نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 عضو هیات علمی گروه گیاهپزشکی، دانشگاه آزاد اسلامی،واحد رشت
2 گروه باغبانی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه آزاد اسلامی، رشت، ایران
3 گروه زراعت- دانشکده کشاورزی دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت
چکیده
قارچهای مایکوریزای آربوسکولار یکی از مهمترین همزیستهای قارچی در گیاهان هستند که تغذیه معدنی و رشد را اصلاح میکنند. این قارچها به عنوان کودهای زیستی، تنظیم کنندههای زیستی و حمایت کنندههای زیستی عمل می-کنند. در این تحقیق به منظور ارزیابی اثر Glomus mosseae و Glomus intraradices بر ریشهدهی و رشد قلمههای زیتون (Olea europaea L.) ارقام کرونایکی (Koroneiki) و زرد (Yellow)، آزمایشی به صورت فاکتوریل در قالب طرح کاملا تصادفی با دو فاکتور (ارقام زیتون و گونههای قارچ مایکوریزای آربوسکولار) و سه تکرار انجام شد. نتایج نشان داد که در هر دو رقم، تلقیح مایکوریزایی، کلونیزاسیون ریشه و شدت آغشتگی (مقدار نفوذ قارچ مایکوریزا در ریشه) را به وجود میآورد. اثر بر هم کنش رقم و گونههای قارچی بر همه صفات اندازهگیری شده معنیدار بود. رقم G. mosseae نسبت به رقم G. intraradices و نیز نسبت به شاهد از برتری معنیداری در ارتقای همه صفات اندازهگیری شده به جز نسبت وزن خشک اندام هوایی به ریشه برخوردار بود. همچنین غلظت و جذب عناصر فسفر، آهن، پتاسیم و منیزیم در برگها و کل گیاه در تیمارهای مایکوریزایی افزایش یافت. با توجه به نتایج به دست آمده، برای افزایش ریشهزایی و تسریع استقرار قلمه در ارقام زیتون، کاربرد G. mosseae توصیه میشود.
کلیدواژهها
عنوان مقاله [English]
Effect of arbuscular mycorrhizal fungus species on some growth and biochemical traits and nutrients uptake in the rooting of cutting of olive cultivars
نویسندگان [English]
1 Department of Plant Protection, Faculty of Agriculture, Rasht Branch, Islamic Azad University
2 Department of Horticulture, Faculty of Agriculture, Islamic Azad University, Rasht, IRAN
3 Department of Agronomy, Faculty of Agriculture, Rasht Branch, Islamic Azad University, Rasht, Iran
چکیده [English]
Arbuscular mycorrhizal fungi are one of the most important mycorrhizal symbioses in plants that improve the inorganic nutrition and growth. These fungi act as biofertilizers, bioregulators and bioprotectors. In this research, in order to evaluate the effect of Glomus mosseae and G. intraradices on rooting and growth of olive (Olea europaea L.) cuttings in two cultivars Koroneiki and Yellow, a factorial experiment in a completely randomized design (CRD) in two factors (olive cultivars and arbuscular mycorrhizal fungi species) and three replications was done. The results showed that mycorrhizal inoculation create root colonization and colonization severity (the amount of mycorrhizal fungus penetration in the root) in both cultivars. Interaction effect of cultivar and fungi species was significant on all measured traits. Cultivar G. mosseae was significantly superior compared to cultivar G. intraradices and non-inoculated treatment in enhancing all measured traits except for proportion of shoot dry weight to root. Also, the concentration and uptake of phosphorus, iron, potassium and magnesium in leaves and whole plant increased in mycorrhizal treatments. According to the obtained results, it is recommended to use G. mosseae for acceleration of the rooting of cutting and establishment in olive cultivars.
کلیدواژهها [English]
تأثیر گونههای قارچ مایکوریزای آربوسکولار بر برخی صفات رشدی، بیوشیمیایی و جذب عناصر در ریشهزایی قلمه ارقام زیتون
محمد رضا صفری مطلق۱*، بهزاد کاویانی۲ و محمد حسین انصاری۳
|
۱ ایران، رشت، دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت، دانشکده کشاورزی، گروه گیاهپزشکی
2 ایران، رشت، دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت، دانشکده کشاورزی، گروه باغبانی
3 ایران، رشت، دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت، دانشکده کشاورزی، گروه زراعت
تاریخ دریافت: 02/07/1398 تاریخ پذیرش: 17/09/1398
چکیده
قارچهای مایکوریزای آربوسکولار یکی از مهمترین همزیستهای قارچی در گیاهان هستند که تغذیه معدنی و رشد را اصلاح میکنند. این قارچها به عنوان کودهای زیستی، تنظیم کنندههای زیستی و حمایت کنندههای زیستی عمل میکنند. در این تحقیق بهمنظور ارزیابی اثر Glomus mosseae و Glomus intraradices بر ریشهدهی و رشد قلمههای زیتون (Olea europaea L.) ارقام کرونایکی (Koroneiki) و زرد (Yellow)، آزمایشی به صورت فاکتوریل در قالب طرح کاملاً تصادفی با دو فاکتور (ارقام زیتون و گونههای قارچ مایکوریزای آربوسکولار) و سه تکرار انجام شد. نتایج نشان داد که در هر دو رقم، تلقیح مایکوریزایی، کلونیزاسیون ریشه و شدت آغشتگی (مقدار نفوذ قارچ مایکوریزا در ریشه) را به وجود میآورد. اثر بر هم کنش رقم و گونههای قارچی بر همه صفات اندازهگیری شده معنیدار بود. رقم G. mosseae نسبت به رقم G. intraradices و نیز نسبت به شاهد از برتری معنیداری در ارتقای همه صفات اندازهگیری شده به جز نسبت وزن خشک اندام هوایی به ریشه برخوردار بود. همچنین غلظت و جذب عناصر فسفر، آهن، پتاسیم و منیزیم در برگها و کل گیاه در تیمارهای مایکوریزایی افزایش یافت. باتوجه به نتایج به دست آمده، برای افزایش ریشهزایی و تسریع استقرار قلمه در ارقام زیتون، کاربرد G. mosseae توصیه میشود.
واژههای کلیدی: تلقیح مایکوریزایی، جذب عناصر، زیتون، صفات رشدی
* نویسنده مسئول، تلفن تماس: ۰۹۱۱۱۳۸۴۱۶۸، پست الکترونیکی: safarimotlagh@iaurasht.ac.ir
مقدمه
زیتون (Olea europaea) از خانواده Oleaceae مصارف غذایی، دارویی، صنعتی و بهداشتی فراوانی دارد. تولید نهال با ریشهزایی و تغذیه مناسب مهمترین عامل توسعه گیاهانی نظیر زیتون در سراسر جهان است. با توجه به تقاضای بالا و رشد کند نهالهای جوان زیتون، یافتن راهی برای افزایش رشد و عملکرد این گیاه ضروری است. رقم زرد زیتون دارای قدرت رشد نیمه قوی، عادت رشد گسترده و تراکم تاج نسبتاً متراکم است. مصرف این رقم دو منظوره (کنسروی و روغنی) است. رقم کرونایکی به طور عمده برای تولید روغن زیتون مورد استفاده قرار میگیرد.
استفاده گسترده از کودهای شیمیایی هزینهبر است و مشکلات زیادی را برای محیط زیست ایجاد میکند، بنابراین استفاده از کودهای زیستی (بیولوژیک) پایدار ضروری است. کودهای زیستی متشکل از باکتریها و قارچهای مفیدی هستند که رشد گیاه را به وسیله تبدیل عناصر مهم غذایی از شکل غیرقابلدسترس به شکل قابلدسترس بهبود میبخشند (۲۲). کودهای زیستی با استفاده از یک یا چند مکانیسم خاص بهطور مستقیم و یا غیرمستقیم موجب بهبود شاخصهای رشد و نمو گیاه میگردند.
قارچهای مایکوریزای آربوسکولار به عنوان یک کود زیستی باعث تجزیه مواد آلی، انتقال آب و مواد مغذی به گیاه میزبان، تولید هورمونهای گیاهی بهویژه اکسینها و سیتوکینینها، کاهش آسیبهای ریشهای، تشکیل دانهبندی خاک، بهبود مقاومت به خشکی، شوری و تنش اکسیداتیو و از بین بردن برخی عوامل بیماریزا میشوند (۱۳، ۳3 و ۳4). مایکوریزا با نفوذ در خلل و فرج خاک، ساختمان آنرا اصلاح میکند و با جذب برخی عناصر سمی، نقش مهمی در افزایش عملکرد گیاهان دارد (۲۷ و ۳۰). افزایش عملکرد دانه آفتابگردان و گندم، بعد از تیمار با مایکوریزا نشان داده شد (5 و 6). ذوالفقاری و همکاران (۷) اثر مثبت همزیستی قارچ مایکوریزای آربوسکولار G. mosseae با ریشه گیاه ریحان روی ویژگیهای رشدی و میزان اسانس را نشان دادند. همچنین، همزیستی این قارچ با شوید و لوبیا باعث افزایش عملکرد و اجزای عملکرد شد (۱۰).
حدود 90 درصد از گونههای گیاهان آوندی حداقل با یکی از تیپهای مایکوریزا ارتباط همزیستی دارند (۳۹). تحقیقات نشان داد که در اکثر موارد، تلقیح ریشه گیاهان با این قارچها منجر به افزایش رشد گیاه میگردد (۲۶). نقش عمده قارچ در این همزیستی، جذب و انتقال بیشتر عناصر غذایی به ویژه فسفر به گیاه میزبان است (۲۶). افزایش جذب و انتقال پتاسیم، منگنز، روی، مس و نیتروژن نیز توسط گیاهان مایکوریزایی مانند ذرت، سویا و سورگوم در بسیاری از آزمایشها به اثبات رسیده است (11 و 20). در پژوهشی که توسط سوبرامانیان و همکاران (۳۸) روی گوجه فرنگی انجام گرفت مشخص گردید که همزیستی ریشه با یک گونه از مایکوریزا باعث افزایش معنیدار تعداد گل در بوته در مقایسه با تیمار شاهد شد. اثر مثبت مایکوریزای آربوسکولار G. mosseae روی ارتقای بسیاری از صفات رویشی و زایشی و درصد پروتئین گیاه ذرت نشان داده شد (۹). میزان قندهای محلول و کلروفیل برگ در گیاه ریحان تیمار شده با قارچ مایکوریزا بیشتر از گیاه شاهد بود (۲). استفاده از قارچهای مایکوریزای آربوسکولار در برخی درختان سبب افزایش فتوسنتز و رشد میشود (۲۵). در مطالعهای اثر مایکوریزای آربوسکولار بر عملکرد، اجزای عملکرد و صفات گیاهی آفتابگردان در شرایط تنش خشکی مورد مطالعه قرار گرفت. نتایج نشان داد که اثر تلقیح مایکوریزا بر تمامی صفات اندازهگیری شده به جز تعداد کل دانهها، وزن هزار دانه، تعداد دانههای پر و درصد روغن معنیدار بود (۴). ریشههای مایکوریزایی نسبت به ریشههای بدون مایکوریزا قادر به جذب و انتقال مواد غذایی بیشتر هستند، بنابراین مواد غذایی کمتحرک مثل فسفر را بیشتر در اختیار گیاه قرار میدهند (۲۲). در یک بررسی دیگر، تأثیر تلقیح با میکوریزا و پیش تیمار با اسید سالیسیلیک بر خصوصیات مورفولوژیکی و عملکرد گیاه بزرگ در سطوح مختلف خشکی مورد مطالعه قرارگرفت و مشخص شد که تلقیح مایکوریزایی اثرات مثبتی روی صفات مورد مطالعه مانند ارتفاع گیاه، وزن خشک ریشه، ساقه، برگ و کل اندامهای هوایی دارد (۳).
قلمههای زیتون سخت ریشهزا هستند و رشد کندی دارند. هدف از این تحقیق بررسی اثر دو گونه از قارچهای مایکوریزا آربوسکولار یعنی G. mosseae وG. intraradices روی صفات رشدی، تغییرات بیوشیمیایی و جذب برخی عناصر در ارقام کرونایکی و زرد نهال زیتون (Olea europaea L.) بود.
منطقه پاچنار شهرستان لوشان به لحاظ اقلیمی خاص، یکی از مناطق بسیار با صرفه اقتصادی برای تولید نهال زیتون میباشد. به همین منظور این آزمایش در گلخانهای واقع در این منطقه اجرا شد.
این تحقیق بهصورت فاکتوریل در قالب یک طرح کاملاً تصادفی با دو فاکتور و سه تکرار انجام شد. فاکتور اول شامل دو سطح (ارقام زیتون کرونایکی و زرد) و فاکتور دوم شامل سه سطح (گونههای قارچ G. mosseae، G. intraradices و شاهد) بود و در هر تکرار 10 گیاه پایهریزی شد. جدول 1 مشخصات تیمارهای بهکار رفته را نشان میدهد.
در این آزمایش دو رقم زیتون زرد و کرونایکی که تولید میوههای نسبتاً درشتی مینمایند، مورد بررسی قرارگرفتند. قلمههای ریشهدار شده این گیاه به تعداد مورد نیاز از بستر میست تهیه شدند. مایه تلقیح، قارچ مایکوریزای VAM بود که به صورت اندام فعال قارچی (شامل اسپور، هیف و ریشه) و بهصورت پودر بستهبندی شده از مؤسسه تحقیقات خاک و آب کرج تهیه گردید. در هر گلدان و قبل از گذاشتنن نهال، 5 گرم از مایه تلقیح زیر قلمه ریخته شد و سپس قلمه روی آن قرارگرفت و با خاک پوشانده شد. آبیاری (400 میلیلیتر) بلافاصله پس از کاشت برای هر گلدان انجام شد. بقیه آبیاری از کف انجام شد، به طوری که در زیر هر گلدان یک سینی قرار داده شد و آب در سینی ریخته شد تا از کف گلدان جذب شود.
در این پژوهش برای بستر کشت از گلدانهای پلاستیکی با دهانه 18 سانتیمتر و عمق 20 سانتیمتر که با خاک بومی منطقه پر شده بودند، استفاده گردید. گلدانها به فاصله 15 سانتیمتر روی ردیف و 15 سانتیمتر بین ردیفها از یکدیگر در کنار هم قرار گرفتند (۳). بافت خاک مورد استفاده، رسی- لومی بود (جدول ۲).
جدول 1- مشخصات تیمارهای بهکاررفته در آزمایش
شماره تیمار |
مشخصات تیمار |
علامت اختصاری تیمار |
1 |
کرونایکی (شاهد) |
C1M0 |
2 |
G. mosseae کرونایکی + |
C1M1 |
3 |
G. intraradices کرونایکی + |
C1M2 |
4 |
زرد (شاهد) |
C2M0 |
5 |
G. mosseaeزرد + |
C2M1 |
6 |
G. intraradices زرد + |
C2M2 |
جدول 2- برخی خواص فیزیکی و شیمیایی خاک مورد استفاده در آزمایش
مشخصات نمونه |
هدایت الکتریکی (دسیزیمنس بر متر) |
اسیدیته کل اشباع |
کربن آلی (درصد) |
ازت کل (درصد) |
فسفر قابل جذب (پیپیام) |
پتاسیم قابل جذب (پیپیام) |
خاک پاچنار |
12/1 |
87/6 |
28/2 |
21/0 |
5 |
93 |
مقدار قارچ مایکوریزای استفاده شده برای تیمارهایی که در آن از قارچ مایکوریزا استفاده شد، ۱۰ گرم در هر گلدان بود. قارچ در فاصله یک سانتیمتری از انتهای ریشه ریخته شد، سپس قلمهها کشت گردیدند.
آبیاری در طول فصل رشد بهصورت یکنواخت و به مقدار کافی صورت گرفت. در هفته اول، بهمنظور مقاومسازی قلمهها به شرایط جدید، آبیاری اتوماتیک سه نوبت در روز و بهمدت 3 دقیقه انجام شد. در هفته دوم، تعداد آبیاری به دو نوبت در روز و از هفته سوم به یک نوبت در روز کاهش یافت. از اوایل خرداد، به دلیل گرم شدن هوا، آبیاری یک نوبت در روز و به مدت 10 دقیقه صورت گرفت. در ضمن، باتوجه به شرایط آب و هوایی، میزان و مدت آبیاری به صورت روزانه اصلاح گردید (هدایت الکتریکی آب 62/0 دسیزیمنس بر متر بود). در طول آزمایش مراقبتهای لازم مانند کوددهی، آبیاری و مبارزه با آفات و بیماریها صورت گرفت (۳). در پایان هفته پنجم برای اطمینان از همزیستی، نمونهای از ریشهی قلمهها پس از رنگآمیزی زیر میکروسکوپ مورد بررسی قرارگرفت.
برای تعیین درصد آغشتگی از روش تقاطع شبکهای استفاده شد. برای این منظور 2/0 گرم از ریشههای رنگ آمیزی شده با تری پنبلو در داخل تشتکهای پتری (که زیر آنها کاغذ میلیمتری قرار داشت) به صورت تصادفی پخش شدند و در زیر میکروسکوپ مورد بررسی قرارگرفتند و درصد کلونیزاسیون تعیین گردید (۱۷).
صفات وزن تر و خشک ریشه، حجم ریشه، اندازه بلندترین طول ریشه، وزن تر و خشک اندام هوایی و همچنین تعداد برگ اندازهگیری شدند. برای اندازهگیری بلندترین طول ریشه، ریشهها در ناحیه طوقه از اندام هوایی جدا شدند و پس از شستشو با آب، اندازه بلندترین ریشه با خطکش تعیین و ثبت گردید. بهمنظور اندازهگیری وزن تر ریشه، پس از محاسبه حجم ریشه، ریشهها از آب خارج شدند و بهمدت چندین ساعت روی حوله خشک و تمیز قرارگرفتند تا آب اضافی آنها خارج گردد، سپس با ترازوی دیجیتال وزن آنها خوانده شد. برای خشک کردن ریشهها، از آون با دمای 75 درجه سانتیگراد به مدت 48 ساعت استفاده شد. وزن خشک ریشهها با ترازوی دیجیتال اندازهگیری شد. برای محاسبه تعداد برگ، تمام برگهای موجود در هر گیاه در مرحله پایان آزمایش شمارش شدند. برای محاسبه وزن تر و خشک اندام هوایی، گیاهان در پایان دوره آزمایش از گلدان خارج و سپس اندام هوایی در ناحیه طوقه از ریشه جدا شد و وزن تر با ترازوی دیجیتال توزین گردید. آنگاه گیاهان بهمدت 24 ساعت درون آون در درجه حرارت 120 درجه سانتیگراد قرارگرفتند تا خشک شوند، سپس وزن خشک آنها اندازهگیری شد. بعد از خشک کردن برگها، یک نمونه ۱۰ گرمی از هر تیمار به آزمایشگاه منتقل گردید. اندازهگیری فسفر به روش وانادات-مولیبدات، آهن و منیزیم به روش جذب اتمیک و پتاسیم به روش فلیم فتومتری انجام شد (۴۰). بعد از بهدست آوردن مقدار غلظت عناصر در برگ، مقدار جذب کل نیز محاسبه گردید.
تجزیه و تحلیل آماری
برای بررسی نتایج حاصل از دادهها، از نرمافزارهایSPSS و SAS استفاده شد.
نتایج
اثر تیمارها بر صفات اندازهگیری شده
1 - ارتفاع ساقه: تفاوتهای ارتفاع ساقه در نمونههای گیاهی تیمار شده با دو گونه قارچ مایکوریزا، همچنین اثر متقابل رقم و مایکوریزا در سطح احتمال 1 درصد (01/0P≤) معنیدار بود (جدول 3). اختلاف معنیداری بین ارقام زیتون در مورد صفت ارتفاع وجود نداشت (جدول 3). ارتفاع ساقه با کاربرد قارچ مایکوریزا روی ارقام زیتون تغییر یافت (جدول 4). بیشترین ارتفاع ساقه در گیاه (150 سانتیمتر) در رقم زرد تلقیح شده با G. mosseae به دست آمد (جدول 4). این ارتفاع تقریباً دو برابر ارتفاع در گیاهان تلقیح نشده با قارچهای مایکوریزا بود. گونه G. mosseae نسبت به گونه G. intraradices در ارتباط با تحریک رشد ساقه از برتری معنیداری برخوردار بود. همچنین از نظر ارتفاع ساقه، رقم زرد واکنش بهتری به تلقیح نشان داد. قارچ G. mosseae، رقم زرد و G. intraradices، رقم کرونیکا را بیشتر تحت تأثیر قرار دادند (جدول 4).
2 - شدت آغشتگی: جدول تجزیه واریانس دادهها (جدول 3) نشان دهنده وجود اثر معنیدار ترکیبهای تیماری رقم و قارچ مایکوریزا بر شدت آغشتگی (مقدار نفوذ قارچ مایکوریزا در ریشه) در سطح احتمال 1 درصد (01/0P≤) بود. بیشترین شدت آغشتگی برای هر دو رقم کرونایکی (با میانگین ۸۷ درصد) و زرد (۷۴ درصد) با استفاده از G. mosseae به دست آمد (جدول 4). کمترین شدت آغشتگی برای هر دو رقم کرونایکی (با میانگین 61 درصد) و زرد 57 درصد) با به کارگیری G. intraradices به دست آمد (جدول 4).
3 - کلونیزاسیون ریشه: نتایج حاصل از تجزیه واریانس نشان داد که اثر متقابل رقم و قارچ بر کلونیزاسیون ریشه در سطح احتمال یک درصد معنیدار بود (جدول 3). مقایسه میانگین اثر متقابل رقم و مایکوریزا بر کلونیزاسیون ریشه نشان داد که بیشترین کلونیزاسیون ریشه برای هر دو رقم کرونایکی (با میانگین ۷۳ درصد) و زرد (۶۵ درصد) با استفاده از G. mosseae به دست آمد (جدول 4). کمترین کلونیزاسیون ریشه برای هر دو رقم کرونایکی (با میانگین 50 درصد) و زرد 45 درصد) با استفاده از G. intraradices به دست آمد (جدول 4).
4 - وزن خشک اندام هوایی: مقایسه میانگین اثر گونه مایکوریزا بر وزن خشک اندام هوایی قلمه نشان داد که تلقیح مایکوریزایی باG. mosseae به طور معنیداری وزن خشک اندام هوایی را نسبت به شاهد افزایش داد ولیG. intraradices برتری معنیداری نسبت به شاهد نداشت (جدول 4). مقایسه میانگین اثر متقابل رقم و مایکوریزا بر وزن خشک اندام هوایی نیز نشان داد که در هر دو رقم زیتون، تلقیح مایکوریزایی منجر به برتری معنیدار در وزن اندام هوایی نسبت به شاهد شده است و G. mosseae نسبت بهG. intraradices از برتری معنیداری برخوردار بود. بر خلاف وزن خشک ریشه که رقم کرونایکی واکنش بهتری به تلقیح نشان داده بود، از نظر وزن خشک اندام هوایی، رقم زرد واکنش بهتری داشت و در رقم زرد، G. mosseae نسبت به شاهد، وزن خشک اندام هوایی را ۱۲/۴۵ درصد افزایش داد، در حالی که در رقم کرونایکی افزایش وزن خشک توسطG. mosseae نسبت به شاهد ۷۶/۳۰ درصد بود. در مجموع بیشترین وزن خشک اندام هوایی در رقم زرد و با به کارگیریG. mosseae با میانگین ۸۰ گرم به دست آمد (جدول 4). نتایج حاصل از تجزیه واریانس نشان داد که اثر گونه مایکوریزا و اثر متقابل رقم و مایکوریزا بر وزن خشک اندام هوایی در سطح احتمال یک درصد (01/0P≤) معنیدار بود (جدول 3).
5 - وزن خشک ریشه: اختلاف معنیداری بین تیمارهای ارقام زیتون، گونههای قارچ مایکوریزا و اثر متقابل رقم و مایکوریزا بر وزن خشک ریشه در سطح احتمال یک درصد (01/0P≤) وجود داشت (جدول 3). با نگاهی به جدول 4 میتوان دریافت که تلقیح مایکوریزایی بهطور معنیدار وزن خشک ریشه را نسبت به شاهد افزایش داد وG. mosseae نسبت بهG. intraradices از برتری معنیداری برخوردار بود. همچنین مقایسه میانگین اثر رقم بر وزن خشک ریشه نشان داد که رقم کرونایکی با میانگین ۲۷ گرم نسبت به رقم زرد با میانگین ۳۳/۲۰ گرم وزن خشک ریشه بیشتری دارد. مقایسه میانگین اثر متقابل رقم و قارچ بر وزن خشک ریشه نیز نشان داد که اگرچه بین ارقام زیتون در مورد G. intraradices اختلاف معنیداری وجود نداشت ولی ارقام به تلقیح G. mosseae واکنش متفاوتی نشان دادند و رقم کرونایکی واکنش بهتری نشان داد و نسبت به شاهد، وزن خشک ریشه را ۲۱/۷۰ درصد افزایش داد، در حالی که در رقم زرد افزایش وزن خشک ریشه توسط G. mosseae نسبت به شاهد ۲۹/۶۱ درصد بود. در مجموع بیشترین وزن خشک ریشه (47 گرم) در مورد رقم کرونایکی و با استفاده از قارچ G. mosseae به دست آمد (جدول 4).
6 - وزن خشک کل: نتایج حاصل از تجزیه واریانس نشان داد که اثر گونه مایکوریزا، رقم زیتون و اثر متقابل رقم و مایکوریزا بر وزن خشک کل گیاه معنیدار بود (جدول 3). مقایسه میانگین اثر متقابل رقم و مایکوریزا بر وزن خشک کل نشان داد که در هر دو رقم زیتون، تلقیح مایکوریزایی وزن خشک کل را نسبت به عدم تلقیح افزایش داد و G. mosseae نسبت به G. intraradices برتری معنیداری داشت. بیشترین وزن خشک ریشه نیز در مورد رقم کرونایکی و با بهکارگیری G. mosseae با میانگین ۱۲۵ گرم به دست آمد (جدول 4).
7 - نسبت وزن خشک اندام هوایی به وزن خشک ریشه: براساس جدول تجزیه واریانس، اثر گونه مایکوریزا در سطح احتمال پنج درصد و اثر متقابل رقم و مایکوریزا در سطح احتمال یک درصد روی صفت نسبت وزن خشک اندام هوایی به وزن خشک ریشه معنیدار بود (جدول 3). مقایسه میانگین اثر متقابل رقم و مایکوریزا بر وزن خشک اندام هوایی نیز نشان داد که در هر دو رقم زیتون، تلقیح مایکوریزایی منجر به کاهش معنیدار نسبت وزن خشک اندام هوایی به وزن خشک ریشه در مقایسه با شاهد گردید. همچنین رقم کرونایکی مایه زنی شده با G. mosseae با میانگین ۶۵/۲ کمترین نسبت را دارا بود (جدول 4).
8 - غلظت آهن برگ: مقدار آهن برگها، در تیمارهای مختلف، تفاوتهای قابل توجهی را نشان داد. در هر دو رقم، تلقیح مایکوریزایی غلظت آهن برگ را نسبت به شاهد افزایش داد. در میان تیمارهای مختلف، بیشترین مقدار آهن (۱۰۵ میلیگرم بر کیلوگرم) در برگ رقم کرونایکی تحت تلقیح با G. mosseae مشاهده شد (جدول 4). برگ رقم زرد تلقیح شده با G. mosseae با میزان 94 میلیگرم بر کیلوگرم آهن نسبت به سایر تیمارها بهتر بود. کمترین مقدار آهن (54 و 68 میلیگرم بر کیلوگرم)، بهترتیب در برگ ارقام زرد و کرونایکی زیتون شاهد (مایهزنی نشده با قارچهای مایکوریزا) مشاهده شد (جدول 4). تفاوتهای میزان آهن در نمونههای رشد یافته تحت تلقیح مایکوریزایی و اثر متقابل رقم و مایکوریزا معنیدار بود (01/0P≤) (جدول 4). اثر رقم روی میزان آهن برگ معنیدار نبود.
9 - غلظت فسفر برگ: مقدار فسفر برگها، در تیمارهای مختلف، تفاوتهای قابل توجهی را نشان داد. در هر دو رقم، تلقیح قارچهای مایکوریزایی غلظت فسفر برگ را نسبت به شاهد افزایش داد. در میان تیمارهای مختلف، بیشترین غلظت فسفر (36/0 و 32/0 درصد)، به ترتیب در برگ رقم کرونایکی و زرد مایهزنی شده با G. mosseae مشاهده شد (جدول 4). کمترین مقدار فسفر (20/0 و 21/0 درصد)، به ترتیب در برگ ارقام کرونایکی و زرد زیتون شاهد مشاهده گردید (جدول 4). تفاوتهای میزان فسفر در نمونههای رشدیافته تحت تلقیح مایکوریزایی و اثر متقابل رقم و مایکوریزا معنیدار بود (01/0P≤) (جدول 3). اثر رقم روی میزان فسفر برگ معنیدار نبود.
10 - غلظت پتاسیم برگ: در میان تیمارهای مختلف، بیشترین مقدار پتاسیم (20/1 میلیگرم بر کیلوگرم) در برگ هر دو رقم زیتون (کرونایکی و زرد) شاهد مشاهده شد (جدول 4). کمترین مقدار پتاسیم در برگ رقم کرونایکی و زرد تحت تلقیح با گونه G. mosseae مشاهده شد (جدول 4). نتایج حاصل از تجزیه واریانس نشان داد که اثر گونه مایکوریزا بر غلظت پتاسیم برگ در سطح احتمال پنج درصد (05/0P≤) معنیدار بود ولی اختلاف معنیداری بین اثر رقم و اثر متقابل رقم و مایکوریزا بر غلظت پتاسیم برگ وجود نداشت (جدول 3).
11 - غلظت منیزیم برگ: تفاوتهای میزان منیزیم در ارقام زیتون رشدیافته تحت تلقیح مایکوریزایی، گونههای قارچی مایکوریزایی و اثر متقابل رقم و مایکوریزا معنیدار نبود (جدول 3). در میان تیمارهای مختلف، بیشترین مقدار منیزیم در برگ هر دو رقم زیتون (کرونایکی و زرد) شاهد، محاسبه شدند. کمترین مقدار پتاسیم در برگ رقم کرونایکی و زرد مایهزنی شده با G. mosseae مشاهده شد (جدول 4).
12 - جذب آهن: قارچ مایکوریزا G. mosseae به میزان قابلتوجهی مقدار جذب آهن را به ویژه در رقم زرد افزایش داد. میزان جذب با کمک این قارچ در رقم زرد بیش از دو برابر ارقام تلقیح نشده با قارچها بود. بالاترین میزان جذب آهن (50 میلیگرم بر کیلوگرم) در رقم زرد زیتون تیمار شده با G. mosseae بهدست آمد (جدول 4). پایینترین میزان جذب آهن (21 میلیگرم بر کیلوگرم) در رقم کرونایکی شاهد محاسبه گردید (جدول 4). تفاوتهای میزان جذب آهن در نمونههای رشدیافته تحت تلقیح مایکوریزایی، در ارقام زیتون و اثر متقابل رقم و مایکوریزا معنیدار بود (01/0P≤) (جدول 3).
13 - جذب فسفر: قارچ مایکوریزا G. mosseae بهمیزان قابلتوجهی مقدار جذب فسفر را بهویژه در رقم کرونایکی افزایش داد. بالاترین میزان جذب فسفر (315 میلیگرم بر کیلوگرم) توسط رقم کرونایکی تیمار شده با G. mosseae دیده شد (جدول 4). میزان جذب فسفر با کمک این قارچ در رقم کرونایکی بیش از سه برابر ارقام شاهد بود. پایینترین میزان جذب فسفر (97 میلیگرم بر کیلوگرم) در رقم کرونایکی شاهد بهدست آمد (جدول 4). تفاوتهای میزان جذب فسفر در تیمارهای مایکوریزایی، ارقام زیتون و اثر متقابل رقم و مایکوریزا معنیدار بود (01/0P≤) (جدول 3).
14 - جذب پتاسیم: بیشترین مقدار جذب پتاسیم (1120 و 1063 میلیگرم بر کیلوگرم)، بهترتیب در برگ هر دو رقم زیتون (کرونایکی و زرد) که با G. mosseae مایهزنی شده بودند، به دست آمد (جدول 4). کمترین مقدار جذب پتاسیم (502 و 591 میلیگرم بر کیلوگرم)، بهترتیب در برگ زیتون کرونایکی و زرد شاهد بهدست آمد (جدول 4). نتایج حاصل از تجزیه واریانس نشان داد که اثر گونه مایکوریزا بر میزان جذب پتاسیم برگ در سطح احتمال یک درصد (01/0P≤) معنیدار بود ولی اثر رقم و اثر متقابل رقم و مایکوریزا بر میزان جذب پتاسیم برگ معنیدار نبود (جدول 3).
15 - جذب منیزیم: بیشترین مقدار جذب منیزیم (170 و 160 میلیگرم بر کیلوگرم)، به ترتیب در برگ هر دو رقم زیتون (زرد و کرونایکی) که با G. mosseae تلقیح شده بودند، به دست آمد (جدول 4). کمترین مقدار جذب پتاسیم (80 و 85 میلیگرم بر کیلوگرم)، به ترتیب در برگ هر دو رقم زیتون (کرونایکی و زرد) که با قارچها تلقیح نشده بودند، بهدست آمد (جدول 4). نتایج حاصل از تجزیه واریانس نشان داد که اثر گونه مایکوریزا بر میزان جذب منیزیم برگ در سطح احتمال یک درصد (01/0P≤) معنیدار بود ولی اثر رقم و اثر متقابل رقم و مایکوریزا بر میزان جذب منیزیم برگ معنیدار نبود (جدول 3).
جدول 3- تجزیه واریانس اثر متقابل غلظتهای مختلف دو گونه قارچ مایکوریزا و ارقام زیتون بر صفات اندازهگیری شده
|
|
|
|
|
صفات |
|
|
|
منابع تغییرات |
درجه آزادی |
ارتفاع ساقه |
کلونیزاسیون ریشه |
شدت آغشتگی |
وزن خشک اندام هوایی |
وزن خشک ریشه |
نسبت وزن خشک اندام هوایی به ریشه |
وزن خشک کل |
قارچهای مایکوریزا |
2 |
1365** |
۱۳۰۸۱** |
۲۳۷۱۱** |
1622** |
1112** |
349/4* |
5096** |
رقم زیتون |
1 |
50ns |
۶۴۵۳** |
۱۳/۴۰۹ns |
72/46ns |
200** |
561/0ns |
392* |
رقم × گونه |
2 |
1179** |
۱۶۸۳** |
۷۶۴۵** |
1060** |
98** |
46/18** |
608* |
خطا |
12 |
1/150 |
۷۳/۱۰۱ |
۶۳/۳۸۶ |
5/105 |
01/6 |
589/0 |
65/76 |
ضریب تغییرات (%) |
- |
34/11 |
۳۹/۱۷ |
۰۹/۲۸ |
58/16 |
34/10 |
29/20 |
45/9 |
ns ، * و **: به ترتیب غیرمعنیدار، معنیدار در سطح احتمال پنج و یک درصد
ادامه جدول 3 - تجزیه واریانس اثر متقابل غلظتهای مختلف دو گونه قارچ مایکوریزا و ارقام زیتون بر صفات اندازهگیری شده
|
|
|
|
|
صفات |
|
|
|
|
منابع تغییرات |
درجه آزادی |
غلظت آهن برگ |
غلظت فسفر برگ |
غلظت پتاسیم برگ |
غلظت منیزیم برگ |
جذب آهن |
جذب فسفر |
جذب پتاسیم |
جذب منیزیم |
قارچهای مایکوریزا |
2 |
2259** |
030/0** |
036/0* |
0024/0ns |
5/505** |
49514** |
456489** |
14395** |
رقم زیتون |
1 |
882ns |
00020/0ns |
0008/0ns |
0018/0ns |
5/180** |
2312** |
4418ns |
5/420ns |
رقم × گونه |
2 |
3292** |
063/0** |
0039/0ns |
00015/0ns |
3/198** |
5222** |
18075ns |
50/30ns |
خطا |
12 |
320 |
0016/0 |
00843/0 |
0021/0 |
48/15 |
158 |
3/5903 |
4/179 |
ضریب تغییرات (%) |
- |
99/19 |
7/15 |
31/7 |
02/36 |
38/13 |
49514** |
67/9 |
28/11 |
ns ، * و **: به ترتیب غیرمعنیدار، معنیدار در سطح احتمال پنج و یک درصد.
جدول 4- مقایسه میانگین اثر متقابل غلظتهای مختلف دو گونه قارچ مایکوریزا و ارقام زیتون بر صفات اندازهگیری شده *
|
|
|
|
|
|
صفات |
|
|
ارقام زیتون |
گونههای قارچ مایکوریزا |
ارتفاع ساقه |
کلونیزاسیون ریشه |
شدت آغشتگی |
وزن خشک اندام هوایی |
وزن خشک ریشه |
نسبت وزن خشک اندام هوایی به ریشه |
وزن خشک کل |
|
شاهد |
98d |
- |
- |
54e |
14d |
78/4a |
67d |
کرونایکی |
G. mosseae |
121b |
۷۳a |
۸۷a |
78b |
47a |
65/2d |
125a |
|
G. intraradices |
110c |
۵۰c |
۶۱c |
62c |
20c |
11/4b |
81c |
|
شاهد |
80f |
- |
- |
45f |
12d |
91/4a |
۵۹e |
زرد |
G. mosseae |
150a |
۶۵b |
۷۴b |
82a |
31b |
64/3c |
۱۱۳b |
|
G. intraradices |
89e |
۴۵d |
۵۷d |
54d |
18c |
05/4b |
73cd |
*حروف مشترک در هر ستون عدم وجود اختلاف معنیدار با آزمون LSD در سطح احتمال ۵ درصد را نشان میدهد.
ادامه جدول ۴ - مقایسه میانگین اثر متقابل غلظتهای مختلف دو گونه قارچ مایکوریزا و ارقام زیتون بر صفات اندازهگیری شده *
|
|
|
|
|
صفات |
|
|
|
|
ارقام زیتون |
گونههای قارچ مایکوریزا |
غلظت آهن برگ |
غلظت فسفر برگ |
غلظت پتاسیم برگ |
غلظت منیزیم برگ |
جذب آهن |
جذب فسفر |
جذب پتاسیم |
جذب منیزیم |
|
شاهد |
68bc |
200/0d |
200/1 |
127/0 |
21e |
97c |
502 |
80 |
کرونایکی |
G. mosseae |
105a |
360/0a |
060/1 |
090/0 |
32b |
315a |
1120 |
160 |
|
G. intraradices |
93a |
230/0cd |
070/1 |
100/0 |
29c |
118d |
956 |
71 |
|
شاهد |
54c |
210/0cd |
200/1 |
150/0 |
27c |
120c |
591 |
85 |
زرد |
G. mosseae |
94a |
320/0b |
030/1 |
100/0 |
50a |
225b |
1063 |
170 |
|
G. intraradices |
76b |
240/0c |
140/1 |
120/0 |
24d |
117c |
830 |
85 |
*حروف مشترک در هر ستون عدم وجود اختلاف معنیدار با آزمون LSD در سطح احتمال ۵ درصد را نشان میدهد.
بحث
قارچهای مایکوریزا با افزایش جذب عناصر معدنی نظیر فسفر و آهن که تحرک نسبتاً کمی در خاک دارند، موجب افزایش رشد در گیاهان میشوند. این قارچها بهشدت ریشههای جانبی را در خاک افزایش میدهند و با تشکیل یک ریشه شعاعی، به گیاه برای جذب آب و مواد معدنی کمک میکنند. تلقیح گیاهچههای ریزازدیادی شده با قارچهای مایکوریزا نقش مهمی در حفظ آب گیاه ایفا مینماید (۲۱). افزایش مقدار اکسین، جیبرلین و سیتوکینین در گیاه Prosopis juliflora همزیست با G. fasciculatum توسط سلواراج و چلاپان (۳۶) گزارش شده است.
تلقیح با قارچ مایکوریزای آربوسکولار، رشد شاخه را در گیاهان زیتون رشدیافته در بستر حاوی میزان فسفر بالا در مقایسه گیاهان رشدیافته در بستر حاوی میزان فسفر پایین کاهش داد. همچنین رشد ریشه در گیاهان زیتون تلقیح شده با قارچ رشدیافته در یک خاک با فسفر کم، افزایش یافت (۱۹). یک سیستم ریشهای بهخوبی توسعهیافته، برای جذب مقدار مناسب آب بهویژه طی انتقال گیاه که بسیاری از ریشهها از بین رفته یا آسیب دیدهاند و گیاه تحت تنش قرار دارد، بسیار مهم است (۳۱). در زیتون، پاسخ رشدی به کلونیزاسیون قارچ مایکوریزای آربوسکولار، در اصلاح نمو ریشه نسبت به اصلاح نمو شاخه موثرتر است (۳۲). البته برخی تحقیقات دیگر نشان داد که موثربودن این همزیستی در رشد اندامها به فراهمبودن فسفر خاک بستگی دارد (۱۹).
کارتیکیان و همکاران (۲۲) نشان دادند که همزیستی گیاه پروانش با قارچ مایکوریزا G. mosseae میتواند موجب افزایش ارتفاع گیاه شود. بهنظر میرسد قارچ مایکوریزا با افزایش سطح تماس ریشه با محیط اطراف خود باعث افزایش جذب آب و عناصر غذایی توسط ریشه میشود و رشد رویشی را افزایش میدهد (۹). همچنین، اثر این قارچها بر شاخصهایی نظیر وزن تر و وزن خشک اندام هوایی گزارش شده است (۲۹). اثر مثبت چند گونه از قارچهای مایکوریزا بر رشد و ارتفاع گیاهچههای Vitis vinifera در طول سازگاری درون شیشهای نشان داده شد (۲۴). نتایج حاصل از اندازهگیری مقدار جذب فسفر در مطالعه حاضر نیز بیانگر اثر مثبت قارچهای مایکوریزا بر مقدار این شاخص بوده است. برهمکنش همزیستی در اجتماعات مایکوریزایی، براساس تبادل کربوهیدراتها و ساخت پلیساکاریدها استوار است. میزان قندهای محلول در برگ دانهرستهای نارنج سه برگ همزیست با قارچ G. mosseae افزایش یافت (۴۱). از سوی دیگر، قارچهای مایکوریزا میتوانند با افزایش غلظت هورمونهای گیاهی نظیر سیتوکینین که در باز شدن روزنهها موثرند، موجب افزایش فتوسنتز و در نهایت تشکیل کربوهیدراتها در گیاه شوند. میزان قندهای فروکتوز و گلوکز و مقدار قند کل در گیاه فلفل همزیست با G. intraradices بالاتر از انواع غیرمایکوریزای بوده است (۱۶).
تیمار مایکوریزای آربوسکولار با هر دو قارچ Glomus mosseae و Glomus intraradices بهطور معنیداری ارتفاع گیاهچهها، قطر ساقه، تعداد شاخههای جانبی و برگها، طول میانگره و میزان کل فنلها، کلروفیلها و کاروتنوئیدهای برگ را در زیتون افزایش داد، اما تأثیر قابلتوجهی روی سطح برگ نداشت (۳۵). این نتایج با یافتههای مطالعه حاضر در ارتباط با افزایش ارتفاع گیاه همخوانی دارد. مطالعات نشان دادهاند که غلظت کلروفیل در گیاهان تیمار شده با قارچهای مایکوریزا آربوسکولار بالاتر از انواع غیرمایکوریزایی بود (۲۱). بالا بودن غلظت کلروفیل در نمونههای مایکوریزایی را میتوان به بالا بودن جذب فسفر بهعنوان یک حامل انرژی طی فرایند فتوسنتز نسبت داد (۳۶). از سوی دیگر، قارچهای مایکوریزا با افزایش جذب عناصر ضروری مانند آهن و منیزیم میتوانند موجب افزایش ساخت کلروفیلها و در نهایت افزایش میزان فتوسنتز شوند (۲۴). افزایش مقدار کلروفیل a و b در گیاهان Prosopis juliflora همزیست با G. fasciculatum گزارش شده است (۳۶). همچنین کریشنا و همکاران (۲۴) افزایش غلظت کلروفیل کل را در گیاهان Vitis vinifera همزیست با چند گونه از قارچهای مایکوریزا و مورائس و همکاران (۲۸) در گیاه Podyphillum peltatum طی فرایند سازگاری در شرایط درونشیشهای گزارش کردهاند. از آنجایی که فسفر جزء ساختمانی تعدادی از ترکیبات حیاتی از قبیل مولکولهای انتقالدهنده انرژی،ADP ، ATP، NAD، NADPH، استرهای فسفات و ترکیبات سیستم انتقال اطلاعات ژنتیکی مثل DNA و RNA است میتواند در بسیاری از فرایندهای رشد و نموی گیاهان نقش داشته باشد. عبدالفتاح و همکاران (۱۲) به این نتیجه رسیدند که تلقیح گیاه Vicia faba با قارچ مایکوریزا، کلونیزاسیون ریشه و تولید ماده خشک گیاه را افرایش داد که با نتایج تحقیق حاضر انطباق دارد. بر همین اساس، احمدی و همکاران (۱) در مطالعهای در مورد شناسایی قارچهای میکوریز اطراف ریزوسفر Thymus daenensis و میکوریزاسیون اینگونه گیاه در شرایط گلخانهای با Glomus intraradices، مشاهده کردند که کلونیزاسیون با قارچ موردنظر تفاوتی از نظر ارتفاع ساقه، وزن خشک اندام هوائی و میزان پوترسین باند شده ایجاد نکرد ولی سبب کاهش وزن تر اندام هوائی، میزان ازت و پوترسین کونژوگه در گیاهان تیمار نسبت به کنترلها شده بود که با تحقیق حاضر سازگار نبود. در تحقیق حاضر غلظت و جذب عناصر فسفر، آهن، پتاسیم و منیزیم در برگها و کل گیاه در تیمارهای مایکوریزایی افرایش نشان داد که با بسیاری از تحقیقات انجام شده در گذشته در مورد افزایش جذب مواد غذایی در گیاهان در نتیجه تلقیح آنها با قارچهای مایکوریزایی که منجر به افزایش مقاومت این گیاهان در مقابل تنشها و انواع بیماریها میگردد، سازگاری دارد (۳۲). مقاومت گیاهان زیتون همزیست با قارچ مایکوریزای آربوسکولار توسط اصلاح ساختار و نمو سیستم ریشه در برابر تنشهای زیستی و غیرزیستی افزایش یافت (۱۹). همچنین در بررسی تأثیر شوری، مولیبدن و قارچ میکوریزا Glomus versiform بر فعالیت آنزیمهای اکسایشی و برخی خصوصیات فیزیولوژیکی در گیاه ذرت تلقیح میکوریزایی باعث افزایش فعالیت آنزیم کاتالاز و وزن خشک بوته گیاه و نیز افزایش جذب عناصری همچون سدیم، پتاسیم و مولیبدن گردید (۸) که با مطالعه حاضر همخوانی داشت.
در مطالعه حاضر، کاربرد قارچ مایکوریزا سبب افزایش ارتفاع گیاه، عملکرد گیاه و وزن تر و خشک ریشه گردید که بهنظر میرسد علت آن قابلیت قارچ مایکوریزا در جذب فسفر است. این یافتهها با نتایج حاصل از مطالعات برخی محققان طی بهکارگیری قارچهای مایکوریزا از جمله G. fasciculatum و mosseae G. همخوانی دارد (15 و 23). مطالعه داگ و همکاران (۱۴) روی زیتون نشان داد که G. intraradicesباعث افزایش جذب فسفر توسط گیاهان جوان شد، در حالیکه در مطالعه دیگری (۱۹) هیچ افزایشی گزارش نشد. این عدم همخوانی نتایج میتواند به علت تفاوت در گونه مورد استفاده قارچ و ارقام متفاوت زیتون است. البته چنانچه گیاه میزبان بهخوبی با فسفر تغذیه شود، امکان عدم تأثیر قارچ مایکوریزا روی میزان فسفر گیاه افزایش مییابد (۱۹). از طرف دیگر، این محققان گزارش کردند که گیاه زیتون برای رشد مناسب نیاز کمی به فسفر دارد. گو و همکاران (۱۸) گزارش دادند که همزیستی بین گندم کشت شده در خاک آهکی با قارچهای مایکوریزا آربسکولار و استفاده از مقادیر مناسبی از کودهای حاوی فسفر و روی منجر به افزایش انتقال فسفر و روی از ریشهها و اندامهای هوایی گیاه به سمت دانه میشود و عملکرد گندم را از لحاظ کمی و کیفی افزایش میدهد که با نتایج آزمایشهای سابرامانیان و کارست (۳۷) در گیاه ذرت و نیز مطالعه حاضر مطابقت دارد.
نتیجهگیری نهایی
کاربرد قارچهای مایکوریزا آربوسکولار میتواند باعث افزایش سرعت رشد نهال زیتون شود که این مزیتی است برای صاحبان نهالستانها که به میزان کمتری از کودهای تقویتی استفاده کنند و در زمان کمتری به استاندارد مناسب رشد نهال دست یابند. همچنین با استفاده از این قارچها میتوان باعث تسریع در رشد و متعاقب آن تسریع در انتقال گیاه از فاز رویشی به فاز زایشی شد که خود مزیت بزرگی بهحساب میآید. در مقایسه کارآیی دو گونه قارچ مایکوریزایی بهکار رفته در این مطالعه، G. mosseae نسبت به G. intraradices از سودمندی بیشتری برخوردار بود. در ضمن با توجه به این که هریک از گونههای قارچ مایکوریزا میتوانند تأثیر متفاوتی را روی صفات رشدی ارقام مختلف گیاهی بگذارند باید برای شناسایی گونهها و ارقام سازگارتر با یکدیگر، تحقیقات بیشتری انجام شود.