Document Type : Research Paper
Abstract
Protection and reproduction of plants is one of the main objectives in botanical gardens, so masting mechanism of different species has special importance. Unfortunately, there is no information about acorn production of tree species in Hyrcanian collection of National Botanical Garden of Iran. This research was carried out in this collection to estimate acorn production of adult trees of Quercus castaneifolia, as one of the main tree species, during 2009-2011. Thirty sample trees were selected using stratified random sampling method in 2009. For each tree, acorn density (acorns number/m2 crown area) was estimated using ground counting. In this method, 4 circular plots with an area of 0.5 m2 were placed under each sample tree (totally 2 m2 per tree) and acorns were counted every two weeks from early September until all acorns had fallen (typically early December). All of measurements were repeated during next years. The result showed that the mean of acorn density were 80, 23 and 68 in 2009, 2010 and 2011, respectively. Furthermore, the mean of acorns number per tree were 4807, 1377 and 4144 during studied years, respectively. Totally, acorn production results showed weak acorn production in 2010. Year-to-year variation and variation among individuals were observed in sample trees, too.
Keywords
وضعیت بذردهی درختان میانسال بلندمازو (Quercus castaneifolia C. A. Mey.) در قطعة خزر باغ گیاهشناسی ملی ایران
پریسا پناهی*،1، مهدی پورهاشمی2
1 تهران، موسسة تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، بخش تحقیقات گیاهشناسی
2 تهران، موسسة تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، بخش تحقیقات جنگل
تاریخ دریافت: 8/8/91 تاریخ پذیرش: 26/12/91
چکیده
یکی از اهداف اصلی باغهای گیاهشناسی حفاظت از گونههای گیاهی بومی و فراهم نمودن امکان تکثیر آنهاست که در این راستا بذردهی گونهها از اهمیت خاصی برخوردار است. با توجه به قدمت 40 سالة قطعة خزر باغ گیاهشناسی ملی ایران و عدم وجود اطلاعات کافی در مورد بذردهی گونههای درختی موجود در این قطعه، پژوهش پیشرو بمدت سه سال (1388 تا 1390) با هدف بررسی وضعیت بذردهی درختان میانسال بلندمازو (Quercus castaneifolia) که یکی از گونههای شاخص و اصلی این رویشگاه است، انجام شد. 30 درخت نمونه بطور کاملاً تصادفی انتخاب و شمارهگذاری شدند. برای هر درخت 4 پلات زمینی هر یک به مساحت 5/0 مترمربع در میانة فاصلة بین تنه و لبة تاج بر روی زمین در چهار جهت جغرافیایی مشخص شدند. از اواسط شهریور تا اواسط آذر هر سال بذرهای افتاده در داخل پلاتها با فاصلة زمانی دو هفته یکبار شمارش شده و به سطح تاج تعمیم داده شدند. پس از تحلیل دادهها، متوسط تراکم بذر (شمار بذر در یک مترمربع سطح تاج) در سالهای 1388، 1389 و 1390 بترتیب 80، 23 و 68 و متوسط شمار بذر در سالهای فوق بترتیب 4807، 1377 و 4144 به ازای یک پایه بدست آمد که درمجموع بیانگر بذردهی ضعیف این گونه در سال 1389 در باغ گیاهشناسی بود. همچنین نوسانات زیادی در بذردهی بین پایه های درختی و همچنین برای یک پایه در سالهای موردمطالعه مشاهده شد.
واژههای کلیدی: باغ گیاهشناسی ملی ایران، بلندمازو، تولید بذر، قطعة خزر.
* نویسنده مسئول، تلفن: 44580282 ، پست الکترونیکی: Panahi@rifr-ac.ir
مقدمه
باغهای گیاهشناسی دارای کارکردهای مختلفی بوده و با اهداف متنوعی احداث میشوند. از مهمترین اهداف تأسیس باغهای گیاهشناسی میتوان به نگهداری و حفاظت از گونههای گیاهی بومی و غیربومی، انجام تحقیقات و پژوهشهای مختلف درمورد گیاهان، آموزش افراد مختلف از قبیل دانشجویان و دانشآموزان، آموزش عمومی و آشنا ساختن مردم با اهمیت گیاهان و لزوم حفاظت از آنها، حفاظت از ذخایر ژنتیکی و گونههای در معرض انقراض و پژوهش در مورد تکثیر و پرورش گونههای گیاهی اشاره نمود (1، 3 و 5). باغ گیاهشناسی ملی ایران نیز که با مساحت 145 هکتار در حاشیة اتوبان تهران- کرج و در موسسة تحقیقات جنگلها و مراتع کشور واقع شده است، از قاعدة فوق مستثنی نبوده و از آغاز احداث آن (1347) همواره سعی شده ترکیب اهداف فوق مورد توجه قرار گیرد. این باغ شامل مجموعههای رویشی مختلفی است که هر کدام نشاندهندة منطقة فیتوجغرافیایی خاصی از کشور و یا سایر مناطق جهان میباشند. در یک تقسیمبندی کلی، کلکسیونهای باغ به دو بخش جنگی و غیرجنگلی طبقه بندی میشوند که تحقیق پیشرو در یکی از مهمترین کلکسیونهای جنگلی بومی باغ بنام قطعة خزر انجام شد. عملیات اجرایی احداث این قطعه با مساحت 7 هکتار از سال 1351 آغاز شده و از ابتدای تأسیس آن همواره سعی شده گونههای چوبی و علفی جنگلهای شمال در این قطعه کاشته و مراقبت شوند.
یکی از پیشنیازهای اساسی در مسیر توسعة پایدار عرصههای طبیعی، بدست آوردن اطلاعات پایه از طریق ارزیابی است (4 و 9). در این راستا و از آنجاییکه تکثیر گونهها در باغهای گیاهشناسی از اولویتهای کاری محسوب میشود، آگاهی از مکانیسم تجدیدحیات طبیعی (جنسی و غیرجنسی) گونههای مختلف از اهمیت فراوانی برخوردار است. با توجه به اینکه فرم غالب تجدیدحیات در اکثر گونههای درختی بصورت جنسی (با استفاده از بذر) است، آگاهی از وضعیت بذردهی درختان و نوسانهای بذردهی آنها بین پایههای مختلف و همچنین در سالهای مختلف از ضروریات پژوهشی است. این در حالیست که برغم قدمت زیاد باغ گیاهشناسی ملی ایران، متأسفانه پژوهشهای انجامشده در مورد بذردهی درختان جنگلی موجود در قطعات مختلف باغ بسیار محدود بوده و در تنها پژوهشی که تاکنون انجام شده است، متوسط تراکم بذر (شمار بذر درختان در یک مترمربع سطح تاج) سه گونة برودار (Quercus brantii)، ویول (Q. libani) و مازودار (Q. infectoria) در قطعة زاگرس باغ بترتیب 5/46، 31 و 4/52 برآورد شده است (6)، بنابراین پژوهش پیشرو با هدف بررسی وضعیت بذردهی گونة بلندمازو (Q. castaneifolia) که یکی از گونههای اصلی و شاخص قطعة خزر میباشد و فراوانی مناسبی نیز دارد، انجام شد. همچنین سعی شد نوسانهای بذردهی بینپایهای و نوسانهای بذردهی سالانة این گونه نیز مورد تحقیق قرار گیرد. لازم بهذکر است که در حال حاضر عمدة درختان بلندمازو موجود در قطعة خزر سنی بین 30 تا 40 سال داشته و تولید بذر دارند (5).
متأسفانه منابع داخلی موجود در زمینة موضوع این پژوهش در رویشگاههای طبیعی جنگلی نیز بسیار محدود میباشد که دلیل اصلی آن دشواریهای اندازهگیری شمار بذر درختان بلوط و نیاز به صرف هزینه و نیروی کارگری زیاد است (7). بطور کلی اندازهگیری یا برآورد شمار بذر درختان بلوط با استفاده از سه روش مختلف انجام میشود که عبارتند از شمارش درختی یا تاجی (شمارش بذرها روی تاج درخت)، تلههای بذر و پلاتهای زمینی که در دو روش اخیر با استفاده از نمونهبرداری از بخش مشخصی از تاج، شمار بذر درخت برآورد میشود (16 و 20). بدیهی است که برای برآورد شمار بذر درختان بلندقامت (مانند بلندمازو در این پژوهش) امکان شمارش تاجی وجود ندارد و اجباراً باید از روشهای نمونهبرداری استفاده نمود. دو روش تلههای بذر و پلاتهای زمینی از نظر نحوة اجرا کاملاً مشابه یکدیگرند، با این تفاوت که در روش پلاتهای زمینی تلة بذر ساخته نمیشود و شمارش بذرها با نظم زمانی مشخص در داخل پلاتهای زمینی کوچکی با شکل و مساحت مشخص که زیر تاج درختان مستقر میشوند، انجام میشود (20)، بنابراین هزینة این روش بسیار کمتر از روش تلههای بذر است و در شرایطی که امکان استفاده از این روش وجود داشته باشد، همواره بر روش تلهگذاری برتری دارد. از سوی دیگر بزرگترین محدودیت روش پلاتهای زمینی این است که فقط برای مناطقی قابل استفاده است که بستر جنگل هموار بوده و مشکلات چرای دام یا صدمات وارده از طرف وحوش (بدلیل تغذیة بذرها) وجود نداشته باشد، بنابراین این روش فقط در مناطق قرق و حفاظتشده قابل اجراست. با توجه به اینکه معمولاً یافتن چنین شرایطی در جنگلهای طبیعی دشوار است، استفاده از تلههای بذر کاربرد بیشتری دارد، اما در این پژوهش با توجه به محقق شدن شرایط استفاده از پلاتهای زمینی، از این روش نمونهبرداری استفاده شد که ازجمله ویژگیهای باغ گیاهشناسی ملی ایران محسوب می شود.
شکل 1- نقشة باغ گیاهشناسی ملی ایران (راست) و قطعة خزر (چپ)
در معدود پژوهشهای داخلی انجامشده، شمار کل بذرهای جمعآوریشده از 34 پایه درخت ویول در منطقة چنارة مریوان در یک سال کمبذرده (1383) 894 عدد بدست آمد (10). در پژوهش دیگری نیز با استفاده از روش شمارش تاجی ارقام زیر برای متوسط تراکم بذر بلوطهای بومی بدست آمد: در دشتارژن فارس برای درختان برودار در سالهای 1388 تا 1390 بترتیب 6/13، 1/10 و 2/24، در جنگل تحقیقاتی داربادام کرمانشاه برای گونة برودار به ترتیب 6/1، 7/10 و 3/6، در ذخیرهگاه جنگلی حاتم مشکینشهر برای اوری (Q. macranthera) بترتیب 1/0، 3/2 و 9/11 و در استان کردستان برای مازودار در سال 1388 معادل 1/9 و برای برودار و ویول در سال 1389بترتیب معادل 3/11 و 5/2 (8). برخلاف پژوهشهای داخلی، بررسی وضعیت بذردهی بلوطها در پژوهشهای متعددی در خارج از کشور مورد توجه پژوهشگران بوده است. بعنوان مثال میانگین شمار بذر سه گونة Q. rubra، Q. alba و Q. velutina در ایالت میسوری آمریکا بترتیب 9، 21 و 23 در هکتار محاسبه شد (13). نوسانات بذردهی 5 گونه بلوط شامل Q. alba، Q. rubra، Q. prinus، Q. velutina و Q. coccinea در منطقة آپالاچی جنوبی آمریکا طی 5 سال (1993 تا 1997) مطالعه شد که براساس نتایج آن درمجموع بطور متوسط دو گونة Q. alba و Q. prinus بترتیب بیشترین و کمترین مقدار بذر را تولید کردند (18). در پژوهش دیگری شمار بذر درختان Q. costaricensis در یک جنگل گرمسیری در کشور کاستاریکا، قبل و پس از عملیات تنککردن بترتیب 000/100 و 000/180 در هکتار برآورد شد (19). همچنین با استفاده از روش آماربرداری طبقهای تصادفی و تلههای بذر، شمار بذر تعدادی از بلوط های بخشهای Quercus و Lobatae در ایالت میسوری آمریکا در فاصلة زمانی 1993 تا 2007 (بجز سالهای 1996، 2003 و 2004) محاسبه شد (31). براساس نتایج این پژوهش، بذردهی گونههای موردمطالعه در سالهای مختلف نوسانهای زیادی داشت. بیشترین تعداد بذر جمعآوریشده در بلوطهای بخش Lobatae بمیزان 19875 عدد در سال 2006 و برای بلوطهای بخش Quercus بمیزان 12867 عدد در سال 1995 بود. تولید بذر 172 درخت Q. suber در شبهجزیرة ایبریای شرقی کشور اسپانیا نیز بمدت 8 سال (از 2003 تا 2010) مورد مطالعه قرار گرفت (27).
این تحقیق در بازة زمانی 1388 تا 1390 (بمدت 3 سال) در قطعة خزر باغ گیاهشناسی ملی ایران (شکل 1) و در مورد درختان میانسال گونة بلندمازو انجام شد. ابتدا 30 درخت نمونه بطور کاملاً تصادفی انتخاب شدند. درختان نمونه شمارهگذاری و قطر برابر سینه و دو قطر عمود برهم تاج آنها (برای محاسبة سطح تاج) اندازهگیری شد. برای درختان نمونه ویژگیهای بالغ بودن، تکپایه بودن، دارا بودن حداقل قطر برابر سینة 15 سانتیمتر و عدم همپوشانی با تاج درختان مجاور مدنظر قرار گرفت (15 و 21). برآورد شمار بذر درختان نمونه با استفاده از روش پلاتهای زمینی انجام شد (20). این پلاتها در اوایل شهریورماه سال اول اجرای طرح (1388) زیر تاج درختان و در میانة فاصلة بین تنة درخت با لبة تاج بر روی زمین مستقر شدند. برای هر درخت 4 پلات دایرهای شکل هر یک به مساحت نیم مترمربع (شعاع 40 سانتیمتر) و درمجموع 2 مترمربع برای هر درخت در 4 جهت جغرافیایی اصلی درنظر گرفته شد (23، 24 و 29). در مرکز هر پلات پیکهای کوبیده شد و از اواسط شهریورماه با فاصلة زمانی هر 15 روز یکبار بذرهای داخل تمام پلاتها بتفکیک پلات و همچنین بتفکیک درخت شمارش شدند. شمارش بذرهای داخل پلاتها تا اواسط آذر (زمانی که آخرین بذرها به زمین می افتند) ادامه یافت. در نهایت مجموع شمار بذرهای 4 پلات مربوط به هر درخت در بازة زمانی اشاره شده محاسبه شد و پس از محاسبة سطح تاج درخت، به کل تاج تعمیم داده شد و شمار بذر درخت بدست آمد (14، 15، 22 و 29). همچنین برای اینکه امکان مقایسة توان تولید بذر درختان میسر شود، تراکم بذر نیز محاسبه شد. کلیة اندازهگیریها طی سه سال موردمطالعه در درختان نمونه تکرار شدند.
چون تعداد درختان در برخی طبقههای قطری کمتر از 5 اصله بود، نرمال بودن دادهها با استفاده از آزمون کولموگروف- سمیرنوف تست شد. با توجه به اینکه داده ها نرمال بودند، برای مقایسة تراکم بذر در طبقههای مختلف قطری درختان نمونه، از تجزیة واریانس یکطرفة Anova و برای مقایسة میانگینها از روش مقایسات چندگانة دانکن استفاده شد (2). ترسیم نمودارها و تحلیل های آماری در محیط نرمافزارهای Excel و SPSS 17 انجام شد.
نتایج
دامنة پراکنش قطری درختان نمونه بین 25 تا 50 سانتیمتر بود. توزیع درختان نمونه براساس شمار بذر و تراکم بذر بتفکیک سال و درمجموع سه سال در شکلهای 2 و 3 ارائه شده است. نکتة جالبتوجه این بود که تمام پایهها در هر سه سال موردمطالعه بذر تولید کردند، هرچند که در برخی پایهها مقدار آن کم بود. میانگین شمار بذر در سالهای 1388، 1389 و 1390 بترتیب 4807، 1377 و 4144 به ازای هر پایه و میانگین تراکم بذر نیز در سالهای فوق به ترتیب 80، 23 و 68 بود. همچنین در سال اول 13 درخت (43 درصد کل درختان)، سال دوم 20 درخت (67 درصد کل درختان) و سال سوم 14 درخت (47 درصد کل درختان) بذری کمتر از میانگین تراکم بذر توده در سال متناظر آن تولید کرده بودند. درمجموع سالهای موردمطالعه نیز حدود نیمی از درختان نمونه (47 درخت از 90 درخت) بذری کمتر از میانگین تراکم بذر سهسالة توده (57) تولید کرده بودند.
شکلهای 2 و 3 بخوبی نشان میدهند که سال 1388 بهترین بذردهی درختان بلندمازو در قطعة خزر رخ داده است، درحالیکه در سال 1389 کمترین شمار بذر تولید شده است. سال 1390 نیز حالت بینابینی دارد. شکل 3 بیانگر این است که در سال 1388 بیشتر درختان در طبقات تراکم بذر بالا قرار دارند، بعبارت دیگر در این سال تراکم بذر در دوسوم درختان بیشتر از 100 بوده است، اما در سال 1389 تعداد متناظر درختان موجود در این طبقه فقط یک درخت میباشد. در سال 1389 نیز هرچند میانگین تراکم بذر توده (68) قابل توجه است، اما توزیع درختان در طبقههای تراکم بذر بخوبی سال 1388 نیست، بطوریکه توزیع درختان در طبقهها تقریباً یکنواخت بوده و فقط 4 درخت در طبقة تراکم بذر 100 تا 120 قرار دارند.
نوسانهای بذردهی بین پایهها و همچنین برای هر پایه در سالهای مختلف در شکل 4 ارائه شده است.
شکل 2- توزیع درختان نمونه براساس شمار بذر بهتفکیک سال
شکل 3- توزیع درختان نمونه براساس تراکم بذر بهتفکیک سال
شکل 4- تراکم بذر درختان نمونه در سالهای مختلف
جدول 1- میانگینهای تراکم بذر در طبقههای قطری مختلف
|
طبقههای قطری (سانتیمتر) |
|||||
49/27-5/22 |
49/32-5/27 |
49/37-5/32 |
49/42-5/37 |
49/47-5/42 |
49/52-5/47 |
|
میانگین تراکم بذر |
٭ns 67 |
ns 52 |
ns 59 |
ns 55 |
ns 65 |
ns 51 |
تعداد درخت نمونه |
3 |
24 |
24 |
24 |
12 |
3 |
ns عدم معنیداری
دامنة شمار بذر درختان بلندمازو در سال 1388 بین 416 تا 8948، در سال 1389 بین 68 تا 5236 و در سال 1390 بین 537 تا 8960 متغیر بود. دامنة تراکم بذر درختان نیز در سال 1388 بین 16 تا 113، در سال 1389 بین 2 تا 102 و در سال 1390 بین 20 تا 110 نوسان داشت. در این بین تولید بذر برخی از درختان بسیار قابل توجه بود. بهعنوان مثال تراکم بذر درخت شمارة 26 در سالهای 1388 تا 1390 بترتیب 111، 65 و 106 بود. بعبارت دیگر 6/5 درصد شمار بذرهای تولیدی سال 1388، 7/12 درصد شمار بذرهای تولیدی سال 1389 و 1/7 درصد شمار بذرهای تولیدی سال 1390 متعلق به این درخت میباشد. درختان شمارة 15 و 20 نیز وضعیت مشابهی داشتند. همانطور که قبلاً اشاره شد و در شکل 4 نیز مشخص می باشد، فرم کلی بذردهی درختان موردمطالعه بدین صورت بود که در سال 1388 بیشترین شمار بذر و در سال 1389 کمترین تولید بذر رخ داده بود. سال 1390 نیز حالت بینابینی داشت. درمجموع 67 درصد درختان نمونه (20 درخت) از فرم کلی فوق پیروی مینمودند، ولی 10 درخت (بعنوان مثال درختان شمارة 6، 7، 29 و 30) با این فرم بذردهی مغایرت داشتند.
با توجه به نتایج بدستآمده از تجزیة واریانس دادههای تراکم بذر نیز مشخص شد که در سطح اطمینان 95 درصد، اختلاف معنیداری بین تراکم بذر درختان در طبقههای قطری مختلف وجود ندارد (902/0 = P؛ 316/0 = F). میانگینهای تراکم بذر در طبقههای قطری مختلف در جدول 1 ارائه شده است.
بحث
نوسانهای بذردهی در بلوطها از موضوعات مهم جنگل شناسی است که برغم مطالعات متعددی که در این زمینه در نقاط مختلف دنیا انجام شده است، اما هنوز دارای ابهامات فراوانی میباشد (24). شمار بذر تولیدی بلوطها بسته به گونه، پایه و همچنین سال بذردهی متفاوت است (25 و 26)، بهطوریکه پایههای مختلف یک گونه بلوط مشخص در یک منطقة جغرافیایی مشخص و در یک سال معین، شمار بذر متفاوتی تولید میکنند، بنابراین آگاهی از وضعیت بذردهی درختان بلوط و تغییرات و نوسانهای آن میتواند در مدیریت مطلوب جنگلهای بلوط و در مواردی مانند تجدیدحیات جنسی و بذرگیری از درختان بلوط برای مقاصد جنگلکاری بسیار مفید باشد.
نتایج بدستآمده از این پژوهش که بطور موردی به تعیین وضعیت بذردهی گونة بلندمازو در یک منطقة حفاظتشده می پردازد، بخوبی شرایط بذردهی این گونه را طی سه سال متوالی ترسیم نمود و نشان داد که بذردهی این گونه هم بین پایهها و هم در سالهای مختلف نوسانهای زیادی داشت. نتایج این پژوهش نشان داد که درختان بلندمازو قطعة خزر باغ گیاهشناسی ملی ایران در سال 1388 بهترین بذردهی (با میانگین تراکم بذر 80) را داشتند، درحالیکه متوسط تراکم بذر در سال 1389 سیر نزولی داشته (میانگین تراکم بذر 23)، ولی مجدداً در سال 1390 روند افزایشی را نشان میداد، هرچند که بذر تولید شده کمتر از سال 1388 بود (میانگین تراکم بذر 68). بنابراین درمجموع تودة موردمطالعه در سال 1388 بمراتب شرایط بهتری از نظر بذردهی داشته است. بهطور کلی فاکتورهای تأثیرگذار بر بذردهی درختان بلوط عبارتند از: شرایط آب و هوایی، رویشگاه، شرایط خاک، سن درخت، موقعیت و وضعیت تاج، ویژگیهای ژنتیکی درخت و عوامل زنده مانند حشرات و وحوش (11، 16، 28 و 30). با افزایش سن درختان بلوط، بذردهی نیز افزایش مییابد (14 و 17). همچنین درختان بلوطی که در فضاهای باز و تودههای تنک رشد میکنند، معمولاً نسبت به درختان بلوط موجود در تودههای انبوه، در سنین پایینتری تولید بذر میکنند (12). در مورد شرایط تاج نیز درختان بلوط با سطح تاج بزرگتر و همچنین درختانی که تاج آنها در اشکوب چیره قرار دارد، بذر بیشتری نسبت به درختان با سطح تاج کم و یا درختان اشکوبهای زیرین تولید میکنند (17 و 30). در مورد درختان موردمطالعه در این پژوهش، موقعیت تاج درختان مشابه بود. همچنین خسارات مربوط به حشرات وجود نداشت و با توجه به حفاظتی بودن قطعة خزر، وحوشی (مانند گراز) که بدلیل تغذیه بتوانند بر شمار بذرها تأثیر محسوسی داشته باشند، موجود نبودند. البته لازم بذکر است که سهمی از بذرهای بلوط توسط سنجابها تغذیه میشوند که امکان سنجش آن وجود نداشت. استفاده از روش تلهگذاری بذر نیز هرچند خطاهای نمونهبرداری ناشی از مصرف بذرها توسط برخی وحوش مانند گراز را بحداقل ممکن میرساند، اما همچنان خطای ناشی از تأثیر تغذیة سنجابها بر تراکم بذر بلوطها اجتنابناپذیر است. از نظر شرایط خاک و رویشگاه نیز تفاوت مشهودی در قطعة خزر وجود ندارد. تحلیل تراکم بذر در طبقههای قطری مختلف نیز (که بیانگر اختلافات سنی درختان نیز میباشد)، حاکی از عدم وجود اختلاف معنیدار داشت، بنابراین تأثیر متغیر سن یا قطر بر بذردهی نیز منتفی میشود. درنتیجه دلیل اصلی تفاوت بذردهی درختان بلندمازو موردنظر در این پژوهش را باید در ویژگیهای ژنتیکی و ذاتی درختان و همچنین نوسانات آب و هوایی جستجو نمود. اشاره شده است که در درازمدت از بین عوامل تأثیرگذار بر بذردهی بلوطها، ویژگیهای درخت و خصوصیات ژنتیکی آن مهمتر از عوامل محیطی هستند (12). بنابراین ادامة این پژوهش بهمراه مطالعات ژنتیکی میتواند به شناخت بهتر عوامل تأثیرگذار کمک شایانی نماید.
در قطعة زاگرس باغ گیاهشناسی ملی ایران، میانگین تراکم بذر 30 اصله درخت مازودار با قطر برابر سینة بین 15 تا 25 سانتیمتر، 4/52، 30 اصله درخت ویول با قطر برابر سینة بین 15 تا 40 سانتیمتر، 31 و 30 اصله درخت برودار با قطر برابر سینة بین 15 تا 33 سانتیمتر، 5/46 برآورد شد (6). علت تفاوت مقادیر تراکم بذر گونههای فوق با نتایج پژوهش پیشرو را باید در عوامل متعددی شامل نوع گونه، سال نمونهگیری، تفاوت دامنة قطری درختان نمونه، اندازة متفاوت سطح تاج، شرایط خاک و رویشگاه و همچنین ویژگیهای ژنتیکی درختان جستجو نمود. میانگین تراکم بذر درختان برودار در دشتارژن فارس در سالهای 1388 تا 1390 بترتیب 6/13، 1/10 و 2/24، در جنگل تحقیقاتی داربادام کرمانشاه برای گونة برودار بترتیب 6/1، 7/10 و 3/6، در ذخیرهگاه جنگلی حاتم مشکینشهر برای اوری به ترتیب 1/0، 3/2 و 9/11 و در استان کردستان نیز برای مازودار در سال 1388 معادل 1/9 و برای برودار و ویول در سال 1389 بترتیب معادل 3/11 و 5/2 محاسبه شد (8) که در همة موارد کمتر از مقدار متناظر آنها در پژوهش پیشرو بوده است. دلیل اصلی کم بودن مقادیر تراکم بذر در پژوهشهای فوق را نیز باید در دخالتهای انسانی، قطع مکرر سرشاخههای درختان بلوط در جنگلهای زاگرس که منجر به ضعف عمومی درخت میشود، ضعیف بودن خاک، خشکسالیهای پیدرپی بخصوص در سالیان اخیر، وجود عوامل خسارتزا از قبیل آفات و بیماریها و همچنین تغذیة بذرها توسط وحوش بخصوص جوندگانی مانند سنجاب ایرانی جستجو نمود. تفاوت محسوس تراکم بذر گونههای مختلف بلوط در رویشگاههای طبیعی نسبت به بلوطهای موجود در باغ گیاهشناسی ملی ایران بخوبی نقش و تأثیر مثبت حفاظت را در تجدیدحیات جنسی بلوطها نمایان میسازد. مراقبت کامل از گیاهان کاشته شده در باغ گیاهشناسی و همچنین درنظر گرفتن تمهیدات خاصی برای مقابله با ضعف خاک و خشکسالی (از قبیل کوددهی و آبیاری) میتواند بر توان تولید بذر درختان بلندمازو تأثیر مثبتی گذاشته باشد که متأسفانه بدلیل دردست نبودن اطلاعاتی در مورد شمار بذر تولیدی درختان بلندمازو در رویشگاههای طبیعی جنگلهای هیرکانی، در حال حاضر امکان مقایسة نتایج وجود ندارد. در برخی پژوهشهای خارجی نیز تراکم بذر گونههای مختلف بلوط در جنگلهای طبیعی برآورد شده است که قابل قیاس میباشند. به عنوان مثال میانگین تراکم بذر سه گونة Q. rubra، Q. alba و Q. velutina در جنگلهای ایالت میسوری آمریکا بترتیب 9، 21 و 23 عدد محاسبه شد (13). در تحقیقی که بمدت 11 سال (1986 تا 1996) در مورد گونههای Q. rubra، Q. velutina و دورگهای آنها در آمریکا انجام شد نیز بیشترین تراکم بذر در سالهای 1991، 1993 و 1994 با مقدار بین 22 تا 63 و کمترین آن در سالهای 1987، 1988 و 1992 با مقدار کمتر از 1 تا 3 برآورد شد (21).
در انتها پیشنهاد میشود درصورت امکان پژوهشهای مشابهی درمورد گونة بلندمازو در جنگلهای شمال بخصوص در جنگلهای لوة استان گلستان انجام شود تا نوسانهای بذردهی این گونه در شرایط طبیعی نیز بررسی شود. همچنین اگر امکان ادامة پژوهش حاضر فراهم باشد، مطالعات درازمدت که شامل حداقل یک یا دو سیکل بذردهی باشند، نتایج کاملتری را به همراه خواهد داشت.
سپاسگزاری
این پژوهش با استفاده از اعتبارات و امکانات مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور انجام شده که بدینوسیله از مسئولین محترم سپاسگزاری میشود. در برداشتهای زمینی این پژوهش نیز آقای جیلان آذرسا و تعدادی از پرسنل باغ گیاهشناسی ملی ایران همکاری داشتند که از آنها تشکر و قدردانی میشود.