Document Type : Research Paper
Authors
Bu-Ali Sina University
Abstract
Saponins as secondary metabolites that are found in many plants and some animals are high molecular weight glycosides, consisting of a sugar moiety linked to a triterpens or steroid aglycone. Many saponins have detergency properties and give stable foam in water. Members of the genus Verbascum L. are characterized by yellow flowers and mostly smoke crack and thick leaves. The Verbascum species have active chemicals, which can reduce cyclooxygenase activity. Quantitative and qualitative studies of saponins from the aerial parts and roots of three Verbascum species, namely Verbascum nudicaule, Verbascum sinuatum and Verbascum speciosum were carried out by spectrophotometry and TLC method. In this study, 5 fractions were obtained from each section. Among three species studied, Verbascum speciosum showed high content of saponins in root and also aerial parts. In addition, thin layer chromatography of the extracts of three species on TLC plates represents some saponin spots with different Rf value in the range of 0.13-0.73.
Keywords
مطالعه محتوای ساپونین در بخشهای هوایی و ریشه سه گونه از جنس L. Verbascum
رویا کرمیان* و فاطمه قاسملو
همدان، دانشگاه بوعلی سینا، دانشکده علوم پایه، گروه زیستشناسی
تاریخ دریافت: 16/4/92 تاریخ پذیرش: 28/10/92
چکیده
ساپونینها، متابولیتهای ثانویهای هستند که در بسیاری از گیاهان و برخی از جانوران یافت میشوند. آنها گلیکوزیدهایی با وزن مولکولی بالا هستند که دارای گروه قندی متصل به یک آگلیکون تریترپنوئیدی یا استروئیدی میباشند. بسیاری از ساپونینها خاصیت پاککنندگی دارند و در آب کف پایدار ایجاد میکنند. جنس گل ماهورVerbascum L.) ) حاوی ترکیبات و اجزاء فعالی است که فعالیت سیکلواکسیژنازی را کاهش میدهد. در این بررسی، محتوای ساپونین کل در ریشه و بخشهای هوایی 3 گونه از جنس Verbascum شاملV. nudicaule ،V. sinuatum و V. speciosumبه صورت کمی و کیفی به روشهای طیفسنجی نوری و کروماتوگرافی لایه نازک مطالعه شد. در این بررسی، 5 فرکشن مختلف از هر اندام گیاه بدست آمد که مقدار ساپونین استخراج شده از ریشه بیشتر از بخشهای هوایی بود. در میان این سه گونه،V. speciosum بیشترین مقدار ساپونین را هم در ریشه و هم در بخشهای هوایی نشان داد. همچنین کروماتوگرافی لایه نازک عصاره سه گونه Verbascum بر روی صفحات TLC، لکههای ساپونینی را با Rfهای مختلف در محدوده 73/0-13/0 آشکار نمود.
واژههای کلیدی: طیفسنجی نوری، ساپونین، کروماتوگرافی لایه نازک، L. Verbascum
* نویسنده مسئول، تلفن: 09183134161، پست الکترونیکی:R_karamian@basu.ac.ir
مقدمه
مواد مؤثره گیاهان همواره به عنوان موادی غیر قابل جایگزین مورد استفاده بوده و خواهند بود. با گذشت زمان تعداد گیاهان دارویی شناخته شده افزوده شده و زمینههای کاربرد آنها نیز گستردهتر شدهاست. به طور کلی ترکیبات ضدمیکروبی گیاهان، شامل مجموعه متنوعی از ترکیبات مانند ساپونینها، فنلها، هیدروکسامیک اسیدهای حلقوی، گلیکوزیدهای سیانوژنیک، ایزوفلاونوئیدها، سزکوئیترپنوئیدها، مشتقات اندولی حاوی سولفور و برخی ترکیبات دیگر هستند (11، 16، 22، 19). ساپونینها گلیکوزیدهایی با وزن مولکولی بالا هستند که از یک بخش قندی متصل به آگلیکون تریترپنوئیدی یا استروئیدی تشکیل میشوند. آگلیکون یا بخش غیرقندی مولکول ساپونینها، ژنین یا ساپوژنین نامیده میشود که با پیوند گلیکوزیدی به بخش قندی متصل میشود. با توجه به نوع ژنین، ساپوژنینها را میتوان به سه گروه 1) گلیکوزیدهای تریترپنوئیدی، 2) گلیکوزیدهای استروئیدی و 3) گلیکوزیدهای آلکالوئیدی- استروئیدی تقسیم نمود. یک یا بیش از یکی از این سه ساختار، در برخی گونههای گیاهی یافت میشوند. اهمیت این ترکیبات به دلیل فعالیت ضدمیکروبی مؤثر آنهاست که اغلب در مقادیر فراوان در گیاهان سالم یافت میشوند. این مولکولها به عنوان حفاظتکنندههای گیاهی ضدمیکروبی نیز شناخته شدهاند (11، 16، 17، 22، 19). قندهایی که به طور معمول در ساختار ساپونینها وجود دارند، آرابینوز، گالاکتوز، گلوکز، رامنوز، گزیلوز، گالاکتورونیک اسید و گلوکورونیک اسید هستند (5، 6).
اعضای جنس گل ماهور (Verbascum L.) متعلق به تبار Verbaceae از تیره Scrophulariaceae (21) با 42 گونه در ایران هستند که 14 گونه از آنها انحصاری است (9). گل ماهورها (Verbascum L.) با گلهای زرد رنگ و برگهای اغلب کرکآلود و ضخیم خود مشخص میشوند (4). از روزگاران کهن از این گیاهان برای درمان سرفه و مشکلات تنفسی استفاده میشدهاست. مهاجران اروپایی این گیاه را با خود به آمریکا برده و از این گیاه برای درمان سرفه، سرماخوردگی، التهاب حلق و گلو، ورم لوزهها، اسهال و بواسیر و عفونتهای مجاری ادراری استفاده میکردهاند) 14.( گونههای گل ماهور حاوی ترکیبات و اجزاء فعالی هستند که میتوانند فعالیت سیکلواکسیژنازی را کاهش دهند. در عصاره این گیاهان مواد واجد فعالیت پادعفونیکنندگی و پادالتهابی مانند ساپونین گلیکوزید، گلیکوزید فنیل اتانوئید و ورباسکوزید وجود دارند که مورد اخیر دارای قدرت ترمیمکننده زخم نیز میباشد (13).
آزمایشهای انجام شده بر روی گل ماهور مشخص نمودهاست که این گیاه دارای ترکیبات متعددی ازجمله هشت گروه عمده ساپونینها، ایریدوئید گلیکوزیدها، فنیلاتانوئید گلیکوزیدها مانند ورباسکوزید، مونوترپن گلیکوزیدها، نئولیگنانها مانند نئولیگنان، فلاونوئیدها مانند آپیژنین، استروئیدها و اسپرمین آلکالوئیدها میباشد (27).
مطالعه محتوای میزان فنل و فلاونوئید کل در سه گونه Verbascum شاملV. nudicaule ،V. sinuatum و V. speciosum نشان دادهاست که گونه V. sinuatum با محتوای فنل و فلاوونوئید کل 2/118 و 77/5 میلیگرم در گرم وزن خشک، بیشترین مقدار فنل و فلاونوئید کل را در بین سه گونه داراست. همچنین بررسی فعالیت آنتیاکسیدانی این سه گونه نشان داد که عصاره متانولی بخشهای هوایی این گونهها توانایی قابل ملاحظهای در مهار رادیکال آزاد (DPPH) 2, 2- diphenyl-1-picryl-hydrazyl و کلاتکنندگی آهن دارند (12). ایریدوئید گلیکوزیدها بطور گسترده در جنس Verbascum یافت میشوند، بویژه catalpol، aucubin و مشتقات آسیلی آنها که در گونههای مختلف این جنس گزارش شدهاست (23، 24( .
Amirnia و همکاران (2011) در مطالعات خود بر روی خواص ضدباکتریایی گونه V. speciosum علیه سه گونه باکتری (Bacillus subtilis, Bacillus cereus, Escherichia coli) نشان دادند که عصاره آبی و اتانولی گونه V. speciosum در تمام غلظتهای اعمال شده، خاصیت ضدباکتریایی نشان میدهند و با افزایش غلظت این خاصیت نیز افزایش مییابدSenator . و همکاران (2007) نشان دادند که گونه V. sinuatum بیشترین بازدارندگی را در برابر باکتریهای گرم مثبت نشان میدهد، اما در برابر باکتریهای گرم منفی پتانسیل بازدارندگی کمتری دارد.
با توجه به خواص دارویی، آنتیاکسیدانی و ضدباکتریایی جنسVerbascum و فقدان گزارشهای کافی در مورد این گیاه، انجام هر گونه مطالعه در زمینه استخراج و شناسایی ترکیبات ﻣﺆثره این گیاه حائز اهمیت است. در مطالعه حاضر، محتوای ساپونین در بخشهای هوایی و ریشه سه گونه از جنس Verbascum شاملVerbascum nudicaule ،Verbascum sinuatum و Verbascum speciosumبا استفاده از حلالهای مختلف مورد بررسی قرار گرفت و با توجه به نتایج بدست آمده، بهترین حلال و مناسبترین اندام برای استخراج ساپونین در این گونهها معرفی شد.
مواد و روشها
مواد گیاهی: سه گونه گیاهی از جنسVerbascum L. از ارتفاعات الوند همدان از ارتفاع 2100 متری جمعآوری شدند. بخشهای هوایی و ریشه آنها پس از جمعآوری، در دمای اتاق و سایه خشک شدند و برای مطالعات بعدی مورد استفاده قرار گرفتند. محل جمع آوری، ارتفاع محل، زمان جمعآوری و شماره هرباریومی گونهها در جدول 1 ارائه شدهاست.
جدول 1- مشخصات گونههای مورد مطالعه از جنس.Verbascum
شماره هرباریومی |
تاریخ |
ارتفاع (متر) |
جمعآوریکننده |
محل جمعآوری |
گونه |
BASU 28813 |
03/02/1390 |
2100 |
کرمیان و قاسملو |
همدان: ارتفاعات الوند |
V. sinuatum |
BASU 28814 |
05/02/1390 |
2100 |
کرمیان و قاسملو |
همدان: ارتفاعات الوند |
V. speciosum |
BASU 28815 |
05/02/1390 |
2100 |
کرمیان و قاسملو |
همدان: ارتفاعات الوند |
V. nudicaule |
تعیین اندیس کفکنندگی ساپونینها: 100 میلیگرم از نمونه گیاهی پودر شده در 10 میلیلیتر آب جوش حل شد و به مدت 30 دقیقه در حمام آب جوش حرارت داده شد. پس از سرد شدن، مخلوط حاصل صاف شد و از آن محلولهایی با غلظت 10-1 میلیگرم بر میلیلیتر، در سه تکرار تهیه شد. سپس محتوای لولهها به مدت 15 ثانیه با استفاده از ورتکس در جهت طولی بشدت مخلوط شدند و در نهایت، ارتفاع کف حاصل در آنها اندازهگیری گردید (26).
استخراج ساپونینهای تریترپنوئیدی: در این روش 2 گرم پودر خشک در دستگاه سوکسله با 120 میلیلیتر اتانول 50%، 70%، 100% هر یک به مدت 2 ساعت عصارهگیری شد. ابتدا با 120 میلیلیتر اتانول 50% عصارهگیری شروع و پس از زمان 2 ساعت عصاره حاصل جدا شد. سپس عصارهگیری با 120 میلیلیتر اتانول 70% به مدت 2 ساعت ادامه یافت. عصاره حاصل جداسازی و در نهایت عصارهگیری با اتانول خالص به پایان رسید. عصارههای حاصل تحت خلأ در دمای 80 درجه سانتیگراد تغلیظ شدند. سپس مواد ساپونینی و غیرساپونینی عصارههای اتانولی 50% و 70% در یک قیف جداکننده توسط 15 میلیلیتر دیاتیلاتر جداسازی و دو فاز آبی و فاز دیاتیل اتری (که حذف شدند) حاصل شد، سپس لایه آبی در یک قیف جداکننده با 10 میلیلیتر n- بوتانول، به دو لایه آبی و بوتانولی تفکیک شد (شکل 1). در نهایت بخشهای آبی و بوتانولی عصارههای اتانولی 50% و 70% و عصاره حاصل از اتانول 100% تحت خلأ توسط دستگاه روتاری Lab Tech مدل Ev 311 تغلیظ شدند و مورد سنجش قرار گرفتند (22).
مطالعه کمی ساپونینها به روش طیفسنجی نوری: در هر مرحله عصارهگیری 01/0 میلیلیتر از فرکشنهای مختلف در لوله آزمایش ریخته شد و تا تبخیر کامل حلال درون آون با دمای 100 درجه سانتیگراد قرار گرفت. پس از سرد شدن، به هر یک از لولهها 5 میلیلیتر معرف وانیلین 7/0% در اسید سولفوریک 65% اضافه شد. این معرف ناپایدار است و باید تازه تهیه شود. مخلوط موجود در لولهها با استفاده از ورتکس بشدت هم زده شد و به مدت یک ساعت، در حمام آب گرم با دمای ( 1 ± 60 سانتیگراد) قرار گرفت. سپس واکنش به مدت 10 دقیقه در حمام آب یخ متوقف و در نهایت جذب مخلوط واکنش در طول موج 473 نانومتر اندازهگیری شد (8). برای رسم منحنی استاندارد از ساپونین استاندارد (Merck) استفاده شد. منحنی استاندارد در محدوده صفر تا 400 میکروگرم در میلیلیتر رسم شد. محتوای ساپونین موجود در عصاره با استفاده از منحنی استاندارد (شکل 2) برآورد شد و بر حسب درصد وزن خشک محاسبه گردید.
مطالعه کیفی ساپونینها به روش کروماتوگرافی لایه نازک (TLC): 60 میکرولیتر (سه بار و هر بار 20 میکرولیتر پس از خشک شدن لکه قبلی) از فرکشنهای مختلف استخراج شده بر روی صفحات آلومینیومی (20 × 20) پوشیده شده از یک لایه سیلیکاژل 60F254 (Merck) (به عنوان فاز ثابت) قرار داده شد. سپس صفحات درون تانک کروماتوگرافی که قبلاً با مخلوط آمونیاک، اتانول و n- بوتانول (5/7: 5/2: 5/10) ( به عنوان فاز متحرک) اشباع شدهبود، قرار داده شدند (25).
شکل 1- روش استخراج ساپونین در سه گونه Verbascum.
برای ظهور لکههای ساپونین، صفحات TLC پس از خشک شدن با محلول اسید سولفوریک 15% افشانه شدند. در نهایت صفحات به مدت 10-15 دقیقه در آون 110 سانتیگراد قرار گرفتند، تا رنگ آنها در نور مرئی آشکار گردد (25). پس از ظهور لکهها Rf هر یک از آنها از رابطه زیر محاسبه شد:
فاصله طی شده حلال از مبدأ / فاصله طی شده لکه از مبدأ Rf =
مطالعات آماری: سنجش مقدار کمی ساپونین با سه تکرار انجام شد. پس از اثبات وجود اختلاف معنیدار میان میانگینها با روش آنالیز واریانس یک طرفه (ANOVA One-way)، گروهبندی آنها براساس آزمون دانکن در سطح احتمال P ≤0.05 انجام شد.
نتایج
تعیین اندیس کفکنندگی ساپونینها: با مشاهده کف پایدار در آزمون تعیین شاخص کفکنندگی (26) وجود ساپونین در ریشه و بخشهای هوایی گونههای مختلفVerbascum ثابت شد. ارتفاع کف در لولهها کمتر از یک، مساوی و یا بیشتر از یک سانتیمتر بود. با افزایش حجم عصاره (غلظت عصاره)، ارتفاع کف پایدار ایجاد شده در لولهها نیز افزایش یافت.
ارتفاع کف ایجاد شده در ریشه گونههای V. sinuatum و V. speciosum معادل 03/2 سانتیمتر و در بخشهای هوایی به ترتیب معادل 03/1 و 3/1 سانتیمتر بود، که نشان دهنده شاخص کفکنندگی بسیار زیاد ریشه و بخشهای هوایی این دو گونه است (اشکال 3، 4).
شکل 2- منحنی استاندارد ساپونین
شکل 3- مقدار کف ایجاد شده بر اساس غلظت عصاره در گونه .Verbascum sinuatum
شکل 4- مقدار کف ایجاد شده بر اساس غلظت عصاره در گونه .Verbascum speciosum
ارتفاع کف ایجاد شده در ریشه گونه V. nudicaule معادل 2 سانتیمتر بود که نشان داد شاخص کفکنندگی آن بیشتر از یک (100%) است. اما ارتفاع کف ایجاد شده در بخشهای هوایی کمتر از یک (93/0) است، که نشان دهنده شاخص کفکنندگی کمتر آن بود (شکل 5).
استخراج ساپونینهای تریترپنوئیدی: در این مطالعه 5 فرکشن مختلف از هر اندام بدست آمد. فرکشنهای حاصل از ریشه در هر سه گونه Verbascum، حاوی بیشترین مقدار ساپونین (درصد وزن خشک) در مقایسه با بخشهای هوایی بودند.
شکل 5- مقدار کف ایجاد شده بر اساس غلظت عصاره در گونه .Verbascum nudicaule
در گونه V. sinuatum، بیشترین مقدار ساپونین استخراج شده مربوط به فرکشن 1 ریشه و کمترین مقدار مربوط به فرکشن 5 ریشه بود. در گونه V. speciosum، بیشترین مقدار ساپونین استخراج شده مربوط به ریشه (فرکشنهای 1 و 2) و کمترین مقدار مربوط به اتانول خالص از بخشهای هوایی بود. در گونه V. nudicaule بیشترین مقدار ساپونین استخراج شده در ریشه و بخشهای هوایی مربوط به فرکشن 1 بود، که ساپونین حاصل از ریشه دو برابر بخشهای هوایی بود (جدول 2).
جدول 2- مقایسه محتوای ساپونین در ریشه و بخشهای هوایی سه گونه .Verbascum
شماره فرکشن |
نوع فرکشن |
ساپونین ریشه (%) V. sinuatum |
ساپونین بخشهای هوایی (%) V. sinuatum |
ساپونین ریشه (%) V. speciosum |
ساپونین بخشهای هوایی (%) V. speciosum |
ساپونین ریشه (%) V. nudicaule |
ساپونین بخشهای هوایی (%) V. nudicaule |
|
اتانول 50% |
1 |
اتانول 50% |
07/0±99/6 |
28/2 05/0± |
37/0±66/8 |
06/0±69/4 |
12/0±77/6 |
04/0±05/3 |
2 |
اتانول 50%- بوتانول |
27/0±86/4 |
86/0 ± 12/0 |
5/0±3/9 |
1/0±89/1 |
17/0±91/3 |
16/0±74/1 |
|
اتانول 70% |
3 |
اتانول 70% |
02/0±41/2 |
05/2 ± 03/0 |
07/0±66/4 |
18/0±99/2 |
84/0±54/4 |
08/0±47/1 |
4 |
اتانول 70%- بوتانول |
04/0±34/1 |
86/2 ± 63/0 |
11/0±45/3 |
03/0±97/0 |
09/0±67/1 |
04/0±54/0 |
|
اتانول 100% |
5 |
اتانول خالص |
03/0±57/0 |
88/0 ± 12/0 |
03/0±95/0 |
54/0±63/0 |
07/0±39/2 |
01/0±19/0 |
جمع کل |
17/16 |
92/8 |
43/27 |
16/11 |
28/19 |
7 |
مقدار ساپونین بر حسب میانگین سه تکرار ± خطای معیار نشان داده شده است.
همانطور که در شکل 6 مشاهده میشود، از لحاظ مقدار کل ساپونین استخراج شده از بخشهای هوایی و ریشه، اختلاف معنیداری میان سه گونه Verbascum وجود داشت. به طوریکه بیشترین مقدار ساپونین کل در بخشهای هوایی و ریشه، متعلق به گونه V. speciosum بود. از سوی دیگر مقایسه مقدار ساپونین کل در ریشه و بخشهای هوایی هر سه گونه نشان داد که مقدار ساپونین استخراج شده از ریشه تقریباً دو برابر بخشهای هوایی بود.
مطالعه کیفی ساپونینها به روش کروماتوگرافی لایه نازک (TLC): کروماتوگرافی لایه نازک عصارهها، پنج لکه ساپونینی را در محدوده 71/0-13/0 Rf = به رنگهای صورتی تا ارغوانی را آشکار نمود. لکههای غیرساپونینی با رنگ خاکستری بصورت همراه و یا جدا از لکههای ساپونینی (با توجه به مراحل مختلف استخراج و نوع حلال) در کروماتوگرامها مشاهده شدند. عصاره خام واجد لکههای غیرساپونینی بود، که طی بخشسازی در حلالهای مختلف در مرحله آخر عصارهگیری حذف شدند. لکه شماره 2 در ریشه گونه V. sinuatum با مقدار 31/0= Rfو در بخشهای هوایی آن لکه شماره 2 با مقدار 47/0= Rf اصلیترین ترکیبات ساپونینی بودند (جدول 3).
در ریشه V. speciosum لکههای شماره 1، 2 ،3 و 4 با مقادیر 43/0= Rf و در بخشهای هوایی، لکههای شماره 1، 2 و 3 با مقادیر 46/0= Rfبعنوان ترکیبات ساپونینی عمده شناسایی شدند (جدول 4). در شکل 7 تصاویر کروماتوگرام مربوط به فرکشنهای مختلف استخراج ساپونین از ریشه و بخشهای هوایی V. speciosum نشان داده شده است.
در ریشه V. nudicaule لکه شماره 1 با مقدار 25/0= Rfو در بخشهای هوایی لکه شماره 3 با مقدار 19/0= Rf دو ترکیب ساپونینی اصلی بودند (جدول 5) .
شکل 6- مقایسه مقدار ساپونین کل استخراج شده از ریشه و بخشهای هوایی سه گونه مختلف.Verbascum
بر اساس آزمون دانکن اعداد با حروف مشابه در سطح P ≤0/05 اختلاف معنیداری ندارند.
بحث
نام ساپونینها بر اساس فعالیت سطحی آنها انتخاب شده است، زیرا بسیاری از آنها دارای خاصیت کفکنندگی هستند و در آب کف پایدار تولید میکنند (24). قابلیت ایجاد کف یکی از ویژگیهای ساپونینهاست که با استفاده از آن میتوان به احتمال حضور این ترکیبات در گیاه پی برد. عصارههای استخراج شده گیاهان مورد بررسی با تشکیل کفی پایدار در آزمون تعیین شاخص کفکنندگی، وجود ساپونین را در بخشهای هوایی و ریشه سه گونه Verbascum به اثبات رساندند. نتایج نشان داد که با افزایش غلظت عصاره، میزان کف ایجاد شده در هر سه گونه Verbascum افزایش مییابد. ارتفاع کف پایدار ایجاد شده در ریشه و بخشهای هوایی گونههای V. sinuatum و V. speciosum با هم برابر و در گونه V. nudicaule بیشتر بود. همچنین مقدار کف ایجاد شده در ریشه هر سه گونه بیشتر از 100% بود. از آنجا که ساپونینها در بسیاری از داروهای سنتی و گیاهان دارویی، به خصوص در مشرق زمین یافت شدهاند، بنابراین تلاش زیادی برای تعیین ویژگیها و خواص فارماکولوژیکی و زیستی آنها انجام شده است.
جدول 3- مشخصات لکههای ساپونینی در ریشه و بخشهای هوایی گونه .Verbascum sinuatum
شماره لکه |
Rf |
رنگ لکه |
شدت رنگ لکه |
|
1 |
31/0 |
بنفش |
++ |
ریشه |
1 |
25/0 |
بنفش روشن |
+ |
|
2 |
44/0 |
بنفش روشن |
+ |
|
3 |
31/0 |
بنفش |
++ |
|
3 |
25/0 |
بنفش روشن |
+ |
|
4 |
31/0 |
بنفش |
++ |
|
4 |
25/0 |
بنفش روشن |
+ |
|
5 |
31/0 |
بنفش روشن |
+ |
|
1 |
37/0 |
بنفش |
++ |
بخشهای هوایی |
2 |
47/0 |
بنفش |
++ |
جدول 4- مشخصات لکههای ساپونینی در ریشه و بخشهای هوایی گونه .Verbascum speciosum
شماره لکه |
Rf |
رنگ لکه |
شدت رنگ لکه |
|
1 |
64/0 |
صورتی روشن |
+ |
ریشه |
1 |
43/0 |
ارغوانی |
+++ |
|
2 |
71/0 |
صورتی روشن |
+ |
|
2 |
43/0 |
صورتی روشن |
+ |
|
2 |
36/0 |
ارغوانی |
++ |
|
3 |
36/0 |
ارغوانی |
++ |
|
4 |
43/0 |
ارغوانی |
+ |
|
4 |
36/0 |
صورتی روشن |
+ |
|
1 |
73/0 |
بنفش روشن |
+ |
بخشهای هوایی |
1 |
46/0 |
بنفش |
++ |
|
1 |
23/0 |
بنفش |
++ |
|
2 |
73/0 |
بنفش روشن |
+ |
|
2 |
46/0 |
بنفش |
++++ |
|
3 |
73/0 |
بنفش روشن |
+ |
|
3 |
46/0 |
بنفش |
++++ |
جدول 5- مشخصات لکههای ساپونینی در ریشه و بخشهای هوایی گونه Verbascum nudicaule.
شماره لکه |
Rf |
رنگ لکه |
شدت رنگ لکه |
|
1 |
25/0 |
بنفش تیره |
++ |
ریشه |
2 |
13/0 |
بنفش روشن |
+ |
|
3 |
13/0 |
بنفش تیره |
++ |
|
4 |
13/0 |
صورتی |
++ |
|
5 |
13/0 |
صورتی روشن |
+ |
|
1 |
19/0 |
بنفش روشن |
+ |
بخشهای هوایی |
2 |
19/0 |
بنفش روشن |
+ |
|
3 |
19/0 |
بنفش |
++ |
|
4 |
19/0 |
بنفش روشن |
+ |
|
|
شکل 7- تصاویر کروماتوگرام مربوط به فرکشنهای مختلف استخراج ساپونین از ریشه و بخشهای هوایی در گونه Verbascum speciosum.
1) فرکشن آبی50% ، 2) فرکشن بوتانولی 50%، 3) فرکشن آبی 70%، 4) فرکشن بوتانولی 70% و 5) اتانول خالص
دستیابی به روشی ﻣﺆثر برای استخراج، اولین قدم در زمینه مطالعه این ترکیبات است. بر اساس نتایج تحقیقاتی که بر روی استخراج ساپونین از گیاهان مختلف حاصل شدهاست، مهمترین عاملی که باید در استخراج مواد ﻣﺆثر گیاهان دارویی مورد توجه قرار گیرد، انتخاب حلال مناسب است (1)، زیرا بر مقدار، خلوص و غلظت اجزاء ساپونین استخراج شده اثر میگذارد، که خود با توجه به بخشهای مختلف گیاه و نیز نوع مواد تشکیلدهنده آن تفاوتهایی را ایجاد میکند (10). از سوی دیگر انتخاب حلال مناسب برای هر گروه از ترکیبات خام گیاهی بسیار مشکل است، زیرا همراه این ترکیبات مواد دیگری نیز وجود دارند که بر روی درجه حلالیت آنها تأثیرگذار است (1). خالصسازی و فرآوری ساپونینها نیازمند مراحل متوالی است. مراحل پیشتیمار ازجمله نحوه خشک کردن مناسب، کاهش سریع حجم اجزاء و چربیزدایی با استفاده از حلالهای چربیدوست، باعث افزایش کارآیی عصارهگیری میشود (15). در بررسی حاضر برای استخراج، از اتانول با درجات صعودی استفاده شد و سپس در مرحله بعد با کاربرد دیاتیلاتر برای چربی زدایی از عصاره، ساپونین خالصتری توسط بوتانول نرمال جداسازی شد. تصاویر کروماتوگرام فاز بوتانولی حاصل از این روش نیز، حکایت از عدم وجود ناخالصیها داشت.
با توجه به نتایج این بررسی میتوان دریافت که گیاهان جنس Verbascum منبعی سرشار از ساپونین هستند و ساپونین حاصل از آنها دارای قدرت خوبی از نظر تولید کف پایدار بویژه در ریشههاست. در این بررسی بهترین حلال اتانول 50% بود که بیشترین مقدار ساپونین را از سه گونه مورد بررسی استخراج کرد. مقایسه بین فرکشنهای مختلف در هر سه گونه نشان داد که فرکشنهای مربوط به ریشه (بجز فرکشنهای 4 و 5 در گونه V. sinuatum) محتوای ساپونینی بیشتری را نسبت به بخشهای هوایی دارند. مقدار ساپونین استخراج شده از ریشه و بخشهای هوایی گونه V. speciosum با محتوای 27/42% و 11/16%، حاوی بیشترین مقدار ساپونین نسبت به دو گونه دیگر بود.
روش مورد بررسی در این پژوهش، قبلاً برای جداسازی ساپونینها از گیاهان نگونسار (Cyclamen coum) و چوبک (Acanthophyllum squarrosum) استفاده شده (1،2،3)، اما نتایج متفاوتی را حاصل نمودهاست. این تفاوتها میتواند ناشی از تفاوت در اسکلت ساختمانی ترکیبات ساپونینی موجود در این گیاهان باشد. بنابر گزارشهای موجود، مناسبترین روش برای استخراج ساپونین از ساقه گیاه نگونسار (1) و بخشهای هوایی گونههای مختلفSilene (2)، از نظر دستیابی به محتوای ساپونین بالاتر و مواد مزاحم و غیرساپونینی کمتر، همین روش میباشد. اما در گیاه چوبک نتایج بهتری با بکارگیری روشهای دیگر حاصل شدهاست (3). بدیهی است شناسایی دقیق ساپونینها با بکارگیری روشهای دیگری مانند HPLC وNMR میسر خواهد بود.
1.احمدبیگی، ز. و صبورا، ع. 1387. مقایسه کارایی سه روش استخراج ساپونین از ساقه غدهای گیاه نگونسار (Cyclamen coum). مجله علوم زیستی، جلد 22، شماره 2.
2.جمالی، ر. 1390. مطالعه ساپونینها و ترکیبات فنلی و فعالیت آنتیاکسیدانی آنها در برخی از گونههای جنس .Silene L پایاننامه کارشناسی ارشد فیزیولوژی گیاهی، دانشکده علوم، دانشگاه بوعلی سینا همدان.
3.عسگری، ژ. 1364. شناسایی ساپونین گیاه چوبک Acanthophyllum squarrosum و بررسی فیتوشیمیایی گیاه. پایاننامه دکتری داروسازی، دانشکده داروسازی، دانشگاه تهران.