نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 ایران، ایلام، دانشگاه ایلام، دانشکده کشاورزی، گروه علوم جنگل
2 ایران، شهرکرد، دانشگاه شهر کرد، گروه بیولوژی و بیوشیمی خاک
3 استادیار، گروه آب و خاک، دانشکده کشاورزی، دانشگاه ایلام، ایلام، ایران
چکیده
این تحقیق بهمنظور بررسی تأثیر پیت، ماند و روشنه بر ویژگیهای فلورستیکی پوشش روزمینی و بانکبذر خاک رویشگاه آمیخته ممرز شهرستان آستارا انجام شد. نمونه برداری از پوشش گیاهی و بانک بذر خاک در موقعیتهای پیت و ماند با قدمت متفاوت و روشنه با مساحت مختلف و زیر تاج بسته انجام شد. نتایج نشان داد که در بانک بذر خاک 32 گونه متعلق به 24 خانواده و در پوشش گیاهی 28 گونه از 23 خانواده وجود دارد. نتایج نشان داد که شکلهای زیستی غالب گونههای پوشش روزمینی در میانبند و بالابند فانروفیتها و همی کریپتوفیتها هستند و در هر دو موقعیت فیزیوگرافی ایجاد روشنه باعث غلبه شکل زیستی فانروفیت شده است. در بانک بذر نیز شکل زیستی غالب متأثر از طبقه ارتفاع از سطح دریا نبود و در هر دو طبقه ارتفاعی، تروفیتها و همی کریپتوفیتها مهمترین شکل زیستی بودند. در بانک بذر خاک، تغییر شکل زیستی گونهها در هر طبقه ارتفاعی به ایجاد روشنه و پیت و ماند وابستگی نشان داد. بطوریکه در میانبند با ایجاد روشنه (بویژه بزرگتر از 200 متر مربع) و پیت و ماند تعداد تروفیتها افزایش یافت. از نظر تعلق گونههای گیاهی به مناطق جغرافیایی نتایج نشان داد که در هر دو طبقه ارتفاع از سطح دریا، در بخش بانک بذر بیشترین سهم مربوط به عناصر اروپا- سیبری/ مدیترانه ای/ ایرانی- تورانی بود. درحالیکه در بخش پوشش روزمینی در هر دو طبقه ارتفاع از سطح دریا، عناصر اروپا- سیبری غالب-ترین عناصر بودند و تغییر آنها تحت تأثیر پیت و ماند و ابعاد روشنه بود.
کلیدواژهها
عنوان مقاله [English]
The effect of pit and mound landscape and canopy gap on flora, Life form and chorology of vegetation and soil seed bank (case study, mixed European hornbeam forest)
نویسندگان [English]
1 Dept. of Forest Sciences, Faculty of Agriculture, Ilam University, Ilam, I.R. of Iran.
2 Department of Soil Sciences, University of Shahrekord, Shahrekord, I.R. of Iran.
3 Assistant Prof., Department of Soil Sciences, Faculty of Agriculture, Ilam University, Ilam, Iran.
چکیده [English]
This study was carried out to investigate the effect of pit, mound landscape and canopy gap on floristic characteristics of vegetation and soil seed bank of mixed European hornbeam (Carpinus betulus) forest in Astara city. Sampling of vegetation and seed bank was carried out in pit and mound positions of different ages and gap with different area and also under the closed canopy). The results showed that there are 32 species belonging to 24 families and 28 species belonging to 23 families in vegetation and soil seed bank respectively. Results also showed that phanerophytes and hemicrptophytes were the dominant life forms constituting the above-ground vegetation of middle land and highland and in both physiographic positions, the creation of gap has led to the overcoming of the phanerophytes. In the seed bank, the dominant life form was not influenced by altitude and therophytes and hemicrptophytes were the most important life form of both altitude classes. In the soil seed bank, the change of species life form in each altitude is associated with the creation of canopy gap, pit and mound. The number of therophytes increased in the middleland with the creation of canopy gap (especially> 200 m2) and the pit and mound. In term of geographical distribution, Irano-Turanian/Euro-Siberian/Mediterranean chorotype was a major component of both altitude classes in soil seed bank, while Euro-Siberian chorotype was a main component of both altitude classes in above ground vegetation and its change was influenced by pit and mound and canopy gap size.
کلیدواژهها [English]
اثر زمین نمای پیت و ماند و روشنه بر فلور، شکل زیستی و کروتیپ پوشش روزمینی و بانک بذر خاک (مطالعه موردی، رویشگاه آمیخته ممرز)
حمدیه کریمی کیا1، مهدی حیدری1*، فایز رئیسی گهرویی2 و مسعود بازگیر3
1 ایران، ایلام، دانشگاه ایلام، دانشکده کشاورزی، گروه علوم جنگل
2 ایران، شهرکرد، دانشگاه شهر کرد، گروه بیولوژی و بیوشیمی خاک
3 ایران، ایلام، دانشگاه ایلام، دانشکده کشاورزی، گروه آب و خاک
تاریخ دریافت: 8/2/1398 تاریخ پذیرش: 4/6/1398
چکیده
این تحقیق بمنظور بررسی تأثیر پیت، ماند و روشنه بر ویژگیهای فلورستیکی پوشش روزمینی و بانک بذر خاک در رویشگاه آمیخته ممرز شهرستان آستارا انجام شد. نمونهبرداری از پوشش گیاهی و بانک بذر خاک در موقعیتهای پیت و ماند با قدمتهای متفاوت و روشنه با مساحت مختلف و همچنین زیر تاج بسته انجام شد. نتایج نشان داد که در بانک بذر خاک 32 گونه متعلق به 24 خانواده و در پوشش گیاهی 28 گونه از 23 خانواده وجود دارد. نتایج نشان داد که شکلهای زیستی غالب گونههای پوشش روزمینی در میانبند و بالابند فانروفیتها و همی کریپتوفیتها هستند و در هر دو موقعیت فیزیوگرافی ایجاد روشنه باعث غلبه شکل زیستی فانروفیت شده است. در بانک بذر شکل زیستی غالب متأثر از طبقه ارتفاع از سطح دریا نبود و در هر دو طبقه ارتفاعی، تروفیتها و همی کریپتوفیتها مهمترین شکل زیستی بودند. در بانک بذر خاک، تغییر شکل زیستی گونهها در هر طبقه ارتفاعی به ایجاد روشنه و پیت و ماند وابستگی نشان داد، بطوریکه در میانبند با ایجاد روشنه (بویژه روشنه بزرگتر از 200 متر مربع) و پیت و ماند تعداد تروفیتها افزایش یافت. از نظر تعلق گونههای گیاهی به مناطق جغرافیایی نتایج نشان داد که در هر دو طبقه ارتفاع از سطح دریا، در بخش بانک بذر بیشترین سهم مربوط به عناصر اروپا- سیبری- مدیترانهای- ایرانی- تورانی بود، درحالیکه در بخش پوشش روزمینی در هر دو طبقه ارتفاع از سطح دریا، عناصر اروپا- سیبری غالبتر بودند و تغییر آنها تحت تأثیر زمین نمای پیت و ماند و ابعاد روشنه بود.
واژههای کلیدی: روشنه، پیت و ماند، شکل زیستی، فلور
* نویسنده مسئول، تلفن: 09188425458، پست الکترونیکی: m.heidari@ilam.ac.ir
مقدمه
کشور ایران به لحاظ تنوع خاص اقلیمی و به تبع آن گوناگونی فلور گیاهی و گونههای جانوری اهمیت خاصی دارد و در بین نواحی هم عرض ایران، جنگلهای شمال کشور ایران و شمال ترکیه از لحاظ تنوع زیستی غنای قابل توجهی دارند. از نظر جغرافیای گیاهی، جنگلهای شمال ایران در حوزه رویشی هیرکانی قرار دارند (5). این جنگلها یکی از مناطق مهم فلورستیک ایران به شمار میآیند که روی شیبهای شمالی رشته کوههای البرز قرار گرفتهاند. مساحت این جنگلها در گذشته 5 میلیون هکتار بوده اما امروزه حدود 9/1 میلیون هکتار از این مناطق باقی مانده است. در اغلب مناطق جنگلی شمال ایران، روستاییان در ارتباط تنگاتنگ با منابع طبیعی و به طور خاص جنگل هستند. این جنگلها نه تنها به سمت اقتصادی شدن برنامهریزی نشده اند، بلکه در هر زمان فقط بهرهبرداری صرف از آنها مدنظر بوده است. این درحالی است که سهم قابل توجهی از عوامل تخریب در منابع طبیعی کشور را عوامل انسانی از جمله چرای بی رویه و اثرات ناشی از تخریب دامداران و جنگلنشینان تشکیل داده و سهم کمی از این تخریب ناشی از عوامل طبیعی است (6). در چنین شرایطی شناسایی و معرفی رستنیهای یک منطقه برای دسترسی آسان و سریع به گونههای گیاهی خاص در محل و زمان معین، تعیین پتانسیل و قابلیتهای رویشی منطقه، شناسایی گونههای مقاوم و گونههای در حال انقراض و کمک به حفظ آنها اهمیت ویژهای دارد. مطالعات فلورستیک با جمعآوری اطلاعات پایه از رستنیهای هر منطقه و شناسایی کمی و کیفی پوشش گیاهی آن، نتایج ارزشمندی برای درک ظرفیتهای بومشناختی و امکان برنامهریزی و ایجاد راهکاری مناسب برای بهرهبرداری اصولی و حفاظت از زیست بومهای هر منطقه را فراهم میکند (3، 13 و 21). فلور متنوع و غنی ایران از دیر باز توسط محققان خارجی و در سالهای اخیر توسط گیاه شناسان علاقمند داخلی مورد مطالعه قرارگرفته است. در بسیاری از رویشگاههای مناطق هیرکانی مطالعات فراوانی در زمینه فلورستیک انجام شده است (1، 2 و 5). در این راستا مطالعه فلورستیک بانک بذر و پوشش روزمینی در جنگلهای هیرکانی بسیار محدود بوده است. اختلال در جنگل بر خصوصیات مختلف رویشگاهی مانند خاک (8)، ترکیب و تنوع پوشش گیاهی (18) و ساختار جنگل اثر میگذارد (20).
نوروزی و همکاران (1395) (10) بیان کرد که اختلالهای ناشی از عوامل انسانی و طبیعی میتوانند با تغییر خصوصیات ساختاری جوامع، ترکیب و فراوانی گونههای گیاهی، ذخیره مواد غذایی، تعادل رقابتی بین گونهها، غالبیت گونهای جوامع گیاهی و فلور وابسته به آن را تغییر و در نهایت فرایندهای زیست بوم را تحت تأثیر قرار دهند و به تدریج سیستم را از تعادل خارج کنند. از طرفی آشفتگی میتواند عاملی مهمی در پویایی جنگل باشد (24). البته این مسئله بستگی به شدت اختلال و شرایط رویشگاه دارد، بطوریکه بر اساس تئوری اختلال متوسط، حداکثر تنوع در سطوح میانی اختلال رخ میدهد (14). باد و طوفان یکی از مهمترین آشفتگیها در جنگلهای مناطق معتدله است که باعث ایجاد روشنهها و میکروتوپوگرافیهایی ناشی از افتادن درختان به نام پیت و ماند میشود (27). آشفتگی ایجادشده در خاک که شـکل ویـــژهای از ســـاختار ریشهها در سطح توده است پیت نام دارد (8). سـاختار بـشقاب مانند مجـاور پیـتهـا که قـسمتی از محتویـات خاک را نیز بهمراه دارد ماند نامیده مـیشـود (19). این آشفتگی میتواند در تغییر ترکیب و تنوع پوشش گیاهی جنگل مؤثر باشد (12). در زمینه اثر پیت و ماند بر خصوصیات خاک اولین مطالعه در جنگلهای هیرکانی توسط کوچ (1391) در راشستان های آمیخته آغوزچال شهرستان نور انجام شد (8)، اما اثر این میکروتپوگرافی بر خصوصیات پوشش گیاهی تاکنون بررسی نشده است. از این رو در مطالعه حاضر در نظر است برای نخستین بار اثر پیت و ماندهای با قدمت مختلف و روشنههای تاجی با ابعاد متفاوت بر خصوصیات فلورستیک پوشش روزمینی و بانک بذر خاک در دو طبقه ارتفاعی میان بند و بالابند جنگلهای آمیخته ممرز هیرکانی (آستارا) بررسی شود.
مواد و روشها
محدوده مطالعاتی جنگلهای ممرز آمیخته حوزه 1 آستارا چای، شهرستان آستارا در استان گیلان است (شکل 1). جنگلهای این منطقه شامل تودههای ممرز خالص است و در 11 کیلومتری شهر آستارا گسترش دارند. آب و هوای جنگلهای مورد مطالعه معتدله بوده و متوسط بارندگی ۱۳۴۵ میلیمتر در ماه، گرمترین و سردترین ماههای سال تیرماه با حرارت 1/30 درجه سانتیگراد و بهمن ماه با دمای متوسط 5/2 درجه سانتیگراد است. جهت باد غالب شمال شرقی است.
ابتدا تمامی پیت و ماندهای موجود در عرصه (حاصل افتادن درخت ممرز) با عمق و ارتفاع حداقل 3/0 متر با پیمایش زمینی تعیین و با استفاده از سیستم موقعیت یاب جغرافیایی (GPS) ثبت شدند. تودههای انتخاب شده در این تحقیق دارای جهت دامنه یکسان شمالی و در فاصله کمتر از 3 کیلومتر در دو طبقه ارتفاع از سطح دریای میانبند و بالابند در حوزه جنگلهای آستارا در نظر گرفته شدند. محل نمونه برداری شامل پیت و ماندهای با قدمت ایجاد مختلف (دو تا سه سال و حدود 8 تا 10 سال اساس اطلاعات کتابچه بهرهبرداری طرحهای جنگلداری و نیز سیاهه نشانه گذاری درختان ممرز موجود در اداره کل منابع طبیعی حوزه جنگل های آستارا)، روشنه یا حفره تاج پوشش بدون وجود پیت و ماند با حداقل مساحت حفره 30 متر مربع در دو گروه (مساحت کوچک 30 تا 200 متر مربع و مساحت متوسط 200 تا 600 تعیین گردید) (8). همچنین زیر تاج پیوسته و بسته نیز به عنوان نمونه شاهد نمونه برداری شد. در هر کدام از این حالتها حضور و غیاب گونهها انجام شد. این نمونه برداری در سطح پیت و ماند به صورت صد در صد و در سطح حفره و زیر تاج بسته با دو قاب 2 در 5/2 متر که به صورت تصادفی در سطح مستقر شدند انجام شد. برای بررسی بانک بذر خاک در هر حالت، با یک قاب فلزی 20×20 سانتیمتر و عمق 10 سانتیمتر در اوایل فصل رشد یعنی اواخر اردیبهشت ماه و اوایل خرداد ماه هنگامی که تصور میرود اکثر بذور یک ساله موجود در خاک جوانهزنی کرده و بذرپاشی سال جدید آغاز نشده است به عمل آمد (15) دو نمونه تصادفی برداشت شد. این نمونهها براساس دستورالعمل روش پیدایش نهال در گلخانه ارزیابی و گونههای موجود در آن در مدت 11 ماه شناسایی شدند (25). گونههای جمع آوری شده (بانک بذر و پوشش) به تفکیک و کدگذاری حالتهای مورد مطالعه پس از جمع آوری خشک و پرس شده و در نهایت با استفاده از فلورهای ایرانیکا Rechinger (1963- 2010) (23) و فلور رنگی قهرمان (1384-1361) شناسایی شدند (7). تعیین شکل زیستی با استفاده از روش رانکایر انجام شد (22).
شکل 1- موقعیت منطقه مورد مطالعه، HGB: روشنه بزرگ بالابند،HGS : روشنه کوچک بالابند، MGB: روشنه بزرگ میانبند،MGS : روشنه کوچک میانبند، HP1: پیت بالابند جوان،HP2 : پیت بالابند مسن،MP1 : پیت میانبند جوان، MP2 : پیت میانبند مسن،HMa1 : ماند بالابند جوان،HMa2 : ماند بالابند مسن، MMa1: ماند میانبند جوان، MMa1: ماند میانبند مسن،HT : شاهد بالابند وMT : شاهد میانبند
نتایج و بحث
در منطقه مورد بررسی 40 گونه گیاهی متعلق به 28 خانواده در هر دو بخش پوشش روزمینی و بانک بذر خاک شناسایی شد (شکل 2 و جداول 1و 2). خانوادههای Asteraceae با چهار گونه، Papilionaceae با سه گونه Betulaceae، Brassicaceae، Caryophyllaceae، Geraniaceae و Euphorbiaceaeهرکدام با دو گونه بیشترین تعداد گونهها را دارند (شکل 2 و جدول 1). در بانک بذر خاک 32 گونه متعلق به 24 خانواده و در پوشش گیاهی 28 گونه متعلق به 23 خانواده ثبت شد (جداول 1 و 2).
شکل 2- تعداد گونههای موجود در هر خانواده منطقه مورد مطالعه
بررسی تعداد خانواده و گونههای گیاهی موجود هر موقعیت در رویشگاه میان بند نشان داد که بیشترین تعداد گونه در هر دو بخش پوشش روزمینی و بانک بذر خاک، در موقعیت تاج بسته وجود دارد. همچنین کمترین تعداد گونه در بانک بذر خاک و پوشش روزمینی در ماند 3-1 ساله و ماند 10-8 ساله ثبت شد. تعداد گونه در هر دو قدمت پیت و در دو مساحت روشنه در بانک بذر خاک بیشتر از پوشش روزمینی بود. مقایسه دو به دوی تمام موقعیتهای مورد مطالعه نشان داد که تعداد خانوادههای گیاهی در بخش بانک بذر خاک بیشتر از پوشش گیاهی است (شکل 3). در رویشگاه بالابند بیشترین تعداد گونه و خانواده در بخش بانک بذر در روشنه بزرگتر از 200 متر مربع و در پوشش روزمینی در موقعیت تاج بسته دیده شد. از طرفی بیشترین تعداد خانواده گیاهی در هر دو بخش در موقعیت تاج بسته ثبت شد (شکل 4). در میان بند تعداد گونه بانک بذر خاک با افزایش قدمت پیت روند کاهشی مشخص داشت ولی در ماند تغییر قابل توجی نشان نداد (شکل 3).در بخش بانک بذر رویشگاه بالابند با افزایش ابعاد روشنه و افزایش قدمت پیت تعداد گونههای موجود در بانک بذر کاهش محسوسی نشان داد و در مقابل با افزایش قدمت ماند تعداد گونه بانک بذر روند کاهشی داشت. (شکل 4). نتیجه مهم دیگر تغییرات بیشتر تعداد گونه با تغییر قدمت پیت و ماند و ابعاد روشنه در بخش بانک بذر نسبت به پوشش روزمینی در هر دو موقعیت میانبند و بالابند بود (شکلهای 3 و 4).
شکل 3- تعداد خانواده و گونه گیاهی موجود در پوشش گیاهی و بانک بذر خاک رویشگاه میان بند
شکل 4- تعداد خانواده و گونههای گیاهی موجود در پوشش گیاهی و بانک بذر خاک رویشگاه بالابند
بررسی شکل زیستی عناصر گیاهی به روش رانکایر نشان داد که در رویشگاه میان بند، در بخش بانک بذر در همه موقعیتها تروفیتها و همی کریپتوفیتها شکلهای زیستی غالب ترکیب رستنی منطقه هستند که بیشترین حضور تروفیتها در ماند 8-10 سال و همی کریپتوفیتها در روشنه کمتر از 200 متر مربع بود. بطور کلی در مقایسه با تاج بسته با ایجاد روشنه (بویژه روشنه بزرگتر از 200 متر مربع) و پیت و ماند تعداد تروفیت ها افزایش یافته است (شکل 5 الف). در بخش پوشش روزمینی در همه موقعیتها (بجز روشنه ها) همی کریپتوفیتها بیشترین حضور را در داشتند و در روشنه ها فانروفیت ها نسبت به سایر موقعیت های مورد مطالعه غالبتر بودند (شکل 5 ب). نتایج نشان داد که تنوع شکلهای زیستی در مقایسه با تاج بسته با ایجاد روشنه و پیت و ماند در بخش بانک بذر بیشتر از پوشش روزمینی است (شکل 5 الف و ب).
الف |
ب |
شکل 5- درصد شکل زیستی بانک بذر (الف) و پوشش روزمینی (ب) در میان بند، Th: تروفیت، He: همی کریپتوفیت، Cr: کریپتوفیت، Ge: ژئوفیت، Ph: فانروفیت و Ch: کاموفیت
همچنین بررسی شکل زیستی عناصر گیاهی در رویشگاه بالا بند نشان داد که در بخش بانک بذر، در همه ی موقعیتها تروفیتها و همی کریپتوفیتها شکل های زیستی غالب هستند. از بین همه موقعیت ها بیشترین حضور تروفیتها در پیت 1-3 سال و همی کریپتوفیتها در روشنه بیشتر از 200 متر مربع مشاهده شد (شکل 6 الف ). در پوشش روزمینی، در موقعیتهای روشنه کمتر از 200 متر مربع، روشنه بیشتر از 200 مترمربع، پیت 1-3 سال، پیت 8-10 ساله و ماند 1-3 ساله فانروفیتها، و در ماند 8-10 ساله و تاج پوشش بسته همی کریپتوفیتها بیشترین حضور را داشتند و کامفیتها در هر دو بخش پوشش و بانک بذر در هیچ موقعیت نمونه برداری حضور نداشتند (شکل 6 ب). همانند میان بند تنوع شکلهای زیستی با ایجاد روشنه و پیت و ماند (در مقایسه با تاج بسته) در بخش بانک بذر بیشتر از پوشش روزمینی بود (شکل 6 الف و ب).
از نظر تعلق گونههای گیاهی به مناطق جغرافیایی در میان بند، در بخش بانک بذر (شکل 7 الف) در همه موقعیتها بیشترین سهم مربوط به عناصر اروپا- سیبری (ES) و اروپا- سیبری (ES) و اروپا- سیبری- مدیترانه ای- ایرانی- تورانی (ES-M-IT) بود که حداکثر عناصر اروپا- سیبری روشنه بزرگتر از 200 متر مربع مشاهده شد. همچنین کمترین تنوع کروتیپ ها در روشنه بزرگتر از 200 متر مربع مشاهده شد (شکل 7 الف). در بخش پوشش روزمینی، بیشترین سهم مربوط به عناصر اروپا- سیبری بود که بیشترین درصد آن در موقعیت روشنه بیشتر از 200 مترمربع مشاهده شد. همانند بخش بانک بذر خاک در پوشش روزمینی نیز عناصر گیاهی متعلق به ناحیه مدیترانهای (M) و اروپا- سیبری- مدیترانهای (ES-M) نیز در هیچ موقعیتی حضور نداشتند (شکل 7 ب).
الف |
ب |
شکل 6- درصد شکل زیستی بانک بذر (الف) و پوشش روزمینی (ب) در بالا بند، Th: تروفیت، He: همی کریپتوفیت، Cr: کریپتوفیت، Ge: ژئوفیت، Ph: فانروفیت و Ch: کاموفیت
همچنین در رویشگاه بالابند از نظر تعلق گونه های گیاهی به مناطق جغرافیایی در بخش بانک بذر، در همه موقعیتها بیشترین سهم مربوط به عناصر اروپاسیبری، مدیترانهای، ایرانی-تورانی (ES-M-IT) بود که حداکثر آن در موقعیت روشنه بیشتر از 200 متر مربع مشاهده شد (شکل 8 الف). در بخش پوشش روزمینی، بیشترین سهم مربوط به اروپا- سیبری بود که حداکثر آن در موقعیت پیت 8-10 مشاهده شد. در بخش پوشش روزمینی عناصر مدیترانه ای و اروپا-سیبری، ایرانی- تورانی (ES-IT) حضور نداشتند (شکل 8 ب).
براساس بررسی انجام شده مشخص شد که مهمترین خانوادههای گیاهی بانک بذر خاک منطقه، خانوادههای Betulaceae، Brassicaceae، Geraniaceae و Poaceae و در پوشش روزمینی، خانوادههای Poaceae، Polygonaceae و Betulaceae بیشترین سهم را به خود اختصاص میدهند. خانواده Poaceae در دیگر مطالعات ناحیه رویشی هیرکانی بهعنوان یکی از مهمترین تیرههای گیاهی بانک بذر خاک معرفی شده است (3 و 11) که با نتایج تحقیق حاضر همخوانی دارند.
شکل 7- درصد فراوانی پراکنش جغرافیایی فلور بانک بذر (الف) و پوشش روزمینی (ب) در میان بند، :M مدیترانهای، :PL چندناحیهای، :COSM جهانوطنی، :SCOM تقریباً جهان وطنی، :ES-Mاروپا- سیبری و مدیترانهای، :ES-M-ITاروپا- سیبری، مدیترانهای و ایرانی- تورانی، :ES-IT اروپا- سیبری و ایران- تورانی، :IT-M ایران تورانی و مدیترانهای، :ES اروپا-سیبری
شکل 8- درصد فراوانی پراکنش جغرافیایی فلور بانک بذر (الف) و پوشش روزمینی (ب) در بالابند، M مدیترانهای، :PL چندناحیهای، :COSM جهانوطنی، :SCOM تقریباً جهان وطنی، :ES-Mاروپا- سیبری و مدیترانهای، :ES-M-ITاروپا- سیبری، مدیترانهای و ایرانی- تورانی، :ES-IT اروپا- سیبری و ایران- تورانی، :IT-M ایران تورانی و مدیترانهای، :ES اروپا-سیبری
در بررسی شکل زیستی عناصر گیاهی همانطور که در نتایج آمده است در بانک بذر خاک هر دو رویشگاه بالابند و میانبند در همه موقعیتها، تروفیتها و همی کریپتوفیتها شکلهای زیستی غالب ترکیب رستنی منطقه هستند که در رویشگاه میانبند بیشترین حضور تروفیتها در ماند 8-10 سال با 50 درصد و همی کریپتوفیتها با 44 درصد در روشنه کمتر از 200 متر مربع مشاهده شد و در رویشگاه بالابند بیشترین حضور تروفیتها در پیت 1-3 ساله با 50 درصد و همی کریپتوفیت ها با 45 درصد در روشنه بیشتر از 200 متر مربع مشاهده شد. باتوجه به اینکه تروفیتها بیشتر شامل گونههای علفی و پیشگام و دارای بذرهای ریز و با قابلیت ماندگاری بالا در خاک میباشند (17)، از این رو بخش عمدهای از ترکیب گیاهی بانک بذر را بخود اختصاص داده و بعنوان فرم گیاهی رویشی غالب در بانک بذر خاک منطقه محسوب میشود. اندازه کوچک بذر و بذرافشانی فراوان و سالیانه تروفیتها باعث می شود که راحتتر، سریعتر و با تراکم بیشتر در خاک نفوذ کرده و تشکیل بانک بذر پایدار بدهد (16). در واقع حضور نسبتاً بالای تروفیتها نسبت به سایر اشکال زیستی در بانک بذر خاک دو رویشگاه خصوصاً در موقعیت پیت و ماند میتواند بدلیل تولید بذر فراوان و ریز آنها باشد. نقی نژاد و همکاران (1389) (9) فراوانی جمعیت تروفیتها را منعکس کننده وجود تخریب، آشفتگی و فشار بر اکوسیتم گزارش کردند که درصد زیاد تروفیتها در آشفتگیهای پیت و ماند قابل درک است. تروفیتها بدلیل تولید بذرهای کوچک که سهم مواد ذخیره های آنها نسبت به بذرهای درشت گونههای اصلی در جنگلهای معتدله بسیار اندک است، کمتر دچار فساد و زوال شده و میتوانند برای چندین سال در داخل خاک باقی بمانند. آنها همچنین به دلیل تولید بذرهای کوچک از یک طرف کمتر مورد تغذیه بذرخواران قرار گرفته و از سوی دیگر بدلیل سهولت در نفوذ به اعماق پایینتر خاک، شانس ماندگاری بالاتری دارند (17). تامپسون و گریم (26) تروفیتها را جزء گونههای حاضر در بانک بذر دائمی معرفی کردند. علت حضور تروفیتها در بانک بذر دائمی شاید به علت کوچکی بذرآنها باشد که سبب می شود تا بذر این گیاهان آسیب کمتری دیده و قدرت زنده مانی خود را برای دوره بیشتری حفظ کنند (9). بذرهای تروفیتها در شرایط مناسبی که در گلخانه برای آنها فراهم میشود براحتی جوانه میزنند و رشد میکنند. همی کریپتوفیتها نیز پس از تروفیتها بعنوان مهمترین شکلهای زیستی حاضر در ترکیب بانک بذر خاک منطقه معرفی شدند که میتوان گفت به دلیل اقلیم سرد و مرطوب مناطق مطالعه شده خصوصاً موقعیت روشنه است (4 و 11).
نتایج بررسی طیف زیستی پوشش روزمینی در مناطق مورد مطالعه نیز نشان داد که در هر دو منطقه میانبند در همهی موقعیتها بجز روشنه بیشتر از 200 متر مربع، همی کریپتوفیتها و فانروفیت،ها بیشترین حضور را در منطقه داشتند که بیشترین حضور همی کریپتوفیتها در ماند 8-10 سال و فانروفیتها در روشنه بیشتر از 200 متر مربع مشاهده شد ولی در روشنه بیشتر از 200 مترمربع همی کریپتوفیت ها اصلاً حضور نداشتند و بیشترین حضور مربوط به فانروفیت ها و بعد از آن تروفیتها بود. در رویشگاه بالابند، در موقعیتهای روشنه کمتر از 200متر مربع، روشنه بیشتر از 200 مترمربع، پیت 1-3 سال، پیت 8-10 سال و ماند 1-3 سال فانروفیتها در حالی که در ماند 8-10 سال و تاج پوشش بسته همی کریپتوفیتها بیشترین حضور را داشتند و کامفیتها در منطقه حضور نداشتند. این موضوع بیانگر وجود یک اقلیم معتدل با زمستانهای سرد، اما بارندگی فروان و تابستانهای نسبتاً خنک و مناسب برای رویشهای جنگلی است که در آن فانروفیتها حضور چشمگیری دارند. همچنین باتوجه به اقلیم سرد و مرطوب مناطق مطالعه شده و قابلیت سازگاری همی کریپتوفیت ها، به دلیل پنهان شدن جوانههای رویشی آنها در ماههای سرد سال در لایههای زیرین لاشبرگ، نتایج مطالعه را تأیید می کند که همسو با نتایج مطالعه اسماعیل زاد و همکاران (1384) (2) است.
بررسی پراکنش جغرافیای گونههای گیاهی پوشش روزمینی مناطق نشان داد که در بخش پوشش روزمینی، در همه موقعیتها و در هر دو رویشگاه، بیشترین سهم مربوط به عناصر اروپا- سیبری است که در رویشگاه میانبند بیشترین درصد آن در موقعیت روشنه بیشتر از 200 مترمربع مشاهده شد و عناصر مدیترانهای و اروپا- سیبری- مدیترانهای اصلاً حضور نداشتند. در رویشگاه بالابند، حداکثر مربوط به اروپا- سیبری و در موقعیت پیت 8-10 مشاهده شد. باتوجه به اینکه جنگلهای شمال ایران از نظر جغرافیای گیاهی متعلق به پروانس اکسین- هیرکانی از زیر حوضههای پونتیک از ناحیه بزرگ اروپا سیبری است، درصد بالای عناصر اروپا-سیبری در فلور منطقه دور از انتظار نمیباشد. که با دیگر مطالعات فلورستیکی انجام شده در سطح جنگلهای شمال انطباق دارد (2، 3 و 9). از نظر تعلق گونههای گیاهی به مناطق جغرافیایی در میان بند، در بخش بانک بذر در همه موقعیتها بیشترین سهم مربوط به عناصر اروپا- سیبری (ES) و اروپا- سیبری (ES) و اروپا- سیبری- مدیترانه ای- ایرانی- تورانی (ES-M-IT) بود که حداکثر عناصر اروپا- سیبری روشنه بزرگتر از 200 متر مربع مشاهده شد. همچنین کمترین تنوع کروتیپها در روشنه بزرگتر از 200 متر مربع مشاهده شد.
در رویشگاه بالابند نیز همانند میانبند بیشترین سهم مربوط به عناصر اروپا-سیبری، مدیترانهای، ایرانی- تورانی بود که حداکثر آن در موقعیت روشنه بیشتر از 200 مترمربع مشاهده شد که دلیل آن می تواند بروز تغییرات بارزتر و متنوعتر کف جنگل و تاج پوشش در اثر ایجاد روشنه باشد. حضور غالب عناصر اروپا سیبری در بخش بانک بذر خاک نیز به دلیل غالب بودن این عناصر در پوشش روزمینی است (1 و 2)، زیرا منشأ بانک بذر خاک، ترکیب فلورستیک پوشش روزمینی است (17). همچنین حضور نسبتاً بالای عناصر جهان وطنی در ترکیب گیاهی بانک بذر خاک خصوصاً پیت 1 – 3 ساله رویشگاه بالابند میتواند بدلیل حضور فراوان عناصر گیاهی پیشاهنگ و مراحل اولیه توالی (بویژه گونههایی که فقط در بخش بانک بذر خاک حضور دارند) باشد که بدلیل کم نیاز بودن و برخورداری از دامنه بوم شناختی گسترده در طیف وسیعی از سرزمینهای گیاهی حضور یافته و تعلق خاصی را به یک اقلیم مشخص و یا جغرافیای گیاهی نشان نمیدهند (15).
به طور کلی نتایج این تحقیق نشان داد که ایجاد پیت و ماند و روشنه در اثر بادافتادگی بر فلور، شکل زیستی و کروتیپ پوشش روزمینی و بانک بذر خاک در جنگلهای آمیخته ممرز اثر دارد. در پوشش روزمینی و بانک بذر خاک تغییر شکل زیستی و کروتیپ غالب، چندان متأثر از تغییر طبقه ارتفاع از سطح دریا نبود و بیشتر به ایجاد روشنه و زمین نمای پیت و ماند وابستگی نشان دادند.
سپاسگزاری
نویسندگان مراتب تشکر و قدردانی خود را از کارشناسان اداره منابع طبیعی شهرستان آستارا که در برداشت میدانی مساعدت فراوان داشتند و نیز دانشگاه ایلام بهعنوان حامی مالی این تحقیق اعلام مینمایند.