نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار، گروه منابع طبیعی، واحد ایلام، دانشگاه آزاد اسلامی، ایلام، ایران.
2 دانشگاه آزاد اسلامی واحد ایلام
چکیده
امروزه برای برنامهریزیهای مدیریتی و مطالعات اکولوژیکی شناخت نحوه پراکنش افراد جامعه از اهمیت بالایی برخوردار است و بدون داشتن اطلاعات مکانی و الگوی پراکنش افراد در جوامع، اجرای هر برنامهای با مشکل مواجه خواهد شد. این تحقیق به بررسی الگوی پراکنش مکانی گونههای شاخص جنگلی در منطقه حفاظتشده قلارنگ در استان ایلام پرداخته است. برای اجرای این تحقیق یک محدوده به مساحت 1200 هکتار از منطقه حفاظتشده قلارنگ انتخاب و تعداد 30 قطعهنمونه 400 مترمربعی به روش تصادفی سیستماتیک در یک شبکه آماربرداری 100*150 متری مورد ارزیابی قرار گرفت. جهت بررسی الگوی پراکنش مکانی گونههای شاخص جنگلی منطقه که شامل بلوط ایرانی (Quercus brantii Lindl.)، بنه (Pistacia atlantica Desf.)، کیکم (Acer monspessolanum L.) و زالزالک (Cratagus azarolus L.) میباشند، از شاخصهای نسبت واریانس به میانگین، پراکنش موریسیتا و شاخص استانداردشده موریسیتا استفاده شد. نتایج نشان داد که شاخص نسبت واریانس به میانگین برای هر چهار گونه الگوی پراکنش کپهای و شاخص موریسیتا برای گونههای زالزالک و کیکم، تصادفی و برای گونه-های بلوط و بنه الگوی پراکنش کپهای را نشان میدهد همچنین شاخص استانداردشده موریسیتا برای گونه زالزالک و کیکم تصادفی و برای گونههای بلوط و بنه این شاخص الگوی پراکنش کپهای را نشان میدهد.
با توجه به بالا بودن درصد فراوانی گونههای بلوط و بنه پراکنش کپهای در هر 3 شاخص قابلقبول است ولی در شاخص نسبت واریانس به میانگین برای گونههای کیکم و زالزالک با توجه به اینکه فراوانی این گونهها بسیار پایین است دارای الگوی پراکنش تصادفی هستند.
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
The evaluation of spatial distribution pattern of Indicator species forests of Ghalarang protected area in Ilam province
نویسنده [English]
1 Natural Resources Dept., Faculty of Agriculture and Natural Resources, Islamic Azad University, Ilam Branch, Ilam, I.R. of Iran.
2
چکیده [English]
Today the recognition of spatial pattern of plant population is very important in administrative planning and ecological studies and without any spatial information and spatial pattern of the distribution of population in societies the implementation of every program will face problems. This study is investigating the spatial pattern of tree and shrub species in Protected Area of Ghalarang in Ilam Province. In this research, an area with 1200 ha of protected area from Ghalarang is selected and then, 30 plots in a grid of 150 * 100 meters of inventory network are evaluated via systematic random sampling. To evaluate the spatial pattern distribution of species of tree and shrub including Quercus brantii Lindl., Pistacia atlantica Desf., Acer monspassulanum L. and Crataegus azarolus L., variance ratio to mean, Morisita, Morisitas’ Standard Index are used. Results showed that variance ratio to mean index for all species are clustered distribution patterns, for Morisita and Morisitas’ Standard Indexes are random pattern for Acer monspassulanum L. and Crataegus azarolus L., and for Quercus brantii Lindl. and Pistacia atlantica Desf. are clustered distribution patterns. Due to the high percentage of frequency of Quercus brantii Lindl. and Pistacia atlantica Desf. species are cluster distribution pattern which is acceptable in all indexes, But in the variance to mean ratio index cluster distribution pattern was not acceptable for Acer monspassulanum L. and Crataegus azarolus L. species, because frequency of this species are very low and has a random distribution pattern.
کلیدواژهها [English]
مطالعهالگوی پراکنش مکانی گونههای شاخص جنگلی در منطقه حفاظتشده قلارنگ استان ایلام
علی رستمی* و سیده فاطمه رفیعی
ایلام، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ایلام، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، گروه منابع طبیعی
تاریخ دریافت: 15/10/95 تاریخ پذیرش: 1/9/96
چکیده
امروزه برای برنامهریزیهای مدیریتی و مطالعات اکولوژیکی شناخت نحوه پراکنش افراد جامعه از اهمیت بالایی برخوردار است و بدون داشتن اطلاعات مکانی و الگوی پراکنش افراد در جوامع، اجرای هر برنامهای با مشکل مواجه خواهد شد. این تحقیق به بررسی الگوی پراکنش مکانی گونههای شاخص جنگلی در منطقه حفاظتشده قلارنگ در استان ایلام پرداخته است. برای اجرای این تحقیق یک محدوده به مساحت 1200 هکتار از منطقه حفاظتشده قلارنگ انتخاب و تعداد 30 قطعهنمونه 400 مترمربعی به روش تصادفی سیستماتیک در یک شبکه آماربرداری 100*150 متری مورد ارزیابی قرار گرفت. جهت بررسی الگوی پراکنش مکانی گونههای شاخص جنگلی منطقه که شامل بلوط ایرانی (Quercus brantii Lindl.)، بنه (Pistacia atlantica Desf.)، کیکم (Acer monspessolanum L.) و زالزالک (Cratagus azarolus L.) میباشند، از شاخصهای نسبت واریانس به میانگین، پراکنش موریسیتا و شاخص استانداردشده موریسیتا استفاده شد. نتایج نشان داد که شاخص نسبت واریانس به میانگین برای هر چهار گونه الگوی پراکنش کپهای و شاخص موریسیتا برای گونههای زالزالک و کیکم، تصادفی و برای گونههای بلوط و بنه الگوی پراکنش کپهای را نشان میدهد همچنین شاخص استانداردشده موریسیتا برای گونه زالزالک و کیکم تصادفی و برای گونههای بلوط و بنه این شاخص الگوی پراکنش کپهای را نشان میدهد.
با توجه به بالا بودن درصد فراوانی گونههای بلوط و بنه پراکنش کپهای در هر 3 شاخص قابلقبول است ولی در شاخص نسبت واریانس به میانگین برای گونههای کیکم و زالزالک با توجه به اینکه فراوانی این گونهها بسیار پایین است دارای الگوی پراکنش تصادفی هستند.
واژههای کلیدی: الگوی پراکنش مکانی، بلوط ایرانی، بنه، شاخصهای پراکندگی، قلارنگ.
* نویسنده مسئول، تلفن: 32246042-084، پست الکترونیکی: ali_rostami1974@yahoo.com
مقدمه
ناحیه رویشی زاگرس که جنگلهای نیمهخشک کشور را به خود اختصاص داده است 4/3 درصد از مساحت ایران را در برگرفته و 69 درصد فلور ایران را عناصر این ناحیه تشکیل میدهند (4). صرفنظر از جنگلهای صنعتی ناحیه هیرکانی در شمال ایران، ناحیه رویشی زاگرس وسیعترین جنگلها را در ایران در برمیگیرد که ازنظر تنوع گونهای و محصولات فرعی از ارزشهای بالایی برخوردار میباشند (11). گونه غالب این جنگلها بلوط ایرانی است و همراه با سایر گونههای بلوط (ویول و مازودار)، جنس غالب این جنگلها را تشکیل میدهند و به همین دلیل نیز به جنگلهای بلوط غرب مشهور است (13). حدود 508 هزار هکتار از جنگلهای زاگرس در استان ایلام قرار دارد و عنصر درختی غالب این جنگلها را گونه بلوط تشکیل میدهد (5) و یکی از مناطقی که در مجاورت شهر ایلام، به دلیل برخورداری از پوشش جنگلی بلوط و چشماندازهای زیبا و درههای شگرف، بسیار موردتوجه است منطقه تحت مدیریت سازمان حفاظت محیطزیست تحت عنوان مانشت و قلارنگ است. این منطقه به دلیل آبوهوای منحصربهفرد و تأثیری که بر آبوهوای شهر ایلام دارد، از اهمیت زیستمحیطی بسزایی برخوردار است. این منطقه حفاظتشده با توجه به اختلاف ارتفاع نسبتاً زیاد (1300 تا 2200 متر از سطح دریا) از تنوع گیاهی بسیار خوبی برخوردار است (6) که نیازمند مطالعات تحقیقاتی و بررسیهای میدانی است.
الگوی پراکنش مکانی گیاهان یکی از جنبههای مهم اکولوژی گیاهی است که آگاهی از آن در هر منطقه از مقدمات و ضروریات بررسی پوشش گیاهی بهحساب میآید. شناخت الگوی پراکنش هر یک از گونهها در زندگی اجتماعیشان می تواند استفاده زیادی در جنبههای اکولوژیکی و جنگلشناسی کاربردی بهمنظور مدیریت بهینه داشته باشد (31). الگوی پراکنش به موقعیت افراد در محیط یا آرایش مکانی گونهها در یک جمعیت اشاره دارد (15). درواقع الگوهای پراکنش گیاهان به معنای آرایش فضایی و چگونگی قرار گرفتن پایههای یکگونه یا گونههای مختلف نسبت به هم در یک منطقه است. گیاهان در هر منطقه یا رویشگاه بهصورت تصادفی یا غیر تصادفی پراکندهشدهاند که آرایش گیاهان در پوشش گیاهی طبیعی معمولاً تصادفی نیست. داشتن اطلاعات مکانی در مورد تودههای جنگل و ساختار گیاهان جنگل در مقیاسهای مکانی بزرگ برای سیاستگذاریهای منابع طبیعی و اکولوژی لازم است (18). شناخت الگوی پراکنش مکانی درختان جنگلی میتواند بهعنوان یکی از فاکتورهای مهم در ارزیابی طرحهای مدیریتی و تغییرات جنگل، انتخاب روشهای مناسب آماربرداری، دستیابی به نحوه دخالتهای جنگلشناسی و ارزیابی توان رویشگاه باشد؛ بنابراین شناخت الگوی پراکنش مکانی میتواند کلید راهنمایی برای دخالتهای مدیریتی بهمنظور حفظ، احیاء و توسعه این منابع ارزشمند در جهت رسیدن به توسعه پایدار برای نسلهای آینده باشد. اهمیت الگوی مکانی در جوامع، اولین بار توسط هاچسنسون (Hutchinson) مطرح شد. وی عوامل برداری (برآیند یک نیروی محیطی بیرونی مثل باد، جریان آب و شدت نور)، تکثیر و زادآوری (با توجه به نوع و حالت آن به دودسته کلونی و غیر کلونی تفکیک میشود) و عوامل اجتماعی (به دلیل رفتارهای مادرزادی مانند رفتارهای تعیین قلمرو) را بهعنوان مهمترین عوامل ایجادکننده الگوهای مکانی معرفی کرده است (7)
محققان الگوی پراکنش مکانی را مجموعهای از نقاط بدون بعد که برحسب فاصله نسبیشان از یکدیگر توصیف میشوند تعریف کردهاند: (17). به طورکلی توزیع مکانی نقاط به 3 حالت تصادفی، منظم و کپهای میباشد (به ترتیب از راست به چپ) (19) (شکل 1). الگوهای تصادفی به همگنی محیطی یا الگوهای رفتاری گزینش نشده اشاره میکند الگوهای غیر تصادفی (کپهای و منظم) بیانکننده وجود برخی محدودیتها در جمعیت است.
شکل 1- انواع مختلف الگوی مکانی در طبیعت (گرود و همکاران، 1997)
به این صورت که الگوی کپهای بیانکننده جمع شدن افراد در قسمتهای مساعدتر رویشگاه است و الگوی منظم کنشهای متقابل منفی مانند رقابت افراد برای غذا یا فضا را نشان میدهد (19).
شناخت الگوی پراکنش مکانی گیاهان در تشخیص سازوکارهای خاص آنها، تشریح پایداری اکوسیستم، طراحی طرحهای مدیریتی مناسب و اقدامات حفاظتی و احیایی مفید است (23 و 27). بهروشنی این موضوع تأییدشده است، که شناخت الگوی پراکنش مکانی، ابزاری لازم برای مدیریت بهینه در بسیاری از عرصههای جنگلی جهان است (35). لذا هدف از انجام این مطالعه، بررسی الگوی پراکنش مکانی گونههای شاخص جنگلی در منطقه حفاظتشده قلارنگ بهعنوان یکی از مهمترین ذخیرهگاههای جنگلی حوزه رویشی زاگرس میباشد.
مواد و روشها
منطقه موردمطالعه در قسمتی از منطقه حفاظتشده قلارنگ به مساحت 1200 هکتار واقع در شمال شهرستان ایلام واقع شده است (شکل 2). دامنه ارتفاعی منطقه 1300 تا 2200 متر از سطح دریا و شیب آن 5 تا 80 درصد است. متوسط بارندگی و درجه حرارت سالیانه به ترتیب برابر 590 میلیمتر و 17 درجه سانتیگراداست. فصل خشک منطقه از اوایل اردیبهشت شروعشده و تا اوایل مهرماه ادامه مییابد. کمترین میزان بارندگی ماهیانه در مرداد با 05/0 میلیمتر و بیشترین آن در اسفند با 143 میلیمتر به وقوع میپیوندد (2). این منطقه قسمتی از چینخوردگیهای زاگرس است که در اواخر دوره تریاسه تشکیل شده است. سازندهای تشکیلدهنده منطقه از تشکیلات ایلام بوده که خود از سازندهای گورپی، آسماری و گچساران به وجود آمده است (8).
شکل 2- موقعیت منطقه موردمطالعه در ایران و استان ایلام
روش تحقیق: برای اجرای این تحقیق یک محدوده به مساحت 1200 هکتار از منطقه حفاظتشده قلارنگ انتخاب شد. پس از انجام جنگل گردشی و آماربرداری اولیه بخشی از منطقه انتخابی که دارای دستخوردگی کمتر و تنوع گونهای بالاتری بود به مساحت 45 هکتار انتخاب گردید. قطعات نمونه به روش تصادفی سیستماتیک در یک شبکه آماربرداری 100*150 متری پیاده شد؛ و تعداد 30 قطعهنمونه 400 مترمربعی، مورد آماربرداری قرار گرفت. در داخل هر قطعهنمونه تعداد پایههای درختی و درختچهای که قطر برابرسینه آنها بالاتر از طبقه 5 سانتیمتر بود برحسب گونه مورد شمارش قرار گرفت. سپس شاخصهای الگوی پراکنش نسبت واریانس به میانگین، پراکنش موریسیتا (Morisita) و استانداردشده موریسیتا (Standardized Morisata) به شرح زیر مورد بررسی قرار گرفت.
شاخص نسبت واریانس به میانگین: این شاخص برمبنای محاسبه میانگین و واریانس دادهها تعیین میشود؛ نسبت واریانس به میانگین که شاخص پراکنش است، محاسبه میشود ( 12I=S2X"> ) که در این رابطه I شاخص پراکنش، S2 واریانس تعداد درخت در قطعات نمونه و 12X"> میانگین تعداد درخت در قطعات نمونه است. اگر مقدار شاخص به صفر نزدیک شود، آرایش منظم و درصورتیکه بزرگتر از یک شود، آرایش کپهای و در حالتی که به یک نزدیک شود، آرایش تصادفی به دست خواهد آمد (21).
شاخص پراکنش موریسیتا: موری سیتا در سال 1962 شاخص زیر را برای بررسی پراکنش افراد ارائه کرد:
12Id=nX2-XX2-X">
که در آن Id شاخص پراکنش موریسیتا، n اندازه نمونه، ΣΧ مجموع اعداد کوادراتها (x1+x2+x3+…) و ΣΧ2 مجموع مربعات اعداد کوادراتها (x12+x22+x32+…) میباشد. مقدار مورد انتظار شاخص پراکنش موریسیتا برای حالتهای آرایش تصادفی یک، برای حالت حداکثر یکنواختی برابر 1- 12n-1x-1"> و برای حداکثر تجمع (کپهای) برابر n است (22).
شاخص استانداردشده موریسیتا: بر اساس این دو شاخص و مقدار Id شاخص استانداردشده موری سیتا محاسبه میشود. Id: شاخص پراکنش استاندارد موریسیتا میباشد.
با قرار دادن شاخص موری سیتا در یک مقیاس مطلق از 1- تا 1+ اصلاحاتی در آن ایجاد شده که برای این منظور دونقطه معنیدار شاخص موریسیتا شامل یکنواختی ( 12Mu"> ) و شاخص تجمعی ( 12Mc"> ) به شرح زیر محاسبه و سپس در معادلات شاخص استاندارد موری سیتا در حالتهای مختلف وارد میشود و Id شاخص پراکنش استاندارد موری سیتا که مقداری بین یک و منفی یک است به دست میآید که طبق این شاخص برای الگوی پراکنش تصادفی مقدار آن صفر و یا نزدیک صفر و هر چه به سمت 1- میرود حداکثر یکنواختی و برای حداکثر تجمعی (کپهای) برابر 1+ است (22).
شاخص یکنواختی |
12Mu=x0.9752-n+xixi-1"> |
شاخص تجمع |
12Mc=x0.0252-n+xixi-1"> |
بهمنظور بررسی الگوهای پراکنش درختان از روش متداول در مطالعات جنگل و الگوی پراکنش مکانی یعنی روش قطعهنمونه با مساحت ثابت استفاده شد. اطلاعات حاصل از نتایج برداشت اطلاعات میدانی، با استفاده از نرمافزارهای SPSS و Excel مورد تجزیهوتحلیل آماری قرار گرفت.
نتایج
نتایج فراوانی گونه های درختی و درختچه ای شامل بلوط ایرانی(Quercus brantii Lindl.)، بنه (Pistacia atlantica Desf.)، کیکم (Acer monspessolanum L.) و زالزالک (Cratagus azarolus L.) در جدول 1 ارائهشده است که بیشترین فراوانی مربوط به گونه بلوط ایرانی می باشد.
برای هر چهار گونه درختی منطقه به تفکیک مقادیر شاخصهای پراکنش در قالب جدولهای 2 و 3 ارائهشده است.
جدول 1- فراوانی گونههای درختی و درختچهای منطقه موردمطالعه
گونه |
بلوط ایرانی |
بنه |
کیکم |
زالزالک |
سایر گونهها |
|
درصد فراوانی |
15/84 |
49/5 |
68/3 |
49/2 |
19/4 |
|
تعداد در هکتار |
33/113 |
50/7 |
00/5 |
33/3 |
83/5 |
|
جدول 2- مقادیر شاخصهای الگوی پراکنش
|
نسبت واریانس به میانگین |
موریسیتا |
کای اسکور |
یکنواختی |
تجمعی |
استاندارد موریسیتا |
بلوط |
753/2 |
565/1 |
405/106 |
905/0 |
122/1 |
508/0 |
بنه |
713/3 |
833/10 |
664/107 |
619/0- |
09/3 |
642/0 |
کیکم |
241/3 |
467/0 |
335/26 |
591/1- |
344/4 |
103/0- |
زالزالک |
368/2 |
50/0 |
50/27 |
318/3- |
574/6 |
057/0- |
جدول 3- نتایج شاخصهای الگوی پراکنش
|
نسبت واریانس به میانگین |
موریسیتا |
استاندارد موریسیتا |
بلوط ایرانی |
کپهای |
کپهای |
کپهای |
بنه |
کپهای |
کپهای |
کپهای |
کیکم |
کپهای |
تصادفی |
تصادفی |
زالزالک |
کپهای |
تصادفی |
تصادفی |
بر اساس نتایج کسبشده برای هر چهار گونه موردمطالعه الگوهای متفاوتی به دست آمد (جدول 3).
همانطور که در جدول 1 مشخص است بیشترین فراوانی مربوط به گونه بلوط ایرانی بوده و میتوان گفت که این گونه، گونه شاخص منطقه است. در جدول 2 شاخص نسبت واریانس به میانگین برای هر چهار گونه بیشتر از یک و درنتیجه پراکنش کپهای را نشان میدهد.
مقادیر کای اسکور برای بلوط ایرانی و بنه به ترتیب 405/106 و 664/107 به دست آمد و فرض تصادفی بودن با احتمال 95 درصد رد میشود و با توجه به مقدار شاخص موری سیتا برای بلوط ایرانی و بنه که 833/10 و 565/1 میباشد الگوی پراکنش برای این دو گونه الگوی کپهای است. الگوی پراکنش برای گونههای زالزالک و کیکم در شاخص موری سیتا بهصورت یکنواخت به دست آمد چون مقادیر بهدستآمده برای آنها به ترتیب 5/0 و 467/0 بوده است؛ اما با آزمون کای اسکور و مقایسه این دو ضریب با مقدار کای اسکور مشخصشده برای آن درجهی آزادی در جدول مشخص گردید که پراکنش برای این دو گونه تصادفی است زیرا مقدار کای اسکور محاسبهشده برای این دو گونه 5/27 و 335/26 بوده است. درحالیکه این مقدار در جدول کای اسکور در سطح 5 درصد برای درجهی آزادی 29 برابر 557/42 به دست آمده است و با مقایسه این دو عدد، فرض تصادفی بودن پراکنش آنها با احتمال 95 درصد پذیرفته میشود.
از نظر شاخص استاندارد موری سیتا با توجه به مقادیر بهدستآمده که در جدول 2 قابلمشاهده است برای بلوط ایرانی و بنه شاخص مذکور ارقام 508/0 و 642/0 را نشان میدهد که معرف الگوی پراکنش کپهای برای گونه های مذکور است اما برای گونه زالزالک و کیکم مقدار این شاخص 057/0- و 103/0- است که این اعداد به سمت صفر میل میکنند. پس شاخص تصادفی برای آنها استنباط میشود.
بحثو نتیجه گیری
بررسی الگوی مکانی درختان در تودههای طبیعی بهعنوان راهنمایی برای پی بردن به گرادیانها و محدودیتهای محیطی و شرایط اکولوژیکی مانند رقابت و همچنین نیازهای گونهها دارای اهمیت زیادی است (12). نحوه پراکنش پایههای درختی و درختچهای یک جنگل و نحوه قرارگیری شان نسبت به درختان همانگونه و پایههای سایر گونهها، اطلاعات فراوانی در اختیار جنگلداران و اکولوژیستهای جنگل قرار میدهد. مثلاً برای یک گونه، الگوی قرارگیری پایههای درختان در کنار یکدیگر میتواند ازیکطرف به معنی تمرکز منطقههای زادآوری باشد و از سوی دیگر ممکن است محدودیت رشدی برای آنگونه تلقی شود، بنابراین آشیان اکولوژیک حضور یک گونه گیاهی بهطور مستقیم تحت تأثیر راهبرد الگوی پراکنش افراد جمعیتهای آنگونه قرار میگیرد. (29).
بهطورکلی گیاهان در هر منطقه جغرافیایی یا در هر رویشگاه به یکی از دو صورت تصادفی و غیر تصادفی پراکندهشدهاند. پراکنش غیر تصادفی نیز بهنوبه خود به دو شکل یکنواخت و کپهای تقسیم میشود (30 و 34). وقتی حضور یک فرد بر حضور فرد دیگر تأثیر زیادی نداشته باشد، پراکنش این افراد تصادفی است. الگوهای تصادفی در جمعیتهای موجودات زنده، به همگنی محیطی و یا به الگوهای رفتاری غیرانتخابی اشاره دارند. الگوهای غیر تصادفی بیانگر وجود برخی محدودیتها در جمعیت است. پراکنش یکنواخت از کنشهای متقابل منفی مثل رقابت برای غذا یا فضا بین افراد حاصل میشود. این نوع پراکنش معمولاً زمانی به وجود میآید که قلمرو افراد معین بوده و این محدودیتها برابر و یکسان باشند. همچنین الگوی کپهای بیان میکند که افراد در قسمتهای مساعدتر رویشگاه جمع شدهاند. این امر ممکن است به دلیل رفتار گروهی، ناهمگنی محیطی، روش تجدید حیات و غیره باشد. بهعبارتدیگر زمانی که حضور یک فرد در یک مکان به حضور دیگر افراد در آن مکان وابسته باشد، الگوی پراکنش، مجتمع یا کپهای است (30 و 34). الگوی پراکنش کپهای نیز میتواند ناشی از برتری رقابتی در رویشگاههای کوچک، آشوبهای داخل اکوسیستم و یا محدودیتهای گسترش و انتشار گیاهان باشد. گونههایی که الگوی پراکنش کپهای دارند در مقایسه با گونههای با الگوی پراکنش تصادفی، قدرت رقابتی بیشتری دارند (24).
در بررسی شاخصهای موردمطالعه در این تحقیق، شاخص نسبت واریانس به میانگین برای هر چهار گونه الگوی کپهای را نشان داد. برای دو گونه زالزالک و کیکم با توجه به مشاهدات میتوان دریافت به دلیل فراوانی کم این دو گونه در منطقه این نسبت نمیتواند معرف مناسبی برای نشان دادن الگوی پراکنش باشد درصورتیکه برای دو گونهی بنه و بلوط به دلیل فراوانی بیشتر بهدرستی میتوان الگوی آنها را کپهای معرفی کرد.
در خصوص شاخص موریسیتا الگوی پراکنش برای گونههای بلوط ایرانی و بنه با توجه به مقدار شاخص مذکور برای این دو گونه، فرض تصادفی بودن با احتمال 95 درصد رد و الگوی پراکنش برای آنها الگوی کپهای محاسبه شد. برای گونههای زالزالک و کیکم الگوی مذکور یکنواخت به دست آمد و با مقایسه مقادیر آنها فرض تصادفی بودن پراکنش آنها بررسی شد که از طریق آزمون کای اسکور مشخص گردید پراکنش این دو گونه با احتمال 95 درصد تصادفی میباشد.
همانند شاخصهای نسبت واریانس به میانگین و شاخص موریسیتا، شاخص استاندارد موری سیتا برای گونههای بلوط ایرانی و بنه الگوی پراکنش کپهای و برای گونه های زالزالک و کیکم الگوی تصادفی را نشان داد.
در راستای تحقیق حاضر عسکری و همکاران (1393) (10) نیز به این نتیجه رسیدند که الگوی پراکنش برای بلوط ایرانی توسط پنج شاخص موردبررسی الگوی کپهای را نشان میدهد. آنها همچنین اعلام کردند که برای الگوی پراکنش گونههای کیکم و ارس، یک عدم قطعیت درنتیجه گیری الگوی پراکنش این گونهها دیده میشود، به این صورت که از بین پنج شاخص موردبررسی، دو شاخص C و جانسون و زیمر، پراکنش این گونهها را تصادفی و سه شاخص دیگر شامل الگوهای پراکنش هینز و ابرهارت، پراکنش این گونهها را کپهای نشان دادند که در مورد گونه کیکم با مطالعه مذکور تطابق دارد. همچنین اخوان و همکاران (1394) (1) در تحقیق خود در جنگلهای بیوره استان ایلام الگوی پراکنش درختان خشکیده بلوط ایرانی را کپهای اعلام کردند که با نتایج تحقیق حاضر مطابقت دارد. صفری (1388) (9) در بررسیهای خود الگوی پراکنش مکانی گونههای بنه و بلوط ایرانی را کپهای اعلام کرد که با نتایج این تحقیق همخوانی دارد. در بررسی انجامشده توسط پورهاشمی و همکاران (1393) نیز الگوی پراکنش مکانی برای توده های شاخه زاد برودار کپه ای بدست آمد (3).
در جنگلهای جنوب غربی پرتغال، الگوی پراکنش گونههای Quercus suber L. و Quercus faginea Lam. کپه ای محاسبه شد (25). همچنین در جنگلهای شاخه زاد بلوط اسپانیا که گونه Quercus robur L. گونه غالب منطقه بود، نوع الگوی پراکنش کپهای به دست آمد (32). الگوی پراکنش مکانی گونه Quercus variabilis Blume. در چین نیز بهصورت کپهای به دست آمد (36) که همگی آنها با نتایج این تحقیق و الگوی پراکنش بلوط ایرانی مطابقت دارد.
با توجه به اینکه بذر بلوطها درشت و سنگین است و عمده بذر آنها در زیر تاج درخت میریزد، ایجاد الگوی کپهای برای درختان بلوط دور از انتظار نیست و به نظر میرسد نقش این فاکتور در نوع الگوی بهوجودآمده بسیار مهمتر از سایر فاکتورها باشد (28). مانابی و همکاران (2000) (26) و تایلور و کوین (1998) (33) به این نتیجه دست یافتند که الگوی پراکنش بسیاری از گونهها در جوامع جنگلی بهصورت کپهای یا منظم است. همچنین، تحقیقات دیگر که در این زمینه انجامشده نشان داده است که توزیع تصادفی در جنگل بهندرت اتفاق میافتد، زیرا درختان در جنگل روابط متقابل دارند و این رابطه متقابل در ساختار مکانی جنگل تأثیر میگذارد (20). به نظر میرسد برای بلوط ایرانی و بنه سنگینی بذر و افتادن آن در زیر تاج درخت مادری از عوامل مهم در شکلگیری الگوی پراکنش کپهای باشد. ضمن اینکه ایجاد جست گروه در فرم شاخه زاد بلوط ایرانی نیز در این رابطه تأثیرگذار است. برای کیکم بالدار بودن بذر میتواند از دلایل پراکنش آن به شکل تصادفی محسوب شود، همچنین جمعآوری بذر زالزالک و استفاده از آن توسط انسان میتواند بر عدم ایجاد الگوی پراکنش کپهای تأثیرگذار باشد. ضمن آنکه برای گونههای مختلف استفاده یا انتقال بذر توسط حیاتوحش و نیز حمل آنها همراه سیلابهای فرسایشی بر الگوی پراکنش آنها میتواند مؤثر باشد.
نتیجهگیری کلی
در بررسی الگوی پراکنش مکانی گونههای درختی منطقه با استفاده از شاخصهای نسبت واریانس به میانگین، موری سیتا و استاندارد موری سیتا الگوی پراکنش مکانی برای گونههای بلوط ایرانی و بنه بهصورت کپهای محاسبه شد؛ اما برای گونههای کیکم و زالزالک الگوی پراکنش تصادفی به دست آمد.