کلید شناسایی تکمیل شده برای گونه­های مطالعه شده: بر اساس کلیدهای شناسایی قبلی از جنس Urtica L. و با استفاده از نتایج مطالعه حاضر مربوط به صفات ریخت‌شناسی و به خصوص ریزریخت‌شناسی کلید شناسایی جدیدی برای جنس گزنه در ایران به صورت زیر تهیه شده است.

1-گیاهانی چندساله، اغلب دوپایه؛ گل‌آذین سنبله یا خوشه مرکب، بطول 5/1 تا 5/10 سانتیمتر؛ دانه‌های گرده بقطر بیشتر از 17 و تا 12 میکرومتر، دارای 4 منفذ و با تزئینات سطحی تاول‌مانند (Pustulate)  .......... . U. dioica L.1
- گیاهانی یکساله یا دوساله، یک‌پایه؛ گل‌آذین سرسان و یا خوشه سنبله بطول 1 تا حداکثر 5/3 سانتیمتر؛ دانه گرده به قطر کمتر یا بیشتر از اندازه بالا و با تعداد منفذ کمتر یا بیشتر از اندازه بالا  ......................................................  2
2- گل‌آذین حامل گلهای نر و ماده جدا، گل­آذین گلهای ماده سرسان با دم بلند، گلپوش­ گل ماده متورم و بعد از شکوفایی کاملا رشد کننده. فندقه به طول 2/2 تا 1/3 میلی­متر با قاعده گرد و کمابیش نامتقارن. دانه‌های گرده به قطر بیشتر از 25 و تا 32 میکرومتر، با 6 تا 12 منفذ، با تزئینات منقوط (Punctate)  ............   U. pilulifera L..3
- گل‌آذین خوشه‌ سنبله واجد هر دو گلهای نر و ماده، به طول 5/0 تا 5/3 سانتی­متر، گلپوش‌ گل ماده غیرمتورم و بعد از شکوفایی غیر رشد کننده. فندقه به طول 7/1 تا 2/2 میلی­متر، با قاعده کمابیش ­قلبی شکل. دانه‌های گرده به قطر 13 تا 17 میکرومتر، با 2 منفذ و با تزئینات دان­دان (Granulate)  ........................................... U. urens L. .2
- گیاه اغلب دوپایه، چند ساله، گل­آذین یک­جنسی به طول 5/1 تا 5/10 سانتی­متر، قطعات گلپوش گل­های ماده حامل میوه در تمام سطح کرکدار. فندقه به طول 1 تا 5/1 میلی­متر با قاعده پخ، با تزئینات چاله مانند با سطوح چروکیده (Areolate with Roguse). دانه گرده به قطر بیشتر از 17 و تا 21 میکرو­متر، بندرت 14 میکرومتر، با 4 منفذ نافی شکل و با تزئینات جوش مانند یا تاول مانند (Pustulate).  .............................................................  U. dioica L. .1

بازنگری و تکمیل شرح‌ گونه‌های مطالعه شده: با استفاده از نتایج بررسی‌های ریخت‌شناسی در این مطالعه و بررسی‌های ریزریخت‌شناسی دانه گرده و فندقه در مطالعه دیگری از نویسندگان مقاله حاضر؛ شرح‌های جدید و کامل‌ شده‌ای از گونه‌های جنس گزنه ایران با تکمیل صفات ریخت‌شناسی مربوط به اندام‌های رویشی و زایشی و ارائه داده‌های مربوط به صفات ریزریخت‌شناسی دانه گرده و فندقه، تهیه گردیده که در ذیل آمده‌است.

شرح کامل شده زیرگونه Urtica dioica L. subsp. dioica  : گیاهانی چند ساله، دو پایه، بندرت یک‌پایه، سبز مایل به زرد. ریزوم افقی. ساقه به ارتفاع 50 تا 100 و یا بندرت 150 سانتی­متر، افراشته یا خیزان، ضخیم، اغلب غیر­ منشعب، گاهی منشعب، چهار گوش، با کرک­های زبر گزنده و زبر خمیده غیرگزنده پراکنده یا بندرت تقریبا بدون کرک. پهنک برگها نیزه­ای باریک، نیزه­ای- تخم­مرغی، تخم­مرغی پهن تا تقریباً دایره­ای، نوک تیز یا نوک باریک، در قاعده تقریباً قلبی، باریک یا گوه­ای، به طول 5/4 تا 5/16 و پهنای 5/2 تا 12 سانتی­متر، به رنگ سبز خاکستری، سبز مایل به زرد، سبز، تا زیتونی متمایل به سبز، در هر دو سطح با کرک­های گزنده یا با کرک­های زبر خمیده پراکنده، بندرت بدون کرک، اغلب در حاشیه دندانه­دار، دندانه­ها داسی شکل، به طول 2/0 تا 8/1 سانتی­متر. دمبرگ کوتاهتر از پهنک به طول 1 تا 8 و بندرت تا 13 سانتی­متر، با پوششی از کرک زبر گزنده و کرک زبر خمیده غیرگزنده. گوشوارک­ها نیزه­ای باریک یا گاهی نیزه­ای پهن، جدا، به طول 3 تا 12 و عرض 6/0 تا 2/4 میلی­متر، علفی تا تقریباً غشایی، با کرک­های گزنده و غیرگزنده بسیار پراکنده در کل سطح و حاشیه و یا بدون کرک، مژه­دار. گل­آذین طویل، سنبله یا خوشه­مرکب، اغلب کرکی یا کرکی متراکم، گل­آذین نر به طول 5/1 تا 11 سانتی­متر، گل­آذین ماده 5/1 تا 5/9 سانتی­متر، گاهی متراکم، گسترده، بعد از شکوفایی واژگون؛ دمگل به طول 2/0 تا 1 میلی­متر. گل نر با 4 پرچم به طول 6/0 تا 6/2 میلی­متر. گلپوش ماده تخم­مرغی تا بیضی شکل باریک، قطعات گلپوش در گل­های ماده با کرک زبر گزنده و غیرگزنده به صورت پراکنده در کل سطح، نوک گرد، نوک کند و یا نوک تیز، به طول ا تا 9/1 و عرض 7/0 تا 5/1 میلی­متر، گلپوش نر کروی و گاهی فنجانی شکل با قطعات گرد تا بیضی شکل و یا گاهی مربع شکل، نوک تیز و یا نوک کند، به طول 1 تا 8/1 و عرض 5/0 تا 1 میلی­متر، با پوشش کرکی زبر خمیده غیرگزنده و پراکنده در کل سطح،. میوه فندقه، تخم­مرغی تا بیضی شکل، در قاعده به حالت پخ، در نوک باریک شونده کوتاه، دارای پاپوس، به طول 1 تا 5/1 میلی­متر و عرض 5/0 تا 1 میلی­متر، زیتونی یا زیتونی قهوه­ای یا قهوه­ای تیره، براق یا کمی منقوط، تزیینات سطح خارجی بصورت چاله مانند با سطوح چروکیده  (Areolate with Roguse). دانه گرده کروی شکل، به قطر 17 تا 21 میکرومتر، بندرت 14 میکرومتر، دارای 4 منفذ، تزیینات سطح از نوع تاول مانند یا جوش مانند (Pustulate).

شرح تکمیل شده گونهU. Urens L.  : گیاهانی یک ساله یا دو ساله، یک پایه با ریشه ساده. ساقه با ارتفاع 15 تا 50 و یا بندرت 90 سانتی­متر، افراشته یا خیزان، غیر منشعب یا بندرت منشعب، چهار گوش، درقسمت­های فوقانی با کرک­های گزنده، همراه با کرک­های پراکنده غیرگزنده. پهنک برگ­ها تخم­مرغی یا تخم­مرغی کشیده، تقریبا نوک کند یا نوک باریک، در قاعده باریک شونده کوتاه، به طول 2 تا 7 و عرض 2/1 تا 5/4 سانتی­متر، در قسمت زیرین تقریبا بدون کرک، در حاشیه اره‌ای مضاعف، دندانه­ها تقریباً داسی شکل، به طول 2 تا 12 و پهنای 5/1 تا 3 میلی­متر. دمبرگ­ها کوتاه­تر از پهنک، به طول 2 تا 3 و یا بندرت 1 یا 7 سانتی­متر، با پوششی از کرک زبر خمیده غیرگزنده، گاهی بدون کرک. گوشوارک نیزه­ای، جدا، به طول 1 تا 5/2 و عرض 3/0 تا 5/1 میلی­متر، با کرک­های غیرگزنده پراکنده در حاشیه. گل­آذین خوشه­ای یا سنبله، حامل گل های نر و ماده، با تعداد گل­های ماده بیش از نرها، در محور کرک دار، بعد از شکوفایی گسترده یا تقریبا افراشته، به طول 5/0 تا 2 و بندرت 5/3 سانتی­متر. دمگل به طول 2/0 تا 2 میلی­متر. گل نر با 4 پرچم، میله پرچم به طول 1 تا 9/1 میلی­متر. گلپوش گلهای ماده تخم­مرغی پهن تا بیضی‌شکل پهن، با کرک­های گزنده و غیرگزنده پراکنده در حاشیه، با قطعاتی به طول 4/1 تا 1/2 میلی­متر و عرض 2/1 تا 8/1 میلی­متر، نوک گرد و یا نوک‌کند. گلپوش گل‌های نر گرد تا بیضی‌شکل، مربع و گاهی فنجانی شکل، با قطعاتی به طول 8/0 تا 7/1 میلی­متر و عرض 5/0 تا 1 میلی­متر، نوک تیز و یا نوک‌کند با پوششی از کرک­های غیرگزنده پراکنده در کل سطح. میوه فندقه، تخم­مرغی پهن، بدون پاپوس، به طول 7/1 تا 2 و بندرت 2/2 و عرض 1/1 تا 6/1 میلی­متر، نوک کند تا نوک فرورفته، در قاعده شبه­قلبی، قهوه­ای یا قهوه­ای تیره، براق، ، تزیینات سطح از نوع سنگ­پایی تا کمابیش سنگ­پایی (Muricate to Submuricate). دانه گرده به قطر 13 تا 17 میکرومتر، دارای 2 منفذ، تزیینات سطح از نوع دان­دان ((Granulate.

شرح تکمیل شده گونه . Urtica pilulifera L: گیاهانی یک ساله یا دو ساله، یک پایه، با ریشه ساده. ساقه به ارتفاع 20 تا 150 سانتی‌متر، افراشته یا خیزان، غیر منشعب یا منشعب، چهارگوش، با کرک‌های گزنده، گاهی در قسمت­های پایین بدون کرک یا تقریباً بدون کرک. پهنک برگها تخم­مرغی، تخم­مرغی نیزه‌ای تا قلبی، به طول 3 تا 10 و عرض 4/1 تا 7/9 سانتی‌متر، نوک تیز یا نوک باریک، ته بریده، با قاعده تقریباً قلبی یا قلبی، سبز روشن با کرک‌های گزنده، کرکدار یا تا حدودی کرکدار، گاهی کاملاً بدون کرک غیرگزنده، در حاشیه اره‌ای، دندانه­ها تقریبا داسی شکل، به طول 2 تا 19 میلی‌متر. سلولهای قاعده کرک­ها ارغوانی تیره یا قهوه‌ای، دمبرگ‌ها کوتاهتر از پهنک به طول 1 تا 8 سانتی‌متر، پوشش دمبرگ از نوع کرک زبر گزنده و کرک غیرگزنده. گوشوارک تخم‌مرغی یا تخم‌مرغی- نیزه‌ای، جدا، کرم رنگ، با کرک‌های غیرگزنده پراکنده در حاشیه، به طول 4/1 تا 8 و عرض 1 تا 7/2 میلی‌متر. گل­آذین حامل گلهای نر و ماده جدا، گل‌آذین ماده سنبله سرسان، به قطر 5/0 تا 5/1 سانتی‌متر با کرک‌های بلند، گاهی با دمگل‌آذین بلند‌تر یا کوتاه‌تر از قطر گل‌آذین، طول گل‌آذین ماده 1 تا حداکثر 5/3 سانتی‌متر. گلپوش‌های گل‌های ماده کروی شکل با کرک‌های زبر گزنده و غیرگزنده بلند به رنگ سبز روشن تا تقریبا سفید پراکنده در کل سطح، بعد از شکوفایی طویل و متورم، قطعات گلپوش به طول 3 تا 6 میلی‌متر و عرض 1/2 تا 4/3 میلی‌متر، با نوک گرد. گل‌آذین نر خوشه‌-سنبله به طول 1 تا 5/8 سانتی‌متر، گلپوش گل‌های نر ریزان، دارای کرک‌های گزنده و غیرگزنده، پراکنده در کل سطح، با قطعات نوک گرد و یا نوک کند به طول 1 تا 2/2 میلی‌متر و عرض 5/0 تا 4/1 میلی‌متر. میوه فندقه، تخم‌مرغی پهن به طول 3/2 تا 1/3 و عرض 4/1 تا 4/2 میلی‌متر، نوک کند فرورفته، در قاعده کمابیش گرد و نامتقارن، قهوه‌ای سوخته، قهوه‌ای مایل به زیتونی، قهوه‌ای مایل به ارغوانی یا ارغوانی تیره، کرم با نقاط زرشکی، براق، گاهی تقریباً منقوط، تزیینات سطح کمابیش سنگ‌پایی گاهی متمایل به صاف و یا کمابیش دان دان(Submuricate to Subgranulate) . دانه گرده به قطر 25 تا 32 میکرومتر، دارای 6 تا 10 منفذ فرورفته، تزیینات سطح دانه گرده از نوع منقوط (Punctate).

بحث

سه گونهU. dioica L. ، U. pilulifera L. و U. urens L. بر روی درخت حاصل از آنالیز تجزیه خوشه­ای صفات ریخت‌شناسی بخوبی از هم تفکیک گردیده‌اند و نشان‌دهنده این است صفات ریخت‌شناسی به تنهایی میتواند برای تفکیک این گونه‌ها کاربرد داشته باشد. بعلاوه نشان میدهد که صفات مورد بررسی در این مطالعه از نظر نوع، نحوه تعریف و تعداد بصورت صحیح انتخاب، بررسی و آنالیز گردیده‌اند. در این رابطه نتایج حاصل از مطالعه مورفومتریک 14 گونه از جنس آویشن Thymus(Lamiaceae) با مشکلات شناسایی بر اساس صفات رایج ریختی، کارایی برخی ویژگیهای ریخت‌شناسی دیگر را در جداسازی گونه های این جنس نشان داده است(2). در مطالعه مشابه دیگر نتایج مشابهی در ارتباط با گونه های جنس کهور Prosopis(Fabaceae) بدست آمده است (4). در درخت حاصل از آنالیز تجزیه خوشه ای صفات ریخت‌شناسی جمعیت­های مربوط به دو گونه U. pilulifera L. و U. urens L. تا اندازه زیادی از یکدیگر تفکیک شده­اند و نشان میدهد صفات ریخت­شناسی مورد بررسی علاوه بر جدایی مرز گونه­ها در تشخیص و تمایز تنوع بین جمعیتی هم نقش بسزایی داشته‌اند. در مطالعه مشابهی با تاکسونومی عددی بر اساس صفات ریختی در گونه های بخش Genea Dum. از جنس Bromus L. متعلق به تیره Poaceae ، مشاهده گردید که  برخی صفات کمی کمتر تاکید شده در منابع سیستماتیکی میتوانند در تعریف و تعیین تنوع جمعیت های این گونه ها  کاربرد داشته باشند(17). در ارتباط با گونه U. dioica L. در درخت حاصل از تجزیه خوشه‌ای، جمعیت رامسر و بخشی از جمعیت چالوس گروه جداگانه‌ای را تشکیل داده‌اند که تمایز آنها با سایر افراد و جمعیت‌ها در این گونه دو پایه‌ای بودن آنهاست. دیگر جمعیت­های مربوط به این گونه بطور کامل تفکیک نشده و پراکندگی بین جمعیتی قابل توجهی را نشان داده‌اند. در این مورد از آنجایی که گونه U. dioica L. نسبت به دو گونه دیگر پراکنش گسترده و وسیع‌تری دارد و اصطلاحا یک گونه جهان‌وطنی (Cosmopolitan) شناخته میشود، سازش بهتری با شرایط جغرافیایی، ادافیکی و اقلیمی متنوع و میکروکلیماها داشته و تنوع صفات بیشتری را نشان میدهد. بنابراین جمعیت­های محدود با ویژگی­های نسبتاً متمایز از این گونه کمتر دیده می­شود اما نتیجه قابل توجه در مورد این گونه این است که در مطالعات مربوط به تنوع زیستی و کلیه مطالعات گیاهشناسی و حتی مطالعه تجزیه شیمیایی و مواد موثره؛ لازم است که جمعیت‌های یک پایه و دوپایه این گونه بطور جداگانه مورد بررسی قرار گیرد. در محل رویشگاه گزارش شده گونه U. cannabina L. در ایران یعنی اطراف رودخانه شاهرود نمونه‌ای با مشخصات ذکر شده از این گونه دیده نشد و بنابراین نظر نویسنده فلور ایران (1) به این صورت که این گونه بر اساس اشتباه شناسایی در فلور ایران وارد گردیده است؛ تائید میگردد. بر اساس صفات مورد بررسی و استفاده شده در آنالیز که بمنظور تفکیک و شناسایی گونه‌ها و جمعیت‌ها و حتی افراد، بخوبی ارزیابی شده و قابلیت بکارگیری آنها تائید گردید، برای جنس گزنه در ایران، کلید جدید شناسایی گونه و شرح­هایی تکمیل‌شده از گونه­ها تهیه شده ‌است که در آن علاوه بر تصحیح و تکمیل داده­های قبلا استفاده ‌شده از صفات ریخت­شناسی؛ از داده­های ریخت‌شناسی جدید و داده‌های ریز ریخت­شناسی مربوط به دانه گرده و فندقه که در این مطالعه برای اولین بار استفاده شده و ارزش تشخیصی قطعی دارد نیز بخوبی استفاده شده است. 3 گونه مورد بررسی از نظر صفات: اندازه فندقه، شکل قاعده فندقه، اندازه دانه گرده، تعداد منفذ دانه گرده و شکل تزئینات دانه گرده کاملاً از یکدیگر متمایز بوده و از این صفات بخوبی میتوان بعنوان صفات تشخیصی در جایگاه خود استفاده کرد. این صفات در مطالعه حاضر در کلید شناسایی گونه‌ها و شرح آنها بکار رفته است.