Document Type : Review Paper
Abstract
In recent decades, the use of herbal medicine, as an effective method, has been progressing in most countries including Iran. In the traditional medicine of Iran various methods of using plants for the treatment of diseases are common. This is actually justifiable due to the geographical extent and diversity of vegetation in Iran. This study aimed at evaluating researches conducted in Iran about the medicinal plants of Brassicaceae. Information about this search was conducted in information books and articles published in the last decade. 44 identified plant species belong to 19 genera. The most important medicinal genera are Alyssum (with 8 species), Brassica (with 5 species) and Sisymbrium (4 species). Therophytes (32 species, 72.72%) are the most important life form. The highest geographical distribution belongs to Irano-Turanian region (25%). Two endemic species (Alyssum bracteatum and A. persicum) are in low-risk status. Descurainia sophia, Lepidium draba and Capsella bursa-pastoris were more harvested by Iranians for medicinal purposes, respectively. The most used part of plants in this family is seed, and most local application of them includes: diuretic and anti-scorbutic (13 species), appetizer (8 species), anti-constipation, laxative, vermicide, expectorant, anti-rheumatism, anti-kidney stones, tonic (each one with 7 species). Altogether, the results show that major local application of these plants is in the treatment for digestive and respiratory problems.
Keywords
Main Subjects
مروری بر کاربردهای سنتی گیاهان دارویی تیره شببو در ایران
محمد مهدی دهشیری*
ایران، بروجرد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد بروجرد، گروه زیستشناسی
تاریخ دریافت: 09/09/1397 تاریخ پذیرش: 25/02/1398
چکیده
در دهههای اخیر، استفاده از طب گیاهی بهعنوان یک روش کارآمد و استراتژیک، در دستور کار اکثر کشورهای دنیا ازجمله ایران قرارگرفته است. در پزشکی سنتی ایران، شیوههای بسیار گوناگونی در استفاده از گیاهان برای درمان بیماریها مشاهده میشود که باتوجه به وسعت جغرافیایی و گوناگونی پوشش گیاهی کشور ما، این همسویی دارای توجیه کاملاً منطقی است. هدف ازاین مطالعه، مروری به بررسی تحقیقات انجام شده در ایران در مورد گیاهان دارویی تیره شببو است. اطلاعات مربوط به این تحقیق حاصل جستوجو در کتب و مقالات منتشر شده در دهه اخیر میباشد. 44 گونه گیاهی شناسایی شده به 19 جنس تعلق دارد. جنسهای Alyssum با 8 گونه، Brassica با 5 گونه و Sisymbrium با 4 گونه بیشترین تعداد گونه را دارا میباشند. تروفیتها با 32 گونه (72/72 درصد) مهمترین شکل زیستی هستند. بیشترین پراکنش جغرافیایی با 25 درصد به ناحیه ایرانی-تورانی تعلق دارد. دو گونههای انحصاری Alyssum bracteatum و A. persicum در وضعیت کمخطر قراردارند. گونههایDescurainia sophia، Lepidium draba وCapsella bursa-pastoris به ﺗﺮﺗﻴﺐ دارای بیشترین ﻣﺼﺮف دارویی در ایران ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ. دانه بیشترین قسمت مورد استفاده گیاهان این تیره بوده و بیشترین موارد مصرف سنتی آنها عبارتند از: مدر و ضد اسکوربوت (هرکدام 13 گونه)، اشتهاآور (8 گونه)، ضد یبوست، ملین، کرمکش، خلطآور، ضد روماتیسم، دافع سنگ کلیه و مقوی بدن (هرکدام 7 گونه). درمجموع، نتایج نشان دارد که کاربرد محلی عمده این گیاهان درزمینه درمان ناراحتیهای گوارشی و تنفسی است.
واژههای کلیدی: گیاهان دارویی، تیره شببو، اتنوبوتانی، ایران
* نویسنده مسئول، تلفن: 09166629460، پست الکترونیکی: dehshiri2005@yahoo.com
مقدمه
هزاران سال است که ساکنین مناطق مختلف جهان، از گیاهان برای درمان بیماریها و حفظ سلامتی استفاده مینمایند. بسیاری از داروهایی که امروزه تجویز میشوند از گیاهان مشتق شدهاند (5). به همین دلیل است که گیاهان همواره مورد توجه مراکز علمی و تحقیقاتی هستند. طبیعت اطراف ما سرشار از گونههای گیاهی ناشناختهای ازنظر خواص دارویی و درمانی است که برای کشف خواص آنها ممکن است به سالها وقت نیاز باشد. ارائه فهرست گیاهان دارویی در نقاط مختلف جهان اولین گام در جهت کاربرد آنها با استفاده از علوم و فنون جدید تلقی میشود و تاکنون فهرستهای زیادی از این گیاهان گزارش شده است (28). گاهی در برخی مناطق از گونههای گیاهی خاصی استفاده میشود که هنوز علوم جدید به آنها دست نیافته است و با استفاده از تجربه اهالی بومی میتوان به این مهم دستیافت (100). امروزه داروهای فراوری شده از گیاهان دارویی بهعنوان نوآوریهای زیستی در عرصه پزشکی جایگزینی شایسته برای داروهای شیمیایی هستند. یکی از علل مهم این جایگزینی عوارض جانبی کمتر داروهای گیاهی نسبت به داروهای شیمیایی است (15).
علم اتنوبوتانی (Ethnobotany) به مطالعه و بررسی چگونگی استفاده افراد یک قوم، یک فرهنگ و یا یک ناحیه خاصی از گیاهان بومی موجود در آن منطقه میپردازد که دانش حاصل از این اطلاعات میتواند برای سایر محققان بهویژه محققان فارماکوگنوزی ارزش فراوان داشته باشد (42). برخی از کشورها از نتایج حاصل از پژوهشهای اتنوبوتانی جهت ساخت داروهای جدید و بهینهسازی توسعه آنها استفاده کردهاند (50).
کشور ایران به دلیل موقعیت زمینشناسی ویژهای که در آن قرارگرفته است، زیستگاههای آبی، کوهستانی و دشتی متنوعی را در خود جای داده و به همین دلیل ازنظر تنوع زیستی گونههای گیاهی، منطقهای ارزشمند محسوب میشود. همچنین به دلیل قدمت تاریخی گسترده و تنوع زیستی گیاهی قابلتوجه، استفاده سنتی از گیاهان دارویی در این منطقه امری بسیار رایج و شناخته شده است (73).
وجود تنوع بسیار بالای اکولوژیکی کشورمان از یکسو و رویکرد گسترده عمومی مردم به استفاده از گیاهان دارویی و طب سنتی از سوی دیگر، نشاندهنده لزوم تحقیقات گسترده در زمینه گیاهان دارویی ایران میباشد. هرچند که ازلحاظ سابقه تحقیق، مطالعاتی در زمینه گیاهان دارویی ایران صورت پذیرفته، اما تاکنون هیچگونه کار پژوهشی متمرکز در رابطه با گیاهان دارویی تیره شببو در ایران انجام نگرفته و گزارشی نیز در این زمینه منتشر نشده است. لذا در این پژوهش تلاش شده است تا با معرفی گیاهان بومی دارویی تیره شببو و موارد استفاده آنها اطلاعات مفیدی ارائه شود.
مواد و روشها
اطلاعات مربوط به این تحقیق حاصل جستوجو در پایگاههای اطلاعاتی نظیر Elsevier، Europe، Google Scholar، IranMedex، ISI Web of Science، Magiran، Medlib، Nature، ProQuest، PubMed، Science Direct، SID، Springer و Wiley online library از سال 1386 تا 1396 (دهه اخیر) و کتب مختلف نظیر گزارشهای طرح ملی و جامع شناسایی و پراکنش گیاهان دارویی استانها است (8-1، 17-10، 33-26، 58-35، 70-61 و 74-72، 105-77). معیار کتب و مقالات انتخابی، کتب و مقالات اصیل مرتبط با موضوع تحقیق میباشد. سپس گونههایی که اثرات دارویی آنها اثبات شده، انتخاب و مرور شدند. پراکنش جغرافیایی عناصر گیاهی با استفاده از فلور ایران تعیین و صحت نامهای علمی و مؤلف آنها با آن کنترل شد (9). نام فارسی گونههای گیاهی با استفاده از فرهنگ نامهای گیاهی ایران تعیین شد (75).
نتایج
طبق بررسی انجام شده تعداد 44 گونه دارویی متعلق به 19 جنس از تیره شببو دارای کاربرد دارویی هستند. فهرست گیاهان دارویی همراه بانام علمی، نام محلی، نام فارسی، شکل زیستی، اندام مورد استفاده و کاربرد محلی و سنتی آنها در جدول 1 ارائه شدهاند. در بین گیاهان دارویی گزارش شده جنسهای Alyssum L. با 8 گونه، Brassica L. با 5 گونه و Sisymbrium L. با 4 گونه بیشترین سهم را در ترکیب گونههای دارویی تیره شببو دارند. دانه، برگ، سرشاخه گلدار و ریشه گونههای این تیره به ترتیب بیشترین استفاده را در بین ایرانیان دارند. تقسیمبندی گیاهان بر اساس شکل زیستی رانکایر شامل 32 گونه تروقیت، 10 گونه همیکریپتوفیت و دو گونه هیدروفیت را نشان میدهد. طبق بررسی به عمل آمده مشخص شد که زمان بهرهبرداری اکثر گیاهان دارویی تیره شببو در ایران در بهار میباشد.
در جدول 2 فهرست کاملی از پرکاربردترین گیاهان دارویی این تیره در ایران بر اساس موارد مصرف محلی آنها دستهبندی شدهاند که نشان میدهد بیشترین موارد مصرف گیاهان دارویی تیره شببو در ایران، مربوط به درمان کدام دسته از بیماریها میباشد.
بررسی و مقایسه اثرات درمانی محلی آنها نشان داد که برخی از گیاهان کاربردهای چندگانهای در طب سنتی افراد محلی دارند. همچنین ملاحظه شد که برای مقابله با اثرات بیماریهای شناخته شده، گیاهان مختلفی مورد استفاده افراد قرار میگیرند. بهطوری که تعداد 26 گونه گیاهی مختلف ازجملهDescurainia sophia (L.) Webb ex Prantl وSinapis arvensis L. برای درمان ناراحتیهای مربوط به دستگاه گوارش بهطور گستردهای استفاده میشوند. به همین صورت 24 گونه گیاهی از قبیل Brassica napus L. برای درمان بیماریهای دستگاه تنفسی مورد استفاده وسیع قرار میگیرند.
جدول 2- دستهبندی پرکاربردترین گیاهان دارویی تیره شببو در ایران در درمان سنتی بیماریها
ردیف |
نوع استفاده سنتی دارویی |
گونههای مورد استفاده |
تعداد گونه |
1 |
درمان بیماریهای دستگاه گوارشی |
Alliaria petiolata, Alyssum dasycarpum, Alyssum desertorum, Alyssum heterotrichum, Alyssum linifolium, Alyssum marginatum, Brassica nigra, Brassica oleracea, Capsella bursa-pastoris, Cardamine bulbifera, Descurainia sophia, Eruca sativa, Erucaria hispanica, Erysimum cheiri, Isatis minima, Lepidium draba, Lepidium sativum, Nasturtium officinale, Raphanus sativus, Sinapis alba, Sinapis arvensis, Sisymbrium altissimum, Sisymbrium irio, Sisymbrium loeselii, Sisymbrium officinale, Thlaspi arvense |
26 |
2 |
درمان بیماریهای دستگاه تنفسی |
Alliaria petiolata, Alyssum bracteatum, Alyssum dasycarpum, Alyssum desertorum, Alyssum heterotrichum, Alyssum linifolium, Alyssum marginatum, Alyssum minus, Brassica napus, Brassica nigra, Brassica oleracea, Brassica rapa, Capsella bursa-pastoris, Cardamine hirsuta, Descurainia sophia, Erysimum cheiri, Erysimum repandum, Isatis minima, Lepidium draba, Lepidium latifolium, Nasturtium officinale, Raphanus sativus, Sisymbrium irio, Strigosella africana |
24 |
3 |
مؤثر ﺑﺮ اﺧﺘﻼﻻت ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﯿﺴﻤﯽ |
Alliaria petiolata, Brassica napus, Brassica nigra, Brassica oleracea, Brassica rapa, Brassica tournefortii, Capsella bursa-pastoris, Descurainia sophia, Eruca sativa, Erysimum repandum, Isatis minima, Isatis tinctoria, Lepidium draba, Lepidium latifolium, Lepidium perfoliatum, Lepidium sativum, Nasturtium officinale, Sisymbrium altissimum, Sisymbrium irio, Sisymbrium loeseli, Sisymbrium officinale |
21 |
4 |
درمان بیماریهای عفونی، آﻟﺮژی و اﻟﺘﻬﺎب |
Alyssum bracteatum, Alyssum desertorum, Alyssum linifolium, Brassica nigra, Brassica oleracea, Brassica rapa, Capsella bursa-pastoris, Cardamine hirsuta, Descurainia sophia, Erysimum cheiri, Fibigia macrocarpa, Lepidium draba, Lepidium perfoliatum, Nasturtium officinale, Raphanus sativus, Sinapis alba, Sinapis arvensis, Sisymbrium irio |
19 |
5 |
درمان بیماریهای پوست و مو |
Alyssum linifolium, Brassica napus, Brassica nigra, Brassica oleracea, Brassica rapa, Capsella bursa-pastoris, Cardamine hirsuta, Descurainia sophia, Eruca sativa, Isatis cappadocica, Isatis minima, Isatis tinctoria, Lepidium draba, Lepidium ruderale, Nasturtium officinale, Sisymbrium irio, Sisymbrium loeselii |
17 |
6 |
درمان بیماریهای دستگاه ادراری و تناسلی |
Alliaria petiolata, Alyssum linifolium, Brassica oleracea, Capsella bursa-pastoris, Cardamine impatiens, Descurainia sophia, Eruca sativa, Erysimum cheiri, Lepidium draba, Lepidium latifolium, Lepidium perfoliatum, Lepidium sativum, Nasturtium officinale, Raphanus sativus, Sinapis alba, Sinapis arvensis, Sisymbrium irio |
17 |
7 |
مسکن و مؤثر ﺑﺮ رﻓﻊ درد |
Alyssum bracteatum, Alyssum desertorum, Alyssum linifolium, Alyssum persicum, Brassica napus, Brassica nigra, Brassica oleracea, Cardamine impatiens, Descurainia sophia, Erysimum cheiri, Erysimum repandum, Fibigia macrocarpa, Lepidium draba, Lepidium sativum, Nasturtium officinale, Raphanus sativus, Sinapis arvensis |
17 |
8 |
درمان بیماریهای دستگاه گردش خون |
Alyssum linifolium, Brassica nigra, Brassica oleracea, Capsella bursa-pastoris, Descurainia sophia, Erysimum cheiri, Isatis minima, Isatis tinctoria, Lepidium draba, Lepidium latifolium, Lepidium sativum, Nasturtium officinale, Raphanus raphanistrum. Raphanus sativus, Sisymbrium irio |
15 |
9 |
درﻣﺎن بیماریهای مغز و اﻋﺼاب |
Brassica napus, Brassica nigra, Brassica oleracea, Capsella bursa-pastoris, Cardamine hirsuta, Erucaria hispanica, Erysimum cheiri, Isatis minima, Lepidium latifolium, Raphanus sativus, Sinapis arvensis, Sisymbrium irio |
12 |
10 |
چاشنی (عطر و طعمدهنده) و آرایشی |
Aethionema spinosum, Isatis tinctoria, Lepidium draba |
3 |
بحث و نتیجهگیری
کشور ایران دارای گستره وسیع و آداب و رسوم کهن فراوان در این پهنه جغرافیایی بوده و از طرف دیگر وجود اقوام متعدد با آداب و رسوم متفاوت و نیز تنوع بالای گیاهان در این کشور سبب شده است که از دیرباز تاکنون شرایط بسیار مطلوبی برای استفاده از انواع گیاهان در زمینههای مختلف فراهم شده باشد. با توجه به اهمیت استفاده سنتی مردم از گیاهان دارویی برای رفع امراض و ناراحتیهای خویش، بهرهگیری از این اطلاعات ارزشمند در این ارتباط لازم و ضروری میباشد (27). وجود 44 گونه گیاهی دارویی تیره شببو، خود به خوبی نشاندهنده تنوع زیستی بالای این نوع گیاهان در ایران است.
جنسهای قدومه (Alyssum) با 8 گونه، Brassica با 5 گونه و Sisymbrium با 4 گونه بیشترین تنوع گونهای را نشان میدهند. دلیل تنوع گونهای این جنسهای گیاهی، غنای زیاد و نیز سازگاری مناسب آنها به زمینهای رها شده کشاورزی و همچنین حاشیه مزارع است که مأمن بسیار مناسبی را برای آنها فراهم نموده است (30). بررسی اشکال زیستی در گونههای گیاهی تیره شببو نشان داد که تروفیتها با دارا بودن 32 گونه فراوانترین شکل زیستی را در میان گونههای دارویی این تیره به خود اختصاص دادهاند. این یافته با نتایج به دست آمده در تحقیقات فلورستیک مطابقت دارد (25-18، 34 و 60). از جائیکه بیشترین میزان بارش سالیانه در ایران در فصول زمستان و بهار صورت میپذیرد و در سایر فصلها نیز بارندگی قابلتوجهی به چشم نمیخورد، از اینرو فصل بهار فصل بسیار مناسبی برای رویش گونههای یکسالهای است که در فصول دیگر قدرت رویارویی با عوامل نامساعد آب و هوایی را ندارند. شکل زیستی گیاهان نشاندهنده اثر انعکاس مستقیمی از سازش گیاهان با شرایط محیطی، بهویژه عوامل اقلیمی است (71). مطالعه پراکنش جغرافیایی این گونهها نیز مؤید این نکته است که عناصر منطقه ایرانو-تورانی با اختصاص 11 گونه از گونههای موجود، درصدی معادل 25 درصد را به خود اختصاص دادهاند. گونههای Alyssum bracteatum Boiss. & Buhse وA. persicum Boiss. انحصاری ایران بوده که در سالهای اخیر برداشت بیرویه و نادرست، این گیاهان را در معرض خطر نابودی قرار داده است. این سه گونه در حال حاضر در وضعیت کمخطر قرار دارند (59). برخی از اسامی محلی گیاهان دارویی برای گونههای مختلف یک جنس و یا گونههای جنسهای مشابه کاربرد دارد، مانند نام محلی خردل که به دو گونه Brassica nigra (L.) W.D.J.Koch و Sinapis alba L. از جنسهای Brassica و Sinapis L. و نام محلی خاکشیر که به سه گونه Descurainia sophia، Sisymbrium irio L. و S. loeselii L. از دو جنس Descurainia Webb & Berth. و Sisymbrium اطلاق میشوند. بعلاوه به گیاه Lepidium perfoliatum L. قدومه شهری گفته میشود در حالیکه اینگونه اصولاً در مناطق کوهستانی رویش مییابد و اصولاً بهصورت علف هرز در شهرها دیده نمیشود که شهری نامیده شود و بعلاوه با توجه به تعلق این گیاه به جنس ترتیزک (Lepidium L.) نمیتواند قدومه نامیده شود (76). نتایج به دست آمده نشان داد گیاهان دارویی تیره شببو در ایران مصارف وسیع و گستردهای داشته و برای درمان بیماریهای مختلف مورد مصرف قرار میگیرند. برخی از گونههای گیاهی مثل Descurainia sophia، Lepidium draba L. و Capsella bursa-pastoris (L.) Medik. بهطور فزایندهای توسط اهالی ایران شناخته شده و مورد مصرف قرار میگیرد. اما برخی گیاهان مثل Aethionema spinosum (Boiss.) Prantl، Alyssum persicum، Erucaria hispanica Druce،Fibigia macrocarpa Boiss. وStrigosella africana (L.) Botsch توسط افراد کمی مورد استفاده قرار میگیرند. لازم به ذکر است مصرف بیش از اندازه برگ و گل Descurainia sophia و Erysimum cheiri (L.) Crantz باعث مسمومیت میشود. در حاشیه چشمهها Nasturtium officinale W.T.Aiton پوششی را بهطور فشرده و گاه تنک تشکیل میدهد و بهصورت تازه در فصول رویشی در برخی بازارهای ایران عرضه میشود. برخی از گیاهان این تیره در دسته سبزیجات قرار دارند و توسط مردم به طور وسیعی مورد استفاده قرار میگیرند. از آن جمله میتوان کلم Brassica oleracea L.، شلغم B. rapa L.، شاهی Lepidium sativum L.، تربچه و ترب Raphanus sativus L. را نام برد که بیشتر بهصورت کاشته شده در ایران حضور دارند. بیشترین موارد مصرف سنتی گیاهان دارویی تیره شببو عبارتند از: مدر و ضد اسکوربوت (هرکدام 13 گونه)، اشتهاآور (8 گونه)، ضد یبوست، ملین، کرمکش، خلطآور، ضد روماتیسم، دافع سنگ کلیه و مقوی بدن (هرکدام 7 گونه) (جدول شماره 1). با توجه به نتایج به دست آمده، بیشترین موارد مصرف گیاهان دارویی تیره شببو در ایران در درمان بیماریهای دستگاه گوارش و تنفسی میباشد. شایان ذکر است بیشترین موارد مصرف بزرگترین جنس این تیره (Alyssum) در درمان بیماریهای دستگاه تنفسی بوده و کاربرد گیاهان دارویی در جهت درمان بیماریهای مغز و اﻋﺼاب کمتر از سایر موارد دارویی گیاهان مورد توجه قرارگرفته است (جدول 2).
پیشنهاد میگردد با توجه به اهمیت فراوان گونههای مختلف در درمان بیماریها، ضروری است که استفاده از آنها در برنامههای مدیریتی همه مناطق قرار گیرد لذا توصیه میشود سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور و سایر مسئولان بهعنوان دستگاه متولی گیاهان دارویی ضمن حفظ این ذخایر ارزشمند، آگاهی لازم را به همه مردم در زمینه عدم برداشت مستقیم از گیاهان دارویی در عرصههای منابع طبیعی ارائه دهند و لازم است ما بهعنوان متولیان تحقیقات گیاهان دارویی هر چه سریعتر نتایج گیاهان بومی شده و سایر اطلاعات مربوطه را در اختیار قشر مصرفکننده قرار دهیم. از سوی دیگر لازم است گامهای ارزشمندی را در زمینه تجاریسازی گیاهان دارویی و داروهای گیاهی برداشت تا بتوان زمینهای را برای ارزآوری و اشتغالزایی در کشورمان فراهم نمود.
سپاسگزاری
گزارش حاضر با حمایت مالی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بروجرد به انجام رسیده و کلیه حقوق آن مربوط به این دانشگاه است. از دکتر یونس عصری به خاطر تعیین کوروتیپ گونهها قدردانی میگردد.