Document Type : Research Paper
Authors
1 Associate Professor, Research Institute of Forests and Rangelands of Iran
2 Researcher/ Sysyematic Parasitoid Laboratory, Hungary
3 Professor/ Edinburgh University
4 Researcher/ Agricultural & Natural Resource Center of Lorestan Province
5 Researcher/ Agricultural and natural resource center of Mazandaran province, Iran
6 Technician/ Research Institute of forests and Rang elands of Iran
Abstract
This stGall wasps fauna of Iran studied during the years 2001-2007 on six oak species included; Q.infectoria, Q.brantii, Q.libani, Q.macranthera, Q.petraea, Q.castaneifoliae. Among 78 gall wasps species collected and identified in these studies, 18 species are the new for science and 20 species were the new report for the country. Importance of gall wasps fauna of the country and a managing program for their`s protection in Zagross ecosystem is presented.The names of collected and identified oak gall wasps of Iran are as below:
Andricus corruptrix, A. glandulae, A. inflator, A. cydoniae, A. malpighii, A. superfetationis, A. caliciformis, A. conglomeratus, A. dentimitratus, A. fecundator, A. gemmeus, A. kollari ,A. lucidus, A. quercustozae, A. crispator, A. tomentosus, A. caputmedusae, A. sadeghii, A. infectorius, A .istvani, A. coriariformis, A. stellatus, A. atkinsonae, A. pujadevillari, A. schoenroggei, A. grossulariae, A. megalucidus, A. moreae, A. cecconii, A. curtisii, A. megatruncicolus, A. polycerus, A. sternlichti, A. multiplicatus, A. stonei, A. askewi, A. galeatus, A. curvator, A. coriarius, A. hystrix, A. csokai, A. assarehi, A. pseudoaries, A. chodjaii, A. solitarius, A. aries, A. giraudianus, A. theophrastea, Aphelonyx persica, Ap. cerricola Biorhiza pallida, Callirhytis glandium, Ca. reticulatus, Ca. rufescens, Cynips quercusfolii, Cy. korsakovi, Cy. loricatus, Cy. quercus, Cy. divisa, Cy. cornifex, Cy. distica, Cy. longiventris, Dryocosmus tavakolii, D. mikoi, D. caspiensis, D. israelii, Neuroterus lanuginosus, N. anthracinus, N. saliens, N. gyulaigaraiae, N. quercusbaccarum, N. numismalis, N. albipes, Pseudoneuroterus macropterus, Synophrus politus, S. olivieri, Trigonaspis synaspis, T. megaptera
Keywords
مروری بر زنبورهای گالزای بلوط در ایران، پراکنش، دامنه میزبانی و برنامه مدیریتی برای حفاظت آنها
سید ابراهیم صادقی1*، جورج ملیکا2، گراهام استون3 ، مجید توکلی4، حسن بریمانی5 و ستار زینالی1
1 تهران، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور
2 مجارستان، تاناکاجد، آزمایشگاه سیستماتیک پارازیتوئیدها
3 اسکاتلند، دانشگاه ادین بورک، موسسه بیولوژی تکاملی
4 خرم آباد، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان لرستان، بخش منابع طبیعی
5 ساری، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان مازندران، بخش منابع طبیعی
تاریخ دریافت: 8/10/90 تاریخ پذیرش: 20/9/91
چکیده
زنبورهای قبیله Cynipini گالهای متنوعی را روی گونههای بلوط ایجاد میکنند. این مقاله مروری دارد برفون زنبورهای گالزای ایران که طی سالهای 1380-1386 از روی 6 گونه بلوط در جنگلهای بلوط زاگرس، ارسباران، فندقلو، اندبیل، مشکینشهر، طارمعلیا و سفلی و جنگلهای شمال کشور جمعآوری شده است. در این بررسیها 78 گونه زنبور گالزا جمعآوری و شناسایی گردید که 18 گونه از آنها برای اولین بار برای دنیای علم توصیف گردیده و 20 گونه نیز اولین بار از کشور گزارش شده است. اهمیت این زنبورها و برنامه مدیریتی تدوین شده برای حفاظت از این زنبورها در متن مقاله مورد بحث قرار گرفته است. اسامی علمی زنبورهای گالزای بلوط جمعآوری شده بشرح زیر میباشد.
Andricus corruptrix, A. glandulae, A. inflator, A. cydoniae, A. malpighii, A. superfetationis, A. caliciformis, A. conglomeratus, A. dentimitratus, A. fecundator, A. gemmeus, A. kollari, A. lucidus, A. quercustozae, A. crispator, A. tomentosus, A. caputmedusae, A. sadeghii, A. infectorius, A .istvani, A. coriariformis, A. stellatus, A. atkinsonae, A. pujadevillari, A. schoenroggei, A. grossulariae, A. megalucidus, A. moreae, A. cecconii, A. curtisii, A. megatruncicolus, A. polycerus, A. sternlichti, A. multiplicatus, A. stonei, A. askewi, A. galeatus, A. curvator, A. coriarius, A. hystrix, A. csokai, A. assarehi, A. pseudoaries, A. chodjaii, A. solitarius, A. aries, A. giraudianus, A. theophrastea, Aphelonyx persica, Ap. Cerricola, Biorhiza pallida, Callirhytis glandium, Ca. reticulatus, Ca. rufescens, Cynips quercusfolii, Cy. korsakovi, Cy. loricatus, Cy. quercus, Cy. divisa, Cy. cornifex, Cy. distica, Cy. longiventris, Dryocosmus tavakolii, D. mikoi, D. caspiensis, D. israelii, Neuroterus lanuginosus, N. anthracinus, N. saliens, N. gyulaigaraiae, N. quercusbaccarum, N. numismalis, N. albipes, Pseudoneuroterus macropterus, Synophrus politus, S. olivieri, Trigonaspis synaspis, T. Megaptera
واژههای کلیدی: بلوط، زنبور، گال، تنوع زیستی، حفاظت، جنگل
* نویسنده مسئول، تلفن: 09123202583، پست الکترونیکی: ebrasadeghi@gmail.com
مقدمه
درختان بلوط (Quercus spp.) از اعضای اصلی جوامع جنگلی کشور هستند که گونههای مختلف آن در جنگلهای شمالغرب و غرب کشور در عرصه زاگرس، جنگلهای هیرکانی در ناحیه خزری، ارسباران، فندقلو، اندبیل، حاتم بیک مشکینشهر و نیز در طارمسفلی و علیا در استانهای قزوین و زنجان رشد یافتهاند (5، 15 و17). این گونههای با ارزش نقش بارزی در حفظ آب و خاک داشته و برخی از آنها نظیر بلند مازو (Q. castaneifoliae) که در جنگلهای شمال کشور میرویند، دارای ارزش صنعتی و اقتصادی میباشند (12). شناخت تنوع گونهای بندپایان مرتبط با بلوط در رویشگاههای مختلف آنها و تعیین نقش و مقام اکولوژیک آنها از نظر خسارتزا (آفت) و یا مفید ( پارازیت، پرداتور، گردهافشان، پوسیدهخوار، مولد مان و گال و غیره) بودن از اهمیت ویژهای در مدیریت جنگلهای بلوط کشور برخوردار است. گروهی از بندپایان و بخصوص حشرات باعث ناهنجاری رشد و ایجاد گال روی اندامهای مختلف (برگ، ساقه، میوه، شاتن و ریشه) درختان بلوط در نقاط مختلف کشور میگردند که در این بین زنبورهای خانواده (Cynipidae) جایگاه خاصی دارند. شناسایی حشرات گالزای بلوط از نظر تنوع زیستی، محصولات فرعی جنگلها و نیز خسارتزا و آفت بودن برخی از گونهها دارای اهمیت میباشد.
در گذشته بهویژه در قرن پانزدهم میلادی، گونههای خاصی از گالها دارای ارزش فراوان اقتصادی بوده و از آنها در رنگرزی، ساخت مرکب، دباغی و تهیه داروی قابض استفاده میکردند. وجود مقادیر زیاد تانن در گال باعث ایجاد خصوصیات مورد نظر میشود. تانن با انجام واکنش با ترکیبات آهن، باعث ایجاد رنگ یا مرکب سیاه و همچنین در اثر واکنش با پروتئینهای موجود در پوست خام موجب تولید چرم میگردد. البته بیشتر گالهایی که دارای منابع با ارزش و تجاری تانن بودند توسط زنبورهای گالزای خانواده Cynipidae روی گونههای مختلف بلوط ایجاد میشدند (22).
در ایران نیز گالهای ایجاد شده توسط زنبورهای گالزای بلوط مورد بهرهبرداری قرار میگرفتند. مردم ساکن در مناطق جنگلی آذربایجانغربی، کردستان و لرستان از زمانهای دور از طریق جمعآوری بعضی از انواع این گالها مانند مازوج، برامازو، خرنوک، قلقاف و سیچکا به صورت یکی از فراوردههای جنگلی، درآمد قابل ملاحظهای را بدست میآوردند (7). موارد مصرف متعدد و متنوعی برای تانن، مانند کاربرد در چرم سازی، حفاظت تورهای ماهیگیری، پلاستیکسازی، چسبسازی، صنایع سرامیک، حفاری چاهها (برای رقیق کردن گل حفاری آلی)، پالایش نفت، تثبیت رنگ، داروسازی (برای درمان اسهال و درمان سوختگیها)، رنگ، مرکب و در استخراج فلزات (برای جدا کردن ذرات سنگهای معدنی که غنیترند) دارد (5). ترکیه، عراق و ایران از صادرکنندههای عمده گال در خاورمیانه هستند. ایالت متحده، لبنان، روسیه، تونس و آلمان غربی از خریداران عمده گال مازوج هستند (1).
اکولوژیستها گالهای ایجاد شده توسط حشرات را ابزار و الگوی مناسبی برای انجام برخی از بررسیهای اکولوژیک میدانند، زیرا حداقل چهار حلقه از زنجیرههای غذایی شامل: گیاهان (بلوط میزبان)، گیاهخواران (حشرات گالزا)، گوشتخواران اولیه (پارازیتوئیدها)، گوشتخواران ثانویه (هیپر پارازیتوئیدها) و نیز حشرات مهمان که از سفره گسترده شده توسط حشرات گالزا تغذیه میکنند در این گالها دیده میشوند (24،40 و 39).
در نتیجه سوءمدیریت و بهرهبرداری بیرویه و افراطی انسان از طبیعت گاهی تعادل بیولوژیک حاکم در اکوسیستمهای جنگلی بهم خورده و تراکم و انبوهی برخی از این اجزای زنده اکوسیستم که پیش از این تحت کنترل عوامل طبیعی زنده (نظیر دشمنان طبیعی اعم از پارازیتوئیدها و پرداتورها، و عوامل بیماریزای حشرات) و غیر زنده (مانند حرارت، خشکی، نور، سایه، رطوبت و غیره) بودهاند افزایش یافته و شیوع و طغیان آنها را در یک منطقه باعث میگردد که در این حالت بهعنوان آفت و عامل خسارتزا در جنگل مطرح میشوند (8 و10). حشرات گالزای بلوط نیز از این قاعده مستثنی نمیباشند. موجودات گالزا در اثر ایجاد گال روی قسمت خاصی از گیاه باعث بروز خسارت به آن شده و گیاه زیان خواهد دید. از طرفی موجود گالزا میتواند غلظت مواد مغذی گیاهی و همچنین متابولیتها را در بافتهای گال افزایش دهد. این عمل به دو طریق، افزایش انتقال این مواد از بافتهای گیاهی مجاور و یا از طریق افزایش میزان فتوسنتز در قسمتهایی از گیاه که گال در آن تشکیل شده است، صورت میگیرد. بیشتر موجودات گالزا به قسمتهایی که روی آن گال ایجاد میکنند (مانند گلها و بذرها) آسیب میزنند (39). شناسایی عوامل گالزای خسارتزای بلوط، تعیین پراکنش جغرافیایی، سطح زیان اقتصادی، دامنه میزبانی، ویژگیهای زیستی و رفتاری، امکان برنامهریزی برای مدیریت کنترل آنها بهمنظور کاهش تراکم و انبوهی جمعیت به پایینتر از سطح زیان اقتصادی را فراهم مینماید (10).
موجودات گالزا و گالهای ایجاد شده توسط آنها قدمت بسیار طولانی دارند. قدیمیترین فسیل گال گیاهی، متعلق به یک حشره گالزای ناشناخته مربوط به 300 میلیون سال پیش (اواخر دوره کربونیفر) میباشد (36).
گروههای مختلف حشرات گالزا اختصاصاً گالهای خود را روی میزبانهای گیاهی خاصی ایجاد میکنند، در مقابل برخی از گروههای گیاهی نیز وجود دارند که توسط گروههای متعددی از حشرات گالزا مورد حمله قرارمیگیرند (18). عقیده بر این است که اولین زنبور گالزا، گال خود را روی بافتهای زایشی (مانند میوه، بذر یا گل) ایجاد کرده است (37). یک گونه زنبور گالزا معمولاً گالهای خود را فقط روی اندام خاصی از گیاه بوجود میآورد، در حالیکه گروهی از زنبورهای گالزا (از گونههای مختلف) قادر به ایجاد گال روی اندامهای مختلف گیاه میزبان (مانند ریشه، شاخه، برگ، جوانه، تنه اصلی، میوه و گلهای نر و ماده) خواهند بود. ازاینرو بیشتر محققان عقیده دارند که در حشرات گالزا، درجه بالایی از تخصص میزبانی نسبت به میزبان و همینطور اندامهای آن وجود دارد که ناشی از وجود روابط اختصاصی بین حشره گالزا با میزبان خود است (26)، بنابراین حشره گالزا باید دارای توانایی ایجاد واکنشهای اختصاصی در گیاه میزبان برای تولید سلولهای تغییر شکل یافته که منجر به تولید گال میشود را داشته باشد (18). بر این اساس حشرات گالزا باید نسبت به تغییرات کم و اندک در فیزیولوژی، شیمی، رشد و فنولوژی گیاه میزبان حساس بوده و بین گونههای گیاهی (میزبان) بسیار نزدیک تفاوت قائل شوند (29). بهعنوان مثال، نتایج حاصل از مطالعات انجام شده روی بلوط، بید و صنوبر نشان داد که حشرات گالزا قادر به تشخیص گیاه میزبان هیبرید از والد آن هستند (20).
اکثریت زنبورهای گالزای بلوط (قبیله Cynipini) گالهای خود را روی جنس Quercus متعلق به زیر خانواده Fagoidea و خانواده Fagaceae ایجاد میکنند. البته تعداد کمی از میزبانهای زنبورهای گالزای Cynipidae نیز در زیر خانوادههای دیگر Fagaceae مانند Castanoidea (مانند شاه بلوط Castanea و Chinquapins) وجود دارند (25 و 28). بهعنوان مثال زنبور Dryocosmus kuriphilus تنها گونهی گالزای شناخته شدهای است که شاه بلوط (Castanea) را مورد حمله قرار میدهد. طغیان این گونه خسارتهای جدی به صنعت شاه بلوط ژاپن و کره وارد کرده است (29). زنبورهای گالزای Cynipidae در زیر جنس Qurecus دارای میزبانهای زیادی هستند (27). این زنبورها فقط میزبانهای با وابستگی نزدیک را مورد حمله قرار میدهند؛ بهعنوان مثال، در شمال آمریکا فون زنبورهای گالزای Cynipidae روی بلوط سفید و قرمز به طور کامل از یکدیگر جدا هستند (19). تفاوتهای جغرافیایی موجود در فون زنبورهای Cynipidae عموماً به الگوی پراکنش گونههای بلوط ارتباط دارد (40). ازاینرو بیشترین تنوع گونهای زنبورهای گالزای بلوط در منطقه Nearctic (بهویژه در مکزیک) یافت میشود. 485 گونه از قبیله Cynipini از آمریکا و کانادا و بیش از 150 گونه از مکزیک گزارش شدهاست (23). در منطقه Nearctic فون زنبورهای گالزای بلوط حدود 700 گونه از 29 جنس را دربرمیگیرد. هفت گونه از زنبورهای Cynipini از گواتمالا و حدود 20 گونه نیز از کاستاریکا گزارش شده است (27).
فون منطقه Palaearctic از غنای گونهای نسبتاً کمتری (حدود 200 گونه) برخوردار است. منطقه Western-palaearctic (مناطق آسیای صغیر و مناطق مجاور قفقاز و ایران) مرکز اصلی تنوع گونهای بلوط و زنبورهای گالزای بلوط هستند. اطلاعات موجود در مورد فون زنبورهای گالزای Cynipidae در منطقه Eastern-Palaearctic هنوز کامل نشده و کمبود اطلاعات به دلیل تعداد مطالعات اندکی میباشد که روی مناطق دریایی شرق دور روسیه و ژاپن انجام شده است. مقایسه تعداد گونههای منطقه Nearctic با فون زنبورهای گالزای بلوط در دنیا نشان میدهد که در کالیفرنیا بیش از 150 گونه زنبور گالزا روی بلوط گزارش شده که بیش از تمام گونههای گزارش شده در منطقه Western-palaearctic (حدود 140 گونه از 11 جنس) و 3 برابر بیشتر (حدود 60 گونه) از گونههای شناخته شده در منطقه Eastern-Palaearctic میباشد (26، 30، 31 و 35).
در ایران بررسی روی زنبورهای گالزای بلوط توسط افشار با جمعآوری چند نمونه از گالهای این حشرات از قبیل مازوج، قلقاف و سیچکا آغاز گردید (7). ثابتی (1356) در کتاب درختان و درختچههای ایران تعدادی از این گالها را معرفی کرده است (2). طباطبایی و جوانشیر (1345) در کتاب جنگلهای باختر ایران تعدادی از این گالها و زنبورهای عامل آن را معرفی نمودند (11). شجاعی (1359) نیز تحقیق ارزشمندی روی زنبورهای گالزای Cynipidae انجام داد که در آن 36 گونه زنبور گالزا، متعلق به 10 جنس از خانواده Cynipidae را از روی بیش از10 گونه و زیر گونه بلوط (بخصوص گونههای Q. infectoria، Q. libani و Q. persica در جنگلهای غرب تا حد جنوبی ارتفاعات زاگرس در استان فارس و نیز گونههای Q. castanifolia، Q.iberica و Q. komarovii از جنگلهای شمال در کرانه دریای خزر مخصوصاً جنگلهای ارسباران در آذربایجانشرقی) جمعآوری و شناسایی نمود (7). پیروزی (1376) نیز طرح تحقیقاتی در زمینه بررسی و مطالعه فون زنبورهای گالزای بلوط در استان لرستان را انجام داد (1). عبایی (1378) 35 گونه زنبور گالزای بلوط را در فهرست آفات این گیاه و با اهمیت اقتصادی کم تا زیاد ذکر نموده است (13). علاوه بر آن طباطبایی و قصریانی (1371) و جزیرهای و ابراهیمی رستاقی (1382) نیز تعدادی از زنبورهای گالزای بلوط را معرفی نمودهاند (3 و12). ملیکا و همکاران در سال 2004 یک گونه زنبور گالزای جدید را از روی بلوط ایرانی به دنیای علم معرفی نمودهاند (32). عزیزخانی (1384) فونستیک پارازیتوئیدهای زنبورهای گالزای بلوط را در استان لرستان بررسی نموده است (14). در این تحقیق گالهای متعلق به 11 گونه زنبور گالزا از روی بلوط ایرانیQ.brantii و گالهای متعلق به 13 گونه زنبور گالزا از روی Q.infectoria جمعآوری شده است. عزیزخانی و همکاران چهار گونه زنبور گالزای جدید را از ایران توصیف نمودهاند (21). ناظمی رفیعی در سال 1386 تنوع گونهای زنبورهای گالزای بلوط، پارازیتوئیدها و عوامل همسفره آنها را در استانهای کرمانشاه، ایلام و کردستان بررسی نموده است (16 و33). ناظمی رفیعی و همکاران در سال 2008 غنای گونهای زنبورهای گالزای بلوط را روی دو گونه بلوط در غرب کشور بررسی نمودهاند (34). توکلی و همکاران (2006) 14 گونه زنبور گالزای بلوط را توصیف نمودند که 13 گونه آن از جنگلهای بلوط ایران و یک گونه آن از لبنان جمعآوری شده است (41). صادقی و همکاران در سال 1388 کتاب زنبورهای گالزای بلوط ایران را که برگرفته از نتایج طرح جامع تحقیقاتی با عنوان جمعآوری و شناسایی زنبورهای گالزای بلوط ایران است را منتشر نمودند (10). در این کتاب زنبورهای گالزای بلوط ایران، بطور مبسوط شرح داده شده و پارازیتوئیدها و زنبورهای همسفره با آنها نیز معرفی شده است. هدف از تدوین این مقاله، معرفی اجمالی زنبورهای گالزای بلوط کشور و ارائه شیوههایی برای مدیریت و حفاظت از آنها در جنگلهای بلوط غرب کشور میباشد.
مواد و روشها
نمونهبرداری: تحقیقاتی طی سالهای 1380 تا 1386 در جنگلهای بلوط زاگرس، ارسباران، فندقلو، اندبیل، طارم علیا و سفلی و جنگلهای شمال کشور واقع در استانهای مازندران، گیلان، کرمانشاه، کردستان، ایلام، لرستان، کهگیلویه و بویراحمد، قزوین، آذربایجانغربی، آذربایجانشرقی، زنجان، اردبیل، خوزستان، بوشهر و فارس روی شش گونهی بلوط Quercus infectoria، Q. brantii، Q. castaneifolia، Q. libani، Q. macranthera Q. petraea انجام شد. متناسب با منطقه اجرای طرح، نمونهبرداری از جنگلها، جنگلکاریها و یا نهالستانهای بلوط انجام گردید.
نمونهبرداری از گالها هر 15 روز یک بار از ابتدای فصل رویش در هر یک از ایستگاههای محل اجرای طرح انجام شد. در هر استان چند ایستگاه برای نمونهبرداری انتخاب گردید. انتخاب ایستگاهها در هر استان بر اساس تنوع گونههای بلوط موجود در آن استان، خالص و مخلوط بودن گونههای بلوط در ایستگاهها، ارتفاع جنگل از سطح دریا و گستردگی جنگلهای بلوط در هر استان انجام شد. نمونههای گال پس از جداسازی و ثبت مشخصاتی مانند نام گیاه میزبان، تاریخ جمعآوری، نام جمعآوری کننده و محل جمعآوری را به تفکیک داخل نایلون و یا ظروف پلاستیکی پرورش قرار داده و به آزمایشگاه منتقل گردیدند. با توجه به تنوع گونههای بلوط و عدم امکان تشخیص دقیق آن توسط همکاران استانی طرح، به همراه هر نمونه گال، یک نمونه هرباریومی شامل برگ، شاخه، در صورت امکان میوه و پیاله میوهی بلوط میزبان نیز جمعآوری گردید.
بررسیهای آزمایشگاهی: نمونههای گال پس از انتقال به آزمایشگاه ابتدا به تفکیک هر ایستگاه، گونهی بلوط و نیز شکل گال جداسازی و کدگذاری شدند. برای خروج حشرات کامل گالزا، کلیه نمونههای گال جمعآوری شده به تفکیک و با کد مربوطه داخل ظروف پرورش قرار گرفتند. متناسب با نوع گال (گال برگی، گال خشبی شاخه و غیره) و امکانات موجود، از ظروف و وسایل مختلفی مانند ظروف پرورش استوانهای از جنس پلاکسی گلاس، بطریهای بک بار مصرف نوشابه، شیشههای مربایی و غیره برای پرورش استفاده گردید. برای این منظور گالهای جمعآوری شده را به تفکیک در هر یک از این ظروف قرار داده و روی آنها با پارچه توری بسته شد. پس از خروج حشرات کامل با استفاده از آسپیراتور نسبت به جمعآوری زنبورهای خارج شده اقدام گردید. برخی از گالها ضروری بود داخل یخچال قرار گیرند تا با سپری کردن یک دوره سرما حشرات کامل از آن خارج شوند، به همین منظور نمونهها داخل ظروف پلاستیکی داخل یخچال قرار داده شدند. سپس در آزمایشگاه زمان خروج زنبور گالزا یادداشت گردید. نمونههای حشرات داخل الکل اتیلیک 75% قرار داده شدند. آنگاه برخی از زنبورها روی مقواهای سه گوش از جهتهای مختلف بدن، پس از فرمدهی نصب شدند. شناسایی زنبورهای گالزا بر اساس شکل گال و حشرات کامل این زنبورها انجام شد.
گالهای جمعآوری شده از طبیعت همراه با قسمتهایی از اندامهای درخت میزبان پس از انتقال به آزمایشگاه در محل سایه و خنک و محیط سربسته پهن و خشک شدند. پس از خشکشدن، نمونهها با توجه به اندازه گال و اندام میزبان در داخل پاکتهای پلاستیکی شفاف قرار داده شدند. پس از چسباندن برچسب نام علمی و نیز برچسب اطلاعات نمونه بر روی پاکت، پاکتهای حاوی گال به تفکیک استانهای محل اجرای طرح به کمدهای کلکسیون منتقل گردیدند.
|
|||||||||||
|
شکل 1- تصویر گالهای ایجاد شده توسط برخی از زنبورهای گالزای بلوط ایران
نتایج و بحث
فون زنبورهای گالزای بلوط در روی 6 گونه بلوط Q.castaneifolia,Q.macranthera,Q.petraea Quercus infectoria,. Q. brantii, Q. Libani در جنگلهای بلوط زاگرس (شمالغرب و غرب کشور)، ارسباران، فندقلو، اندبیل، مشکینشهر، طارمعلیا و سفلی و جنگلهای شمال کشور در استانهای مازندران و گیلان جمع آوری و شناسایی گردید. در بررسیهای انجام شده، 78 گونه زنبور گالزای بلوط جمعآوری و شناسایی گردید که 18 گونه از آنها برای دنیای علم توصیف گردید. 20 گونه زنبور گالزای بلوط نیز برای اولین بار از کشور گزارش شده است. اسامی علمی زنبورهای گالزای بلوط جمعآوری شده، درختان بلوط میزبان آنها، مناطق پراکنش آنها در کشور و زمان تشکیل گالهای جنسی و غیرجنسی در جدول 1 ارائه شده است. در جدول گونههایی که برای اولین بار از کشور گزارش شدند با یک ستاره و گونههایی که برای اولین بار برای دنیای علم توصیف شدند با دو ستاره مشخص شدهاند. در شکل 1 تصاویر گال برخی از زنبورهای گالزای بلوط ارائه شده است.
جدول 1- زنبورهای گالزای بلوط ایران، میزبانها، مناطق پراکنش و زمان تشکیل گال در آن ها
تشکیل گال |
پراکنش |
میزبان |
زنبور گالزا |
اوایل مرداد |
کردستان، آذربایجان غربی و اردبیل |
Q. infectoria Q. macranthera |
Andricus aries Giraud* |
اوایل مرداد |
کردستان، آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی |
Q. infectoria |
A. askewi Melika &Stone** |
اواسط مرداد |
کردستان، آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی |
Q. infectoria |
A. assareh Melika &Sadeghi** |
اواسط فروردین |
آذربایجان غربی |
Q. brantii |
A. atkinsona Melika et.al.** |
اوایل تیر |
آذربایجان غربی |
Q. infectoria |
A. caliciformis Giraud |
اواخر تیر |
کردستان، آذربایجان غربی و کرمانشاه |
Q. brantii |
A. caputmedusae Hartig |
اوایل اردیبهشت |
کرمانشاه، مازندران، کردستان، همدان، لرستان، آذربایجان غربی، گیلان و مازندران |
Q. libani Q. branti Q. castaneifoliae |
A. cecconii Kieffer |
اوایل مرداد |
کردستان و آذربایجان غربی |
Q. infectoria |
A. chodjai Melika** |
اواخر مرداد |
آذربایجان غربی |
Q. infectoria |
A. conglomerate Giraud* |
اوایل مرداد |
کردستان، آذربایجان غربی و کرمانشاه |
Q. infectoria |
A. coriariformis Melika et. al. ** |
اوایل مرداد |
قزوین، آذربایجان شرقی، کردستان، آذربایجان غربی و کرمانشاه |
Q. infectoria Q. macranthera |
A. coriarius Hartig |
گالهای غیرجنسی: اواخر مرداد گالهای جنسی: اوایل فروردین |
زنجان |
گالهای غیرجنسی: Q. canariensis Q. macranthera Q. pubescens Q. robur Q. petraea گالهای جنسی: Q. cerrisc |
A. corruptrix Schlech.* |
اواخر فروردین |
مازندران |
Q.c astaneifoliae. |
A. crispator Tschek* |
اوایل تیر |
کردستان، آذربایجان شرقی و کرمانشاه |
Q. infectoria Q.petraea. Q. macranthera |
A. csokai Melika &Tavakoli** |
اواخر تیر |
کرمانشاه، کردستان، لرستان و آذربایجان غربی |
Q. infectoria |
curtisii Mueller A. |
گالهای غیرجنسی: اوایل شهریور گالهای جنسی: اواسط اردیبهشت |
کرمانشاه، کردستان، لرستان، آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی |
غیرجنسی Q. brantii جنسی Q. infectoria Q. macranthera Q petraea. |
A. curvator Hartig* |
اواسط فروردین |
ایلام |
Q. brantii |
A. cydoniae Giraud* |
اواخر مرداد |
آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی |
Q. infectoria |
A. dentimitratus Rejto ** |
اواخر مرداد |
آذربایجان غربی |
Q. infectoria |
A. foecundatrix Hartig |
اواخر تیر |
کردستان و آذربایجان غربی |
Q. infectoria |
A. galeatus Giraud |
اواخر شهریور |
لرستان و آذربایجان غربی |
Q. infectoria |
A. gemmeus Giraud* |
اوایل تیر |
کردستان |
Q. infectoria |
A. giraudianu Dalla Torre & Kieffer* |
گالهای غیرجنسی: اوایل تیر گالهای جنسی: اوایل فروردین |
اردبیل |
جنسی: Q. pubescens Q.robur Q.petraea غیرجنسی: Q. pyrenaica |
A. glandulae Hartig* |
گالهای غیرجنسی: اوایل مرداد گالهای جنسی: اوایل اردیبهشت |
کردستان، کرمانشاه، لرستان، آذربایجان غربی، قزوین، آذربایجان شرقی، مازندران و اردبیل |
غیرجنسی: Q. infectoria Q. canariensis جنسی: Q. brantii Q. libani Q. canariensis Q.macranthera. |
A. grossulariae Giraud |
اواخر تیر |
کردستان، آذربایجان غربی و کرمانشاه |
Q. infectoria |
A. hystrixTrotter * |
اواسط مرداد |
کردستان، آذربایجان غربی و کهکیلویه و بویراحمد |
Q. macranthera Q. infectoria |
A. infectorius Hartig* |
گالهای غیرجنسی: اوایل تیر گالهای جنسی: اوایل اردیبهشت |
اردبیل و قزوین |
Q. macranthera |
A. inflator Hartig* |
اواسط اردیبهشت |
لرستان و کرمانشاه |
Q. brantii |
A. istvani Melika** |
اوایل مرداد |
آذربایجان غربی |
Q. infectoria |
A. kollariHartig |
اوایل مرداد |
کرمانشاه، کردستان، لرستان، آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی |
Q. infectoria |
A. lucidus Hartig |
اواسط اردیبهشت |
آذربایجان شرقی |
Q. macranthera |
A. malpighii Alder* |
اواسط مرداد |
کرمانشاه، کردستان، لرستان، اردبیل، آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی |
Q. infectoria Q. macranthera |
A. megalucidus Melika et al.** |
اواسط تیر |
کرمانشاه، کردستان، لرستان، اردبیل و آذربایجان غربی |
Q. infectoria |
A. megatruncicolus Melika** |
اواسط مرداد |
کرمانشاه، کردستان، لرستان، قزوین و آذربایجان غربی |
Q. infectoria |
A. moreae Graeffe* |
اوایل اردیبهشت |
کرمانشاه، کردستان، لرستان، مرکزی و آذربایجان غربی |
Q. libani Q. branti Q.castaneifoliae |
A. multiplicatus Giraud |
اواسط تیر |
کرمانشاه، کردستان، لرستان، آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، اردبیل و قزوین |
Q. infectoria Q. macranthera |
A. polycerus Giraud |
اوایل مرداد |
کرمانشاه، کردستان، اردبیل، آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و مازندران |
Q. infectoria Q. macranthera Q.petraea |
A. pseudoaries Melika et.al.** |
اواسط فروردین |
آذربایجان غربی |
Q. brantii |
A. pujadevillari Melika et. al.** |
اوایل مرداد |
کردستان، کرمانشاه، لرستان، آذربایجان غربی آذربایجان شرقی، قزوین و زنجان |
Q. infectoria Q. macranthera |
A. quercustozae Bosc |
اواخر تیر |
اردبیل، آذربایجان شرقی و مازندران |
Q. macranthera |
A. sadeghii Melika et al.** |
اواسط مرداد |
کرمانشاه |
Q. infectoria |
A. schoenrogge Melika &Stone** |
اواسط تیر |
کردستان |
Q. infectoria |
A. solitarius Fonscolombe |
اوایل اردیبهشت |
کردستان، کرمانشاه، لرستان و آذربایجان غربی |
Q. infectoria |
A. stellatus Melika &Tavakoli** |
اواسط تیر |
کردستان، لرستان و آذربایجان غربی |
Q. infectoria |
A. sternlichti Bellido et.al.* |
اواسط مرداد |
کردستان، کرمانشاه و لرستان |
Q. infectoria |
A. stonei Melika et al.** |
اوایل تیر |
اردبیل |
Q. macranthera |
A. superfetationis.Giraud |
اواسط تیر |
کردستان، آذربایجان غربی و لرستان |
Q. infectoria |
A. theophrastea Trotter* |
اوایل مرداد |
کردستان، کرمانشاه، لرستان، آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی |
Q. infectoria Q. petraea Q. macranthera |
A. tomentosus Trotter |
اوایل تیر |
آذربایجان غربی و همدان |
Q. brantii |
Aphelonyx cerricola Giraud |
اوایل تیر |
کردستان، کرمانشاه، لرستان، اردبیل، آذربایجان غربی، کهکیلویه و بویر احمد، خوزستان، همدان، مازندران و ایلام |
Q. libani Q. branti Q. castaneifoliae |
Ap. persica Melika et al.** |
اوایل اردیبهشت |
کردستان و آذربایجان غربی |
Q. infectoria |
Biorhiza pallida Olivier |
- |
کردستان و لرستان |
- |
Callirhytis glandium Giraud* |
- |
آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی |
Q. astaneifoliaec |
Ca. reticulatus Belizin&Maisuradze* |
اوایل اردیبهشت |
کردستان و لرستان |
- |
Ca. rufescens Mayr* |
اوایل شهریور |
کردستان و آذربایجان غربی |
Q. infectoria Q. macranthera |
Cynips.cornifex Hartig* |
اوایل تیر |
آذربایجان شرقی |
Q. macranthera |
Cy. disticha Hartig |
اوایل تیر |
اردبیل، کرمانشاه، قزوین، آذربایجان شرقی و کردستان |
Q. macranthera |
Cy. divisa Hartig* |
اوایل مرداد |
آذربایجان شرقی، اردبیل و مازندران |
Q. macranthera |
Cy. korsakovi Belizin* |
- |
اردبیل |
Q. infectoria Q. macranthera Q.petraea |
Cy. longiventris Hartig* |
اواخر تیر |
قزوین، آذربایجان شرقی، زنجان و مازندران |
Q. macranthera Q.petraea |
Cy. loricatus Belizin&Maisuradze * |
اواخر تیر |
کردستان، لرستان، اردبیل، آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی |
Q. infectoria Q. macranthera |
Cy. quercus Fourcroy |
اواسط تیر |
کردستان، کرمانشاه، لرستان و آذربایجان غربی |
Q. infectoria |
Cy. quercusfolii Linnaeus |
اوایل فروردین |
گیلان و مازندران |
Q. astaneifoliaec |
D. caspiensis Melika et al.** |
اواسط فروردین |
آذربایجان غربی، کردستان، لرستان، کهکیلویه و بویر احمد و خوزستان |
Q. libani Q. branti |
D. israeli Sternlicht |
اوایل اردیبهشت |
کردستان، کرمانشاه و لرستان، کهکیلویه و بویر احمد، خوزستان و ایلام |
Q. castaneifoliae Q. libani Q. branti |
D. mikoi Melika et al.** |
اواخر اسفند |
لرستان، کهکیلویه و بویر احمد و بوشهر |
Q. branti |
D. tavakolii Melika et al.** |
اوایل مرداد |
آذربایجان غربی و قزوین |
Q. infectoria |
Neuroterus albipes Schenck* |
- |
آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، اردبیل، لرستان، کرمانشاه، قزوین و مازندران |
Q. infectoria Q. petraea Q. macranthera |
N. anthracinus Curtis* |
- |
کردستان |
Q. brantii |
N. gyulaigaraiae Melika* |
اواسط مرداد |
آذربایجان غربی، کهکیلویه و بویر احمد، خوزستان، همدان، کردستان، لرستان، ایلام، بوشهر و مرکزی |
Q. castaneifoliae Q. libani Q. branti |
N. lanuginosus Giraud |
اوایل مرداد |
آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، همدان، قزوین، مازندران، کردستان، اردبیل و لرستان |
Q. infectoria Q.petraea Q. macranthera |
N. numismalis Geoffroy |
اواخر فروردین |
آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، همدان، کرمانشاه، کردستان، اردبیل، لرستان، مازندران و قزوین |
Q. infectoria Q. macranthera |
N. quercusbaccarum |
- |
آذربایجان غربی، اردبیل، خوزستان، همدان، کردستان، لرستان، ایلام، کهکیلویه و بویر احمد، چهار محال بختیاری، مازندران و بوشهر |
Q. libani Q. branti Q.castaneifoliae |
N. saliens Kollar |
اواخر مرداد |
آذربایجان شرقی، ایلام، آذربایجان غربی، کهکیلویه و بویر احمد، کردستان، لرستان، مازندران، اردبیل، فارس، خوزستان و کرمانشاه |
Q. branti Q.c astaneifoliae |
Pseudoneuroterus macropterus Hartig |
اواخر خرداد |
کرمانشاه، اصفهان، فارس، آذربایجان غربی، کهکیلویه و بویر احمد، لرستان، کردستان و اردبیل |
Q. libani Q. branti Q. castaneifoliae |
Synophrus olivieri Kieffer |
اواسط تیر |
کردستان، کرمانشاه، لرستان و آذربایجان غربی |
Q. libani Q. branti |
S. politus Hartig |
- |
آذربایجان شرقی و اردبیل |
Q. infectoria |
Trigonaspis megaptera Panzer* |
اوایل تیر |
آذربایجان شرقی و اردبیل |
Q. infectoria Q. macranthera |
T. synaspis Hartig |
حفاظت از غنای گونهای زنبورهای گالزای بلوط کشور: در جنگلهای هیرکانی (خزری و ارسبارانی) سه گونه بلوط Q. castaneifolia، Q.macranthera و Q. petraea و در عرصه زاگرس حداقل سه گونه بلوطQ.infectoria ، Q. brantii وQ. libani حضور دارند. تنوع و غنای گونهای زنبورهای گالزای بلوط در عرصه زاگرس بسیار بالاست و همانطور که از جدول 1 نیز بر میآید بجز گونههایAndricus corruptrix,A. crispator,A. glandulae,A. inflator,A. sadeghii و Cynips longiventris که از جنگلهای بلوط زنجان، مازندران، اردبیل، قزوین، آذربایجانشرقی و مازندران جمعآوری و گزارش شده است، سایر گونههای زنبور گالزا هم از جنگلهای بلوط زاگرس و هم از سایر جنگلها جمعآوری شده است. در این جنگلها زنبورهای گالزای بلوط فرم غیرجنسی خود را روی گونهQ.infectoria و فرم جنسی خود را روی گونه Q.brantii طی میکنند. در این تحقیق گونههای جدیدی از زنبور گالزای بلوط گزارش گردید. توصیف این گونهها بر اساس مرفولوژی و ویژگیهای شکلشناسی گال و زنبورهای مولد آنها انجام شد (32و41). علاوه بر زنبورهای گالزای بلوط، گونههایی از زنبورهای پارازیتوئید (23و33) و همسفره (38) از داخل گالهای تشکیل شده توسط زنبورهای گالزای بلوط برای دنیای علم توصیف گردید. البته تعدادی زنبورهای گالزای بلوط و نیز زنبورهای همسفره با آنها برای اولین بار از ایران گزارش شد (9 و10).
با توجه به اینکه مدیریت اصولی و صحیح جنگل میتواند به حفظ، توسعه زیستی و تنوع بیولوژیک آن منتهی گردد (4 ). براساس تحقیقات انجام شده توصیههای مدیریتی زیر برای حفاظت از زنبورهای گالزای بلوط، زنبورهای پارازیتوئید و همسفره موجود در این گالها و حفظ آنها در سطح تعادل اکولوژیک (Equilibrium Position) ارائه میگردد.
1- گال مازوج به دلیل بالا بودن تانن از گذشته توسط عشایر و روستانشینان مورد بهرهبرداری قرار میگرفته است. این گال توسط زنبور Andricus sternlichti ایجاد میشود و در بررسیهای سایر محققان زنبور مولد آن Cynips sp. و یا گونهی A. infectotious ذکر شده است (2، 7،11،12 و13). در این تحقیق نام علمی زنبور مولد این گال اصلاح شد که میتواند در دستیابی به اطلاعات صحیح گونه مورد نظر بسیار کارساز باشد.
2- زنبورهای مولد گال مازوج از اواسط شهریور تا اواسط آبان از داخل گالها خارج میشوند، بنابراین بهمنظور حفاظت از آنها، جمعآوری گالها باید بعد از این تاریخ صورت گیرد و اگر براساس شرایط جغرافیایی در مناطق مورد نظر گالها زودتر از این تاریخ جمعآوری گردند، باید گالهای جمعآوری شده را در محلی در داخل جنگل نگهداری کرد، بنحوی که زنبورها بتوانند به طبیعت برگردند.
3- زنبور Pseudonoroterus macropterus با حمله به سرشاخههای دو گونه بلوطQ. castaneifoliae و
Q. brantii باعث از بین رفتن سرشاخههای نهالهای جوان در نهالستانها و نیز در جنگلهای شمال و غرب کشور میشود. میزان خسارت وارده توسط این زنبور در نهالستانهای شمال کشور روی بلندمازو بیش از 30 درصد و در جنگلهای بلوط غرب کشور روی بلوط ایرانی 25 درصد برآورد شده است. البته قطع و از بین بردن سرشاخههای آلوده برای کاهش جمعیت و کنترل آفت در نسلهای بعد توصیه میشود.
4- با توجه به غنای گونهای زنبورهای پارازیتویید (Parasitoides) و زنبورهای همسفره (Inquilines) و نیز بندپایان مفیدی که از این گالها بهعنوان محلی برای زمستانگذرانی استفاده میکنند و نظر به نقش بارز و مهمی که این عوامل در ایجاد و حفظ تعادل اکولوژیک آفات (برخی از زنبورهای پارازیتوئید پروانههای برگخوار بلوط مشترک با پارازیتوییدهای زنبورهای گالزای بلوط هستند) و نیز زنبورهای گالزا دارند، بنابراین گالهای ایجاد شده توسط عوامل مولد آنها نقش بارزی در حفظ و بقای این عوامل مفید، حفاظت از آنها و نیز حفظ تعادل اکولوژیک و جلوگیری از طغیان آفات جنگلهای کشور دارند.
5- با وجود این که برخی افراد به دلیل حضور این زنبورها در جنگل آنها را در زمره آفت بلوط تلقی میکنند، ولی در حال حاضر به غیر از گونههای محدودی که میزان خسارت و انبوهی آنها بالاست، بقیه گونهها در سطح تعادل اکولوژیک بوده و باید مراقب بود که مدیریتهای غلط در جنگل طغیان آنها را سبب نشود.
سپاسگزاری
نویسندگان مراتب تشکر و قدردانی خود را از مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور بدلیل فراهم نمودن امکانات انجام این تحقیق، آقای دکتر علیاصغر معصومی (دبیر تخصصی مقاله) و آقایان دکتر علیاصغر طالبی و دکتر احسان رخشانی که با دقت نظر فراوان مقاله را داوری نمودند، ابراز میدارند.