tem.*

IT, ES

He

M

III

B

بذرالبنج شیرازی

Hyoscyamus tenuicaulis Schönb.-Tem.*  

IT, SS

Ph

Un

III

SC

سریم، دهیر، زیروک

Lycium shawii Roem. & Schult. 

Tamaricaceae

IT, M

Ph

M

III

SC

گز رودخانه­ای

Tamarix sp

Verbenaceae

IT

Ph

F,S,M

III

SC

بنگرو، درخت پاکدامنی، جاز

Vitex pseudonegundo (Hausskn) Hand.-Mazz.

Zygophyllaceae

IT, M, SS

He

S,M

III

F

اسفند

Peganum harmala L.

IT, ES, M Cosm

Th,

F,M,S

III

F

خارخسک

Tribulus terrestris L.

                 

فرم حیاتی: درخت (T)، درختچه (SC)، بوته­ای (B)، گندمیان (G)، شبه گندمیان (SG) و علفی (F).

کاربرد: داروئی (M)، فضای سبز و زینتی P))، حفاظتی، حفاظت خاک ((S، خوراکی (FO)، علوفه­ای ((F، صنعتی (I)، نامشخص (Un).

شکل زیستی: He : همی­کریپتوفیت، Th : تروفیت، Cr : کریپتوفیت، Ch : کامفیت، Ph : فانروفیت، Ge : ژئو فیت.

پراکنش جغرافیایی: IT : ایرانی تورانی،ES  : اروپا سیبری، - SS : صحارا سندی، - Cosm : جهان وطنی، M : مدیترانه­ای.

*: گونه­­های بوم­زاد (Endemic)

 

بحث و نتیجه گیری

ضمن این­که شناسایی پوشش گیاهی و بررسی پراکنش جغرافیایی گیاهان یک منطقه، اساس بررسی­ها و تحقیقات بوم­شناختی در منطقه است، راهکاری مناسب برای تعیین ظرفیت اکولوژیک منطقه از جنبه­های مختلف نیز هست. در عین حال عامل مؤثری در سنجش و ارزیابی وضعیت کنونی و پیش­بینی وضعیت آینده به شمار می­رود و نقش به­سزایی برای اعمال مدیریت صحیح در آن منطقه دارد (18). باتوجه به تنوع آب و هوایی و عوامل اقلیمی و توپوگرافیک، استان خوزستان از پوشش گیاهی نسبتاً خوبی برخوردار است که در دوران کوتاهی از سال و نیمه دوم اسفند تا اواخر خردادماه بروز می­کنند و اغلب به­جز گونه­های معدود دائمی و درختی و درختچه­ای به سرعت از بین می­روند (11). بمنظور شناسایی فلور گیاهی سطح حوزه مورد بازدید قرارگرفت. آثار تخریب زیادی در عرصه­های طبیعی منطقه مورد مطالعه مشاهده شد که به نظر می­رسد ترکیب گیاهی و تنوع آن به شدت رو به تخریب می­باشد. در اثر اعمال چرای سنگین و وجود تپه­های شنی، تنوع گونه­ای به صورتی است که در ترکیب فعلی گونه­های نامرغوب زیادی دیده می­شود. در حوزه آبخیز دره انار باغملک در مجموع 132 گونه گیاهی متعلق به 43 تیره و 103 جنس گیاهی در منطقه شناسایی شد که چندین فرم حیاتی درختی، درختچه­ای، بوته­ای، گندمیان، شبه گندمیان و علفی را در بر می­گیرد، علت این تنوع و غنای گونه­ای می­تواند متأثر از رویشگاه­های مختلف، سازنده­های زمین­شناسی و عوامل محیطی تأثیرگذار باشد (17). در واقع سازندهای زمین­شناسی (شامل سازند گچساران، آغاجاری و کنگلومرای بختیاری و واحدهای دوران چهارم رسوبات کواترنر شامل رسوبات پادگانه­های آبرفتی و رودخانه­ای) با توجه به نوع کانی­های موجود در سنگ­ها، املاح موجود در خاک، شیب­های مختلف (شمالی و جنوبی و در نتیجه میزان رطوبت در دسترس گیاهان) و عوامل محیطی مثل تغییرات ارتفاعی، ویژگی­های اقلیمی مثل دما و بارش از قبیل میزان بارش، پراکندگی بارش در مواقع مختلف سال و نوع بارش نیز از عوامل موثر بر تنوع فرم رویشی گیاهان این حوزه می­باشد. فراوانی تیره Poaceae می­تواند به علت وجود منبع رطوبتی در منطقه (رودخانه رودزرد) باشد. گیاهان تک لپه­ای وابستگی خود را به محیط­های مرطوب بیش از دولپه­ای­ها حفظ کرده­اند و بنابراین درصد زیادی را در این مناطق به خود اختصاص می­دهند (24). مقاوم بودن گونه­های مختلف تیره Asteraceae به شرایط محیطی مختلف و تخریب برخی از نقاط منطقه (به دلیل چرای دام) را می­توان دلیل فراوانی گونه­های این تیره دانست (10). به عقیده قهرمانی­نژاد و عاقلی (28) هنگامی که درصد تخریب پوشش گیاهی ناحیه­ای زیاد شود، برخی تیره­های گیاهی نظیر تیره Asteraceae بیشتر در فلور منطقه حضور می­یابند. همچنین تیره­های Poaceae، Rosaceae و Lamiaceae بهمراه Asteraceae در مطالعه یوسفوند و همکاران (40)، Poaceae، Rosaceae و Cyperaceae در مطالعه نورایی (36) در جنگل حفاظت شده سفید پلت پارک جنگلی نور، Poaceae، Asteraceae، Rosaceae و Lamiaceae توسط اسماعیل­زاده و همکاران (2) در مطالعه فلورستیک جنگل­های صلاح­الدین کلا، غنی­ترین تیره­ها از نظر سهم گونه­ها معرفی شدند. در حوزه آبخیز دره انار حضور مجموع 23/55 درصد از گونه­های کلاس III (گونه مهاجم، مهاجم یا خوشخوراکی کم) و گونه­های غیر علوفه­ای و سمی می­تواند دلیل روشنی بر فشار بالای فعالیت­های انسانی و تعلیف دام از قبیل بهره­برداری از اراضی مرتعی، بمنظور کشت و کار دیم و به­ندرت احداث اراضی آبی، بهره­برداری از مراتع و درختان و درختچه­های بمنظور تعلیف دام (با دام زیاد، چرای خارج از فصل و غیراصولی)، ظرفیت­سنجی نامناسب، بهره­برداری از چوب درختان، درختچه­ها و بوته­ها بمنظور سوخت و سرپناه و بهره­برداری از محصولات فرعی جنگلی- مرتعی توسط اهالی و حتی سایر مناطق مجاور از جمله برداشت انواع میوه­ها و بذور جنگلی–مرتعی باشد. اساساً این روند تخریب­ها با شدت بالا باعث شده که حضور تروفیت­ها به میزان 2/42 و همی­کریپتوفیت­ها به میزان 9/28 درصد نسبت به دیگر اشکال زیستی بیشتر شود. حضور فراوان تروفیت­ها را می­توان در بخش­های پایین­دست، دشت­ها و اطراف روستاها مشاهده کرد زیرا عواملی همچون کشاورزی، فشار ناشی از چرای بی­رویه دام­ها، احداث جاده و ساخت­و­ساز و غیره سبب شده­اند که بسیاری از گونه­های حساس به عوامل نامساعد محیطی نابود شوند و فرصت برای افزایش گیاهان یکساله و مهاجم ایجاد شود. همچنین وجود گونه­های تروفیت نشانگر اقلیم خشک منطقه می­باشد. به عقیده آرچیبالد (41) چیرگی شکل­های زیستی تروفیت و همی­کریپتوفیت (در مجموع 71 درصد) در منطقه، نشانگر اقلیم خاص مناطق کوهستانی و وجود اقلیم سرد در این منطقه است. در زمستان جوانه رویشی همی کریپتوفیت­ها در سطح خاک و بین برگ­ها قرار می­گیرد و مقاومت زیادی به شرایط دمایی سرد از خود نشان می­دهد که بیانگر تحمل این دسته از گونه­ها در منطقه است. حضور نسبتاً در خور توجه فانروفیت­ها (26/15درصد)، وجود رطوبت کافی و مناسب منطقه برای رویش­های جنگلی را نشان می­دهد. از نظر پراکنش جغرافیایی نیز مشاهده گردید که صرف نظر از اشتراک گرفتن 88/56 درصد از گونه­ها متعلق به ناحیه ایران و تورانی است که مطالعه پراکنش جغرافیایی مناطق دیگر از جمله مطالعه دره شهر ایلام (15)، منطقه کوهپایه­ای زالیان در استان لرستان (39)، در ماسه­زارهای ریگ بلند آران بیدگل کاشان (7)، منطقه حفاظت شده شیمبار (16) و پارک ملی پابند، استان مازندران (12) نیز نتایج مشابهی دارد. رشد بیشتر گیاهان در ناحیه ایران و تورانی و عناصر چندناحیه­ای در این مطالعه نیز ناشی از اقلیم نیمه استپی گرم استان خوزستان است که با نتایج مطالعه قهرمانی نژاد و همکاران (29) در دو منطقه حفاظت شده جنگلی سمسکنده و دشت ناز، در مازندران با اکثریت پراکنش در ناحیه چندناحیه­ای تطابق دارد، علت این امر را وجود اکوسیستم­هایی می­دانند که به دلیل وجود آب و تخریب، منجر به افزایش عناصر چندناحیه­ای می­شوند. لازم به ذکر است که باتوجه به تنوع زیاد گیاهان حوزه از نظر کاربرد دارویی با 55 گونه، حفاظت خاک 74 گونه، صنعتی 6 گونه، خوراکی 11 گونه، سبز و زینتی 4 گونه و علوفه­ای 71 گونه، منطقه نیاز به یک برنامه­ریزی اصولی و هدفمند در جهت توسعه و استفاده هرچه بیشتر از گیاهان این منطقه و در نتیجه ارتقاء سطح درآمد ساکنین حوزه را می­طلبد. امید است که این تحقیق گام موثری در جهت شناسایی پتانسیل­های گیاهی در زمینه­ها و استفاده­های مختلف و در نتیجه ترویج و تشویق همه­ی قشرها نسبت به استفاده درست و اصولی از این منابع با ارزش مادی و معنوی باشد.

  • اسدی، م.، 1397-1367. فلور ایران، انتشارات موسسه تحقیقات جنگل­ها و مراتع کشور.
  • اسماعیل­زاده، ا.، نورمحمدی، ک.، اسدی، ح.، و یوسف­زاده، ح.، 1393. مطالعه فلورستیک جنگل­های صلاح­الدین کلا، نوشهر، ایران، تاکسونومی و بیوسیستماتیک، 6 (19)، صفحات 37-54.
  • اکبری نیا، م.، زارع، ح.، حسینی، س. م.، و اجتهادی، ح.، 1383. بررسی فلور، ساختار رویشی و کورولوژی عناصر گیاهی اجتماعات توس در سنگده ساری. پژوهش و سازندگی در منابع طبیعی، 64، صفحات 84- 96.
  • اکبرنیا، ا.، و باباخانلو، پ.، 1380. گیاهان دارویی استان قزوین، مجله تحقیقات گیاهان دارویی و معطر، 16، صفحات 41-1.
  • آیدانی، م.، قهرمانی­نژاد، ف.، خاوری­نژاد، ر.، و جوهرچی، م. ر.، 1386. بررسی فلورستیک، شکل زیستی و ناحیه رویشی گیاهان دارویی منطقه درکش در استان خراسان شمالی، فصلنامه پژوهش­های علوم گیاهی، 1(8)، صفحات 46-36.
  • باغانی، م.، 1386. تعیین مدل مناسب تنوع گونه­ای جوامع گیاهی مراتع کوهستانی زیارت، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، 101 صفحه.
  • بتولی، ح.، 1397. معرفی فلور، شکل­های زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان مناطق بیابانی آران و بیدگل (استان اصفهان)، مجله پژوهش­های گیاهی (مجله زیست شناسی ایران)، 31(2)، صفحات 457-447.
  • پوررضایی، ج.، ترنیان، ف.، پایرنج، ج.، و دیفرخش، م.، ۱۳۸۹. بررسی­های فلورستیک و جغرافیای گیاهی حوزه آبخیز تنگ­بن بهبهان، مجله جنگل ایران، انجمن جنگلبانی ایران، 2(1)، صفحات 49- 37.
  • تایا، ع.، ناصری، ح. ر.، قریانی پاشا کلایی، ج.، و شکری، م.، 1388. بررسی لیست فلورستیک و غنای گونه­ای در پارک ملی سالوک (خراسان شمالی)، فصلنامه علمی- پژوهشی تحقیقات مرتع و بیابان ایران، 16(4)، صفحات 467- 456.
  • تبد، م. ع.، جلیلیان، ن.، و معروفی، ح.، 1395. بررسی فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان منطقه زریوار، مریوان، کردستان، نشریه تاکسونومی و بیوسیستماتیک، 8 (29)، صفحات 102-69.
  • تقی پور، ش.، حسن زاده، م.، و حسینی سرقین، س.، 1390. معرفی فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی منطقه اعلاء و رودزرد استان خوزستان، نشریه تاکسونومی و بیوسیستماتیک، 3(9)، صفحات 30-15.
  • حبیبی، م.، ستاریان، ع.، قربانی­بهنوجی، م.، و غلامعلی­پور علمداری، ا.، 1392. معرفی فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان در زیست­بوم­های پارک ملی پابند، استان مازندران. نشریه حفاظت زیست­بوم گیاهان، 1(3)، صفحات 72-47.
  • حسین اشرفی، س. خ.، متاجی، ا.، زاهدی امیری، ق.، و بابایی کفاکی، س.، ۱۳۹2. بررسی فلورستیک، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان در جنگل های بلوط شمال ایران (مطالعه موردی: جنگلهای بلوط رامسر)، فصلنامه علوم و فنون منابع طبیعی، 8 (1)، صفحات 41-27.
  • حسینی، س. ع.،۱۳۹۰. معرفی لیست فلورستیک منطقه سرعلی آباد گرگان، فصلنامه پژوهش های علوم گیاهی، 6(4) 2، صفحات 5-9.
  • خدایاری، ح.، 1395. مطالعه فلور و معرفی گونه­های گیاهی در معرض خطر دره شهر (استان ایلام)، فصلنامه علمی پژوهشی گیاه و زیست بوم، 12 (47)، صفحات 3-30.
  • دیناروند، م.، اجتهادی، ح.، فرزام، م.، و اندرزیان، ب.، 1394. معرفی فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان منطقه حفاظت شده شیمبار (استان خوزستان)، مجله زیست­شناسی گیاهی ایران، 7(23)، صفحات 1- 14.
  • ذرتی­پور، ا.، معظمی، م.، و انصاری، م. ر.، 1397. تعیین سهم منابع رسوب حوزه با استفاده از تکنیک انگشت نگاری عناصر ژئوشیمیایی (مطالعه موردی: حوزه دره انار باغملک)، نشریه آب و خاک (علوم و صنایع کشاورزی)، 32 (6)، صفحات 1067-1055.
  • رضوی، س. ع.، و حسن عباسی، ن. ع.، 1388. بررسی فلورستیک و کورولوژی گیاهان رویشگاه سرو خمره­ای سورکش (فاضل­آباد- گلستان)، مجله پژوهش­های علوم و فناوری چوب و جنگل، 16، صفحات 100-83.
  • زارع زاده، ع.، میروکیلی، س. م.، و میرحسینی، ع.، 1386. معرفی فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان دره دام گاهان مهریز (استان یزد). فصلنامه پژوهش و سازندگی، 74(1)، صفحات 137-129.
  • سخنور، ف.، اجتهادی، ح.، واعظی، ج.، معماریانی، ف.، جوهرچی، م. ر.، و رنجبر، ز.، 1392. فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان منطقه حفاظت شده هلالی در استان خراسان رضوی، نشریه تاکسونومی و بیوسیستماتیک، 5(16)، صفحات 100-85.
  • شیرمردی، ح. ع.، مظفریان، و.، غلامی، پ.، حیدری، ق.، و صفایی، م.، 1393. معرفی فلور، شکل زیستی و انتشار جغرافیایی عناصر گیاهی منطقه حفاظت شده هلن در استان چهارمحال و بختیاری، نشریه زیست شناسی گیاهی ایران، 6 (20)، 96-75.
  • شیرمردی، ح. الف.، محمدی نجف­آبادی، ح.، و طالبی، م.، 1390. مطالعه فلور منطقه قیصری استان چهارمحال و بختیاری با 179 گونه دارویی، فصلنامه داروهای گیاهی، 2 (1)، صفحات 22-15.
  • عباسی، س.، بهداروند، م.، زارع، ح.، و پیله ور، ب.، 1394. بررسی فلور، ساختار رویشی و کورولوژی عناصر گیاهی در بخشی از منطقه حفاظت شده در منطقه اشترانکوه، لرستان. علوم و تکنولوژی محیط زیست، 17(1)، صفحات 134-125.
  • عصری، ی.، و مرادی، ا.، 1383. بررسی فلورستیک و ویژگی­های زیستی گیاهان تالاب امیرکلایه، نشریه علوم کشاورزی و منابع طبیعی، 11(1)، صفحات 171-180.
  • قلاسی، ش.، جلیلی، ب.، و بخشی خانیکی، غ. ر.، 1385. معرفی فلور و شکل زیستی گیاهان ناحیه غرب، مجله پژوهش و سازندگی، 73، صفحات 74-65.
  • قهرمان، ا.، 1358- 1379. فلورهای ایران، جلد 22، انتشارات موسسه تحقیقات جنگل­ها و مراتع کشور و دانشگاه تهران.
  • قهرمان، ا.، و عطار، ف.، 1377. تنوع زیستی گونه­های گیاهی ایران، انتشارات دانشگاه تهران، 1128 صفحه.
  • قهرمانی­نژاد، ف.، و عاقلی، س.، 1388. بررسی فلورستیک پارک ملی کیاسر، مجله تاکسونومی و بیوسیستماتیک، جلد 1، صفحات 47- 62.
  • قهرمانی­نژاد، ف، نقی­نژاد، ع. ر.، بهاری، ح.، و اسماعیلی، ر. ا.،1390. معرفی فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان دو منطقه حفاظت شده جنگلی سمسکنده و دشت ناز، ساری، مازندران. نشریه تاکسونومی و بیوسیستماتیک (مجله پژوهشی علوم پایه دانشگاه اصفهان)، 3 (7)، صفحات 70-53.
  • کشتکار، ح. ر.، یگانه، ح.، و جبار زارع، ا.، ۱۳90. بررسی فلورستیک و اشکال زیستی گیاهان منطقه حفاظت شده قرخود، مجله زیست شناسی ایران، 24(3)، صفحات 431-421.
  • مبین، ص.، 1354-1373. فلور رنگی ایران، انتشارات موسسه تحقیقات جنگل­ها و مراتع. تهران ایران.
  • مرادی، ع.، عباسی، الف.، و زارع­چاهوکی، م.، 1389. فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان شهرستان لامرد استان فارس، مجله پژوهش­های آبخیزداری، 86، صفحات 80-70.
  • مصداقی، م.، ۱۳۸۰. توصیف و تحلیل پوشش گیاهی، انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد، ۲۸۸ صفحه.
  • مظفریان، و.، 1377. فرهنگ نام­های گیاهان ایران، انتشارات فرهنگ معاصر، تهران، 740 صفحه.
  • معصومی، ع.، 1365- 1379. گون­های ایران، جلد 5-1، انتشارات موسسه تحقیقات جنگل­ها و مراتع، تهران ایران.
  • نورایی، الف.، جلالی، س. غ. ع.، و اسماعیل­زاده، الف.، 1393. الگوی تغییرات فصلی بانک بذر خاک ذخیرگاه سفید­پلت پارک جنگلی نور، نشریه پژوهش­های علوم و فناوری چوب و جنگل، 21 (1)، صفحات 20-1.
  • واشقانی فراهانی، ز.، صادقی، ا.، و نصرالهی، م.، ۱۳۹۳. بررسی لیست فلورستیک حوزه آبخیز شهرباز در استان قزوین. دومین کنفرانس ملی مخاطرات محیط زیست زاگرس، تهران، سالن همایش های بین المللی سازمان حفاظت محیط زیست.
  • وهاب زاده، ع. ح.، 1372. مبانی محیط زیست، انتشارات مرکز جهاد دانشگاهی مشهد، 439 صفحه.
  • یاراحمدی، ژ.، لاری یزدی، ح.، و چهرگانی، ع. ک.، 1388. تنوع زیستی گیاهی مناطق کوهپایه­ای زالیان در شرق شهرستان بروجرد واقع در استان لرستان، ایران، مجله زیست­شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد گرمسار، 4 (2)، صفحات 43-27.
  • یوسفوند، ث.، اسماعیل­زاده، ا.، جلالی، س. غ. ع.، و اسدی، ح.، 1396. معرفی فلور، شکل زیستی و کورولوژی پوشش گیاهی روزمینی و بانک بذر خاک پارک جنگلی نور، مجله پژوهش­های گیاهی (مجله زیست­شناسی ایران)، 30 (1)، صفحات 245-232.

 

  • Archibold, O. W., 1995. Ecology of world vegetation. Chapman and Hall, London, 510pp.
  • Batalha, M. A., and Martins, F. R., 2002. The vascular flora of the cerrado in Emas National Park (Goigs, central Brazil). Sida, 20, PP: 295-312.
  • Cody, M. L., 1986. Diversity, rarity, and conservation in Mediterranean-climate regions. In: Soule, M.E. Conservation Biology: The Science of Scarcity and Diversity. Sunderland, Massachusetts: Sinauer, PP: 122-152.
  • Crosswhite, F., and Crosswhite, C., 1984. A classification of life forms of the Sonoran Desert with emphasis on seed plants and their survival strategies. Desert Plants, No, 5., PP: 131–
  • Duckworth, J. C., Kent, M., and Ramsay, P. M., 2000. Plant functional types: an alternative to taxonomic plant community description in biogeography? Progress in Physical Geography, No, 24, PP: 515–
  • IUCN, 1994. Red list categories. Prepared by species survival commission.
  • Jalili, A., and Jamzad, Z., 1999. Red Data Book of Iran: A preliminary of Endemic, Rare and Endangered plant species in Iran Research Institute of forest and Rangelands, Tehran, 748pp.
  • Raunkiaer, C., 1934. Life forms of plants. Oxford, University press, 621p.
  • Rechinger, K. H., (editor) 1963-2003. Flora Iranica, (No. I-168) Akademische Drucku, Verlagsanstalt, Graz- Austria.
  • Zohary, M., 1973. Geobotanical foundations of the Middle East, 2 vols, Stuttgart, 739 p.
دوره 34، شماره 2
مرداد 1400
صفحه 411-427
  • تاریخ دریافت: 11 مهر 1398
  • تاریخ بازنگری: 04 دی 1398
  • تاریخ پذیرش: 12 بهمن 1398