Document Type : Research Paper
Authors
1 graduate of the kharazmi-tehran University
2 Kharazmi University, Tehran, Professor
3 Associate Professor of Urmia University
Abstract
Abstract
The Kanibarazan Wetland located in West Azarbaijan province is one of the wetlands of the Ramsar International Convention with 907 hectares. This Hunt- Banned region has semidry to mid semidry climate. The plants in the studied area were regularly collected every month during growing seasons 2013 from two habitats : Aquatic and nearby wetland habitats. Then plants were deposited in the herbarium of Kharazmi university (FAR), Tehran. A total of 118 different plant species collected in this study belong to 42 families (2 bryophyte, 33 dicotyledone, 1 ceratophyllaceae, 6 monocotyledon) and 99 genera. Among these families represented in the area, 17 families (11 dicotyledone, 1 ceratophyllaceae, 5 monocotyledon) including 32 genera and 35 species are belonged to aquatic wetland habitat and 25 families (2 bryophyte, 22 dicotyledone, 1 monocotyledon) including 67 genera and 83 species are belonged to nearby wetland habitat. Classification based on life form indicates that the therophytes with 62% abundance in nearby wetland habitate and 35% in aquatic habitate comprise the largest proportion of the plants in the studied area. The most extended chorotype is related to Iran-Turanian region (50% in nearby wetland habitat and 38% in aquatic habitate).
Key word: Kanibarazan, Life form, Chorothype, Flora
Keywords
Main Subjects
مطالعه فلوریستیک تالاب کانی برازان
اعظم معصومی1*، فرخ قهرمانی نژاد1 و ناصر عباسپور2
1ایران، تهران، دانشگاه خوارزمی، دانشکده علوم زیستی
2ایران، ارومیه، دانشگاه ارومیه، دانشکده علوم، گروه زیست شناسی
تاریخ دریافت: 2/8/97 تاریخ پذیرش: 13/7/98
چکیده
تالاب کانی برازان واقع در استان آذربایجان غربی یکی از تالاب های کنوانسیون بین المللی رامسر با مساحت 907 هکتار است. اقلیم این منطقه شکار ممنوع به صورت نیمه خشک تا نیمه خشک معتدل است. جهت مطالعه منطقه، گیاهان در طی ماههای رویشی سال 1392 به طور مرتب از دو رویشگاه آبزی و رویشگاه مجاور تالاب (صخرهها و تپهها) جمعآوری و در هرباریوم دانشگاه خوارزمی (FAR) در تهران نگهداری شدند. در مجموع 118 گونه مختلف گیاهی جمعآوری شد که به 42 تیره (دو تیره خزه، 33 تیره دولپه، یک تیره برگ شاخیان و شش تیره تک لپه) و 99 جنس تعلق دارند. در میان تیرههای موجود 17 تیره (11تیره دولپه، یک تیره برگشاخیان و پنج تیره تک لپه)، 32 جنس و 35 گونه به رویشگاه آبزی و 25 تیره (دو تیره خزه، 22 تیره دولپه و یک تیره تک لپه)، 67 جنس و 83 گونه به رویشگاه مجاور تالاب تعلق دارند. در بین گیاهان منطقه تروفیتها با 62% در رویشگاه مجاور تالاب و 35% در رویشگاه آبزی فراوانترین شکل زیستی منطقه را تشکیل میدهند. در بررسی کوروتیپ، بیشترین گونهها به ناحیه ایرانی تورانی با 38 % در رویشگاه آبزی و 50% به رویشگاه مجاور تالاب تعلق دارند.
واژه های کلیدی:کانیبرازان، شکل زیستی، کوروتیپ، فلور
* نویسنده مسئول، تلفن: 04433685002 ، پست الکترونیکی: azam.masoomy@yahoo.com
مقدمه
از آنجا که فلور هر منطقه بازتابی از عوامل مختلف اکوسیستمی در طول دوران مختلف زمین شناختی محسوب میگردد، ارزش مطالعات فلوریستیک دو چندان پیدا میکند. از طرفی، شناسایی گیاهان در هر منطقه خود بیانگر توان طبیعی محیط مورد مطالعه و از طرف دیگر، برای مطالعات پژوهشی بالاخص برای علوم کاربردی بسیار حائز اهمیت است. منطقه مورد مطالعه جزء مناطق مهم شکار ممنوع کشور است، که خود دلیلی برای حائز اهمیت بودن پروژه حاضر است. طبق تعریفی که در پیمان نامه (کنوانسیون) تالابهای مهم بین المللی به ویژه تالابهای زیستگاه پرندگان آبزی ارائه شده است. تالابها عبارتند از: مردابها، باتلاقها، لجنزارها یا آبهای طبیعی یا مصنوعی اعم از دایمی یا موقت که آبهای شیرین در آن ها به صورت راکد یا جاری وجود دارد و یا به آبهای ساحلی که عمق آنها در پایین ترین نقطه جزر از 6 متر تجاوز نمی کند، تالاب گویند (12). اگرچه کشور ایران در محدوده مناطق خشک و نیمه خشک کره زمین قرار دارد و تعداد تالابهای آن به نسبت مناطق مرطوب کم است، ولی به علت تنوع شرایط اقلیمی دارای تالابهای گوناگون با ویژگیهای متفاوتی است که در میان آنها تالاب کانی برازان دارای ارزش و اهمیّت خاصی می باشد. در حال حاضر نیمی از تالاب کانی برازان محدود به تپه ماهورها، صخرهها و نیمی دیگر به زمینهای غرقابی محدود میشود. این زمینها قبل از احداث جاده و کانال زهکشی، جزء تالاب محسوب میشدند و در حقیقت تالاب کانی برازان وسعتی چند برابر فعلی را داشته است. آب آن از طریق زهکشی مزارع بالادست، آب برف و باران و رودخانه تأمین میشود.
از بین مطالعاتی که در ارتباط با پوشش گیاهی محیطهای آبی صورت گرفته میتوان به افتخاری و عصری (4)، عصری و مرادی (5)، چکوری و همکاران (1) و کریمی (8) اشاره نمود. در پژوهش حاضر پوشش گیاهی تالاب از دیدگاه فلوریستیکی در سال 92 مورد مطالعه قرار گرفت. شکل زیستی و نوع زندگی گیاهان جمعآوری شده از زیستگاههای مختلف تعیین گردید. سپس کوروتیپ (Chorotype) گیاهان با استفاده از فلورهای مختلف تشخیص داده شد.
مواد وروشها
منطقه مورد مطالعه: تالاب کانی برازان جزء تالابهای بینالمللی رامسر با مساحت 907 هکتار است. این منطقهی شکار ممنوع در 37 کیلومتری شمال شرقی مهاباد از استان آذربایجان غربی مابین روستاهای بفروان، قره داغ و در عرض 36 درجه و 59 دقیقه و طول جغرافیایی45 درجه و 46 دقیقه قرار دارد (شکل1).
شکل 1- نقشه تالاب کانیبرازان و موقعیت آن در استان آذربایجان غربی
عمق متوسط آب در آن 60 سانتیمتر و حداکثر 120 سانتیمتر میباشد. ارتفاع آب از سطح دریای آزاد 1625 متر میباشد. بر طبق آمار هواشناسی کشور(2) متوسط بارندگی منطقه 7/391 میلیمتر و متوسط دمای حداکثر گرمترین ماه و حداقل سردترین ماه به ترتیب 3/34 و 9/3- درجه سانتیگراد است. اقلیم منطقه اقلیم نیمه خشک تا نیمه خشک معتدل است.
روش تحقیق: نمونه برداری به طور تصادفی و اتفاقی در هفت مرحله، از فروردین تا مهر 1392 به طور مجزا از دو رویشگاه آبزی و مجاور تالاب انجام شد. برای هر نمونه گیاهی اطلاعاتی از قبیل نوع رویشگاه، تاریخ جمعآوری، عرض و طول جغرافیایی، رنگ گل و شکل زیستی یادداشت شد و برای هر نمونه شمارهای هم قید گردید. گونههای گیاهی بر اساس کتابهای رستنیهای ایران (10)، فلور ایرانیکا (17) و فلور ترکیه (13) مورد شناسایی قرار گرفتند.
شکل زیستی گیاهان منطقه به روش رانکیه (16) تعیین گردید. در این روش، اشکال زیستی گونههای گیاهی بر مبنای موقعیت جوانهها یا اندامهایی بنا شده است که شاخهها و برگهای جدید بعد از فصل نامساعد از آنها منشاء میگیرند. کوروتیپ گونهها با توجه به مناطق انتشار آنها و بر اساس تقسیمبندی جغرافیایی رویشهای ایران توسط Zohary (20)،Thakhtajan (18) و Leonard (19) تعیینگردید. در این پژوهش گیاهان از نظر نوع زیستگاه به دو گروه زیستگاه آبزی و زیستگاه مجاور تالاب (صخره، تپه) تقسیم شدند. گیاهان زیستگاه آبزی از نظر نوع زندگی برحسب شرایط اکولوژیک طبق تعریف den Hartog & Segal (14) به چهار دسته تقسیم شدند: آبزی (شناور (Floating) و غوطه ور(Submerged))، برآمده از آب (Emergent) (پای در آب(Helophyte))، حاشیهای (نم روی(Hygrophyte)) و برآمده از آب–حاشیهای. فقط گیاهان شناور و غوطهور در آب که تمام مراحل زندگی خود را در آب میگذرانند، به عنوان گیاهان آبزی حقیقی معرفی میکنند. گیاهان شناور دارای برگهایی به حالت شناور برسطح آب می باشند که به دو گروه تقسیم می شوند: گروه اول تحت عنوان شناور ثابت که ریشه در بستر تالاب دارند و گروه دوم تحت عنوان شناور آزاد که آزادانه بر سطح آب شناوند. گیاهان غوطهور به تمامی در زیر آب غوطه ورند ولی ممکن است در تابستان و زمان گلدهی نزدیک سطح آب قرار گیرند. در تعدادی از این گیاهان گل به طور مشخص بیرون از آب قرار می گیرد و گروهی از گیاهان که در تصور عام اغلب به عنوان گیاهان آبزی در نظر گرفته میشوند را درگروه گیاهان آبزی حقیقی قرار نمیدهند. از این گروه میتوان به گیاهان پای در آب یا گیاهان آبزی دروغین (که فقط قسمتهای قاعدهای آنها در آب قرار دارد) اشاره نمود. گیاهان برآمده از آب به طور کامل غوطهور هستند و سالها از طریق تولید مثل رویشی این وضعیت را حفظ میکنند اما این گیاهان قادر نیستند تحت چنین شرایطی تولیدمثل زایشی خود را انجام دهند (15). گیاهان حاشیهای در محیطهای مرطوب وخاکهای اشباع از آب یا دارای رطوبت بالا رشد می کنند. معمولاً این گیاهان در حواشی تالاب وجود دارند و گاهی اوقات به صورت علفهای هرز ظاهر میگردند. دستهای از گیاهان به دو صورت برآمده از آب و حاشیهای یافت میشوند. این گیاهان به زندگی در شرایط آبی و خشکی سازش یافتهاند.
نتایج
نتایج نمونهبرداری از دو رویشگاه آبزی و رویشگاه مجاور تالاب نشان میدهد در منطقه جمعاً 118 گونه گیاهی متعلق به 42 تیره (دو تیره خزه، 33 تیره دولپه، یک تیره برگ شاخیان و شش تیره تک لپه) و 99 جنس حضور دارند. در میان تیرههای موجود 17 تیره (11تیره دولپه، یک تیره برگشاخیان و پنج تیره تک لپه)،32 جنس و 35 گونه به رویشگاه آبزی و 25 تیره (دو تیره خزه،22 تیره دولپه و یک تیره تک لپه)، 67 جنس و 83 گونه به رویشگاه مجاور تالاب تعلق دارند (جدول های 1و2). شایان ذکر است بدلیل پراکنش خاص و عدم شناسایی، به تعدادی از گونه ها و کروتیپ آنها در جدول 2 اشاره نشده است. مهمترین تیرههای گیاهی منطقه از نظر غنای گونهای به ترتیب تیره تاجخروسیان (Amaranthaceae) با هشت گونه، تیره گندم (Poaceae) با پنج گونه و تیره بقولات (Fabaceae) با چهار گونه در رویشگاه آبزی و تیره کاسنی (Asteraceae) با 15گونه، تیره شببو (Brassicaceae) با نه گونه و تیره میخک (Caryophyllaceae) و گندم (Poaceae) هر کدام با هفت گونه در رویشگاه مجاور تالاب هستند. همچنین جنسهای Atriplex، Frankeniaو Potamogeton هر کدام با دو گونه در رویشگاه آبزی و Centaurea با چهارگونه، Alyssum وAstragallus هر کدام با سه گونه در رویشگاه مجاور تالاب فراوانترین جنسهای مشاهده شده در منطقه مورد مطالعه بودند. در بین گیاهان منطقه تروفیتها با 62% در رویشگاه مجاور تالاب و 35% در رویشگاه آبزی فراوانترین شکل زیستی منطقه را تشکیل میدهند. نکته ای که لازم به یادآوری است اینکه شکل زیستی کریپتوفیت در رویشگاه آبزی مشاهده نشد (شکل2). در بررسی کوروتیپ، بیشترین گونهها به ناحیه ایرانی تورانی با 38 % در رویشگاه آبزی و50% به رویشگاه مجاور تالاب تعلق دارند (شکل3 ). گیاهان رویشگاه آیزی تالاب کانیبرازان از نظر نوع زندگی بر حسب شرایط اکولوژیکی به چهار دسته آبزی (شناور و غوطهور)، برآمده ازآب (پای در آب)، حاشیهای (نمروی) و برآمده از آب- حاشیهای تقسیم شدند (شکل 4). گیاهان رطوبتپسند با بیشترین فراوانی، 70% گونههای رویشگاه آبزی تالاب را تشکیل میدهند و پس از آنها گیاهان آبزی (شناور، غوطهور) با 15% قرار دارند.
الف) فراوانی نسبی شکل زیستی رویشگاه آبزی ب) فراوانی نسبی شکل زیستی رویشگاه مجاور تالاب
شکل2- فراوانی نسبی شکل زیستی در منطقه مورد مطالعه
Cr = ، کریپتوفیتCh = ، کامفیتHe = ، همیکریپتوفیتPh =، فانروفیت Th = تروفیت
Cr = Cryptophyte, Ch = Chamephyte, He = Hemicryptophyte, Ph = Phanerophyte, Th = Therophyte.
الف) فراوانی نسبی کوروتیپ رویشگاه آبزی ب) فراوانی نسبی کوروتیپ رویشگاه مجاور تالاب
شکل 3- فراوانی نسبی کوروتیپ منطقه
Cosm = Cosmopolitan, ES = Euro-Siberian, IT = Irano-Turanian, M = Mediterranian, SA = Saharo- Arabian, SS = Saharo-Sindian
شکل4- درصد فراوانی نوع زندگی گونههای گیاهی رویشگاه آبزی تالاب.
Hyg = ، حاشیهایHyd = ، آبزیHel =برآمده ازآب
جدول1- فهرست نام علمی، نام تیره، نام فارسی، شکل زیستی، کوروتیپ و نوع رویشگاه گیاهان آبزی تالاب کانیبرازان
ردیف |
نام علمی |
نام فارسی |
شکل زیستی* |
کوروتیپ** |
نوع زندگی*** |
Amaranthaceae |
|||||
1 |
Atriplex leucoclada Boiss. |
سلمکی ساقه سفید |
He |
IT, SS |
Hyg |
2 |
Atriplex verrucifera M.B. |
سلمکی باتلاقی |
Ch |
IT |
Hyg |
3 |
Halanthium rariflorum C. Koch. |
گل شوره زار |
Th |
IT |
Hyg |
4 |
Halocnemum strobilaceum M. B. |
باتلاقی شور |
Ch |
IT, M, SA |
Hyg |
5 |
Petrosimonia brachiata (Pall.) Beg. |
- |
Th |
IT |
Hyg |
6 |
Salicornia europaea L. |
قلیا |
Th |
ES, IT, M |
Hyg |
7 |
Salsola dendroides Pall. |
علف شور |
Ch |
IT |
Hyg |
8 |
Suaeda heterophylla (Kar.etcin) Bge. |
سیاه شور |
Th |
SA,SS |
Hyg |
Araceae |
|||||
9 |
Lemna minor L. |
عدسک آبی |
He |
Cosm |
Hyd(fl) |
Asteraceae |
|||||
10 |
Carthamus oxyacantha M. B. |
گلرنگ زرد |
Cr |
IT |
Hyg |
Ceratophyllaceae |
|||||
11 |
Ceratophyllum demersum L. |
علف شاخی |
He |
Cosm |
Hyd(su) |
Convolvulaceae |
|||||
12 |
Convolvus arvensisi L. |
پیچک صحرایی |
He |
Cosm |
Hyg |
Cyperaceae |
|||||
13 |
Schoenoplectus litoralis (Schrad.) Palla. subsp., thermalis (Trabut ). |
- |
Cr |
IT |
Hel |
Fabaceae |
|||||
14 |
Alhagi pseudoalhagi (M.B.) Desv. |
خار شتر |
He |
IT |
Hyg |
15 |
Medicago sativa L. |
یونجه |
He |
IT |
Hyg |
16 |
Trifolium grandiflorum Schreb. |
شبدر تماشایی |
Th |
IT |
Hyg |
17 |
Trigonella monantha C.A. Mey. Subsp. Monantha |
شنبلیله |
Th |
IT |
Hyg |
Frankeniaceae |
|||||
18 |
Frankenia hirsutaL. |
شبنمی مودار |
He |
IT, M |
Hyg |
19 |
Frankenia pulverulenta L. |
شبنمی |
Th |
IT, M, SS |
Hyg |
Juncaceae |
|||||
20 |
Juncus littoralis C.A. Mey. |
سازوی ساحلی |
Cr |
Cosm |
Hel-Hyg |
Plantaginaceae |
|||||
21 |
Plantago lanceolata L. |
بارهنگ سر نیزه ای |
He |
ES, IT, M |
Hyg |
Poaceae |
|||||
22 |
Cynodon dactylon(L.) Pers. |
مرغ |
He |
Cosm |
Hyg |
23 |
Hordeum leporinum Link. |
جو موشک |
Th |
IT, M |
Hyg |
24 |
Lolium rigidum Gaudin. |
چمچم شکننده |
Th |
IT |
Hyg |
25 |
Polypogon monspeliensis (L.) Desf. |
چمن ریشی |
Th |
Cosm |
Hyg |
26 |
Phragmitis australis (Cav.) Trin. var. australis. |
نی |
Cr |
Cosm |
Hel-Hyg |
Polygonaceae |
|||||
27 |
Polygonum patulum M.B. |
هفت بند پاکوتاه |
Th |
ES, IT, M |
Hyg |
28 |
Rumex dentutus L. |
ترشک دندانه دار |
He |
ES, IT, SS |
Hyg |
Potamogetonaceae |
|||||
29 |
Potamogeton crispus L. |
بارهنگ آبی فردار |
Cr |
Cosm |
Hyd(su) |
30 |
Potamogeton pectinatus L. |
بارهنگ آبی شانه ای |
Cr |
Cosm |
Hyd(su) |
Ranunculaceae |
|||||
31 |
Batrachium trichophylum ( Chaix) van den Bossche. |
آلاله آبزی موئین |
Th |
Cosm |
Hyd(su) |
32 |
Cosolida regalis S.F.Gray. |
زبان در قفای شاهانه |
Th |
ES, IT, M |
Hyg |
Solanaceae |
|||||
33 |
Lycium ruthenicum Murr. |
دیوخار |
Ph |
IT |
Hyg |
Tamaricaceae |
|||||
34 |
Tamarix kotschyi Bge. |
گز |
Ph |
IT |
Hel-Hyg |
Typhaceae |
|||||
35 |
Typha latifolia L. |
لوئی |
Cr |
Cosm |
Hel-Hyg |
= کریپتوفیتCr = کامفیت، Ch = همی کریپتوفیت، He = فانروفیت، Ph = تروفیت، Th*شکل زیستی:
**کوروتیپ: IT= ایران و تورانی، M = مدیترانهای، ES = اروپا-سیبری، SS= صحرا-سندی، Cosm= جهانزی
= حاشیهای Hyg = آبزی، Hyd = برآمده ازآب، Hel ***رویشگاه:
جدول2- فهرست نام علمی، نام تیره، نام فارسی، شکل زیستی، کوروتیپ و نوع رویشگاه گیاهان مجاور تالاب کانیبرازان
ردیف |
نام علمی |
نام فارسی |
*شکل زیستی |
**کوروتیپ |
***رویشگاه |
||
Amaranthaceae |
|||||||
1 |
Chenopodium sp. |
اسفناج |
Th |
- |
تپه |
||
2 |
Noaea mucronata (Forssk.) Asch. & Schweinf. Subs. Mucronata. |
خارکو |
He |
IT |
صخره |
||
3 |
Spinacia turkestanica I. |
اسفناج ترکستانی |
Th |
IT |
تپه |
||
Apiaceae |
|||||||
4 |
Bupleurum gerardii All. |
چتر گندمی دشتی |
Th |
IT, M |
صخره |
||
5 |
Eryngium billardieri F. Delaroche. |
زول، بوقناق |
He |
IT |
صخره |
||
6 |
Scandix stellata Banks. & Soland. |
شانه ونوس ستاره ای |
Th |
IT, M |
صخره |
||
7 |
Torilis leptophylla (L.) Reichenb. |
ماستونک نازک برگ |
Th |
ES, IT, M |
صخره |
||
Asteraceae |
|||||||
8 |
Achilla millefolium L. subsp. Millefolium. |
بومادران |
He |
ES, IT |
صخره |
||
9 |
Achillea vermicularis Trin. |
بومادران کوهستانی |
He |
IT |
تپه |
||
10 |
Anthemis sp. |
بابونه |
Th |
- |
تپه |
||
11 |
Artemisia incana (L.) Druce. |
- |
Ch |
IT |
- |
||
12 |
Centaurea bruguierana (DC.). |
گل گندم مهاجر |
Th |
IT, SS |
تپه |
||
13 |
Centaurea iberica Trev. ex spreng. |
گل گندم چمن زار |
Ch |
IT, M |
تپه |
||
14 |
Centaurea solsitialis L. |
گل گندم زرد |
Th |
IT |
تپه |
||
15 |
Centaurea virgata Lam. subsp. Squarrosa (Willd.) Gugler. |
گل گندم بوته ای |
He |
IT |
تپه |
16 |
Cirsivm arvense (L.) Podl. var. arvense. |
کنگر هرز |
Th |
Cosm |
تپه |
17 |
Cousinia tenella Fisch. & C.A.Mey. |
هزار خار یکساله |
Th |
IT |
تپه |
18 |
Crepis. Sancta (L.) Babcock. subsp. sancta. |
ریش قوش |
Th |
IT |
صخره |
19 |
Echinops sp. |
شکر تیغال |
Ch |
- |
صخره |
20 |
Koelpinia linearis Pall. |
هزارپائی |
Th |
IT |
تپه |
21 |
Senecio vernalis Waldst. & Kit. |
قاصد بهار |
Th |
ES, IT |
تپه |
22 |
Tragopogon porphyrocephalus Rech. F. |
شنگ ارومیه ای |
He |
ES, IT |
تپه |
Boraginaceae |
|||||
23 |
Anchusa italica Retz. |
گاوزبان ایتالیایی |
He |
IT |
صخره |
24 |
Heterocaryum szovitsianum (Fisch. Et C. A. Mey.) A. DC. |
- |
Th |
IT |
تپه |
25 |
Nonnea flavescens (C.A.Mey.) Fisch. & C.A.Mey. |
چشم گربهای زرد شونده |
Th |
IT |
تپه |
Brassicaceae |
|||||
26 |
Alyssum desertorum. var. desertorum. |
قدومه بیابانی |
Th |
Cosm |
تپه |
27 |
Alyssum linifolium steph. Ex. Willd. var linifolium. |
قدومه برگ باریک. |
Th |
IT, M |
تپه |
28 |
Alyssum szowitsianum Fisch .&. C. A. mey |
قدومه آراراتی |
Th |
IT |
تپه |
29 |
Cardaria draba (L.) Desv. |
اُزمک |
He |
Cosm |
تپه |
30 |
Goldbachia laevigata DC. |
- |
Th |
ES, IT, M |
تپه |
31 |
Lepidium perfoliutum L. |
ترتیزک ساقه آغوش |
Th |
IT |
تپه |
32 |
Malcolmia africana (L.) R. Br. |
شببوی صحرایی |
Th |
IT, M, SS |
تپه |
33 |
Octoceras lehmannianum Bunge. |
شاخ شاخی |
Th |
IT |
تپه |
34 |
Sisymbrium loeselii L. |
خاکشیر بی کرک |
Th |
ES, IT |
صخره |
Campanulaceae |
|||||
35 |
Minidium laevigatum (Vent.) Rech. f. |
گل شکافته |
He |
IT |
صخره |
Caryophyllace |
|||||
36 |
Acanthophyllum microcephalum Boiss. |
چوبک چرک |
Ch |
IT |
صخره |
37 |
Dianthus crinitus Sm. Subsp. Kermanensis rech. f. |
میخک کرکی ترکمنی |
He |
IT |
صخره |
38 |
Minuartia hybrid (Vill.) Schischk. Subsp. Hybrid. |
مروارید دو رگ |
Th |
IT, M |
صخره |
39 |
Sileneconoidea L. Spec. |
سیلن هرز |
Th |
IT, M |
تپه |
40 |
Spergularia rubra (L.) J. & C.Presl . |
زمینگستر |
He |
IT, M |
صخره |
41 |
Vaccaria liniflora (Boiss.Hausskn.) Bornm. |
صابونک |
Th |
IT |
تپه |
42 |
Velezia rigida L. |
- |
Th |
IT, M |
صخره |
Cistaceae |
|||||
43 |
Helianthemum salicifolium (L.) Miller. |
گل آفتابی برگ بیدی |
Th |
ES, IT, M |
صخره |
Crassulaceae |
|||||
44 |
Sedum hispanicum L. |
ناز اسپانیایی |
Th |
IT |
صخره |
Encalyptaceae |
|||||
45 |
Encalypta sp. |
- |
Th |
- |
صخره |
Euphorbiaceae |
|||||
46 |
Chrozophora hierosolymitana Spreng. |
ازرق اور شلیمی، رنگینک |
Th |
IT, SS |
صخره |
47 |
Euphorbia heteradenia Jaub. & Spach. |
فرفیون اصفهانی |
He |
IT |
تپه |
Fabaceae |
|||||
48 |
Astragalus chrysostachys |
- |
Ch |
IT |
صخره |
49 |
Astragalus gossypinus Fisch. |
گون پنبهای |
Ch |
IT |
صخره |
50 |
Astragalus guttatus Bank. & Soland ,Russel. Nat. |
- |
Th |
IT |
تپه |
51 |
Vicia monantha Boiss. |
ماشک تک گل |
Th |
IT, M |
تپه |
52 |
Vicia sp. |
ماشک |
Th |
- |
تپه |
Geraniaceae |
|||||
53 |
Erodium ciconium (Jusl.) L. Her. Ex Aiton. |
نوک لکلکی دراز |
Th |
ES, IT |
تپه |
54 |
Geranium prantense L. |
شمعدانی وحشی |
Th |
- |
صخره |
Lamiaceae |
|||||
55 |
Eremostachya macrophylla Monter & Auch. |
سنبل بیابانی شیرازی |
He |
IT |
تپه |
56 |
Salvia ceratophylla L. |
- |
He |
IT |
تپه |
57 |
Salvia reuterana Boiss. Var. depilate. |
مریم گلی اصفهانی |
He |
IT |
تپه |
58 |
Tecrium polium L.var. tonsum. |
مریم نخودی، کلپوره |
He |
IT |
صخره |
59 |
Thymus fedtschenkoi Ronneger. |
- |
Ph |
IT |
صخره |
Moraceae |
|||||
60 |
Ficus carica L. subsp. Rupestris (Hausskn. Ex Boiss.) browicz. |
انجیر صخره ای |
Ph |
IT |
صخره |
Nitrariaceae |
|||||
61 |
Peganum harmalaL., Spec. var. harmala. |
اسفند |
He |
IT, M, SS |
صخره |
Papaveraceae |
|||||
62 |
Papaver argemon L. |
خشخاش کم رنگ (بیابانی) |
Th |
ES, IT, SS |
تپه |
63 |
Papaver glaucum Boiss .& Husskn. |
خشخاش ترکیهای |
Th |
IT |
تپه |
64 |
Roemeria hybrid (L.) DC. subsp. Dodecandra. |
گل عروسک بنفش |
Th |
IT |
تپه |
65 |
Roemeria refrecta DC. |
گل عروسک |
Th |
ES, IT |
تپه |
Poaceae |
|||||
66 |
Bromus tectorum L. var. hirsutus. |
جارو علفی، بامی |
Th |
ES, IT, M |
تپه |
67 |
Bromus tomentellus boiss. |
جارو علفی |
He |
IT |
تپه |
68 |
Eremopyrum bonaepartis (Spreng.) Nevski. |
- |
Th |
IT, SS |
تپه |
69 |
Hordeum glaucum Steud. |
جو هرز |
Th |
IT, M |
صخره |
70 |
Melica persica Kunth, Rev. subsp. Persica. |
ملیکا |
He |
IT |
صخره |
71 |
Pinnisetum oriental L.C.Rich. |
- |
Cr |
IT |
تپه |
72 |
Poabolbosa L., Spec. |
چمن پیازک دار |
He |
ES, IT, M |
تپه |
Polygonaceae |
|||||
73 |
Atraphaxis spinosa L. |
کاروان کش |
Ph |
IT |
صخره |
Pottiaceae |
|||||
74 |
Syntrichia norvergica F. weber. Arch. |
- |
Th |
- |
صخره |
75 |
Syntrichia. Ruralis (Hedw) F. weber. |
- |
Th |
- |
صخره |
Primulaceae |
|||||
76 |
Androsace maxima L. |
یاسمن صخره ای یک ساله |
Th |
ES, IT, M |
صخره |
Ranunculaceae |
|||||
77 |
Adonis aestivalis L. |
چشم خروس تابستانه |
Th |
ES, IT, M |
صخره |
78 |
Adonis microcarpa D.C |
چشم خروس دانه ریز |
Th |
IT, M |
تپه |
Rubiaceae |
|||||
79 |
Callipeltis cucullaria (L.) Stev. |
زیبا سپر |
Th |
IT, M |
صخره |
80 |
Gallium spurinum L. subsp. spurinum. |
- |
Th |
ES, IT, M |
صخره |
81 |
Gallium aparine L. |
بی تی راخ |
Th |
ES, IT, M |
تپه |
Scrophulariaceae |
|||||
82 |
Scrophularia variegata M. B. subsp. Cinerascen. |
گل میمونی رنگارنگ |
Ch |
IT |
صخره |
Urticaceae |
|||||
83 |
Parietaria judaica L. |
گوشموش افشان |
He |
ES, IT, SS |
صخره |
= کریپتوفیتCr= کامفیت، Ch= همی کریپتوفیت، He = فانروفیت، Ph = تروفیت،Th*شکل زیستی:
**کوروتیپ: IT = ایران و تورانی، M = مدیترانهای، ES = اروپا- سیبری، SS = صحرا- سندی، Cosm = جهانزی
گیاهان آبزی به دو گروه گیاهان شناور و غوطهور تقسیم میشوند. گیاهان شناورشامل Lemna minor تنها 3% و گیاهان غوطهور شاملBatrachium trichophyllum, Ceratophyllum demersum, Potamogeton pectinatus, Potamogeton crispus12% از گیاهان آبزی را شامل میشوند. گیاهان برآمده از آب Schoenoplectuslittoralis 3% و گیاهان برآمده از آب-حاشیهای Juncus littoralis, Phragmitis australis, Typha latifolia, Tamarix kotschy 12% از گونههای شناسایی شده از رویشگاه آبزی تالاب را تشکیل میدهند.
بحث
با نگاهی به تیرههای گیاهی ملاحظه میشود تیرههای Amaranthaceae, Poaceae, Fabaceae در رویشگاه آبزی و تیرهAsteraceae در رویشگاه مجاور تالاب بیشترین گونهها را شامل هستند. فراوانی گیاهان این تیرهها ممکن است به دلیل فراوانی زمینهای زراعی، خاک شور و درصد بالای تخریب پوشش گیاهی منطقه باشد (7). در محیط پیرامونی تالاب کانی برازان، روستاهای زیادی استقرار یافتهاند که فعالیت معیشتی این روستاها عموماً کشاورزی و دامداری است. اراضی تالاب و پوشش گیاهی آن برای چرای گاومیش، مورد بهره برداری قرار میگیرد. چرای دام باعث تخریب پوشش گیاهی رویشگاه مجاور تالاب، کاهش تنوع زیستی و غالب شدن گیاهان یکساله و خاردار و بالشتکی میشود. بر اساس مطالعات وکیلی و همکاران (11) زمانی که درصد تخریب پوشش گیاهی در ناحیهای بالارود اعضاء بعضی تیرههای گیاهی نظیر Asteraceae حضور بیشتری در فلور منطقه پیدا میکنند. بطوریکه قهرمانینژاد و عاقلی ( 1366 ) نیز در مطالعه مشابه، در فلور سلسله جبال البرز، تیره فوق را به عنوان بزرگترین تیرههای گیاهی منطقه با بالاترین فراوانی گونهها معرفی کردند. تیرهAmaranthaceae دررویشگاه آبزی تالاب به عنوان بزرگترین تیره از نظر غنای گونه محسوب میشود. علت این امر را میتوان به وسعت زیاد شورهزارهای منطقه در اثر خشکسالیهای متوالی و پسروی آب تالاب نسبت داد که باعث استقرار گیاهان هالوفیت شده است.
با توجه به تقسیمات جغرافیایی نواحی رویشی ایران توسط زهری (20) و تاختجان(18)، این منطقه به ناحیه ایران- تورانی تعلق دارد که با توجه با نتایج حاصل 38 % ازگونههای گیاهی رویشگاه آبزی و 50% از گونههای گیاهی رویشگاه مجاور تالاب در منطقه ایرانی- تورانی پراکنش دارند. در میان گیاهان آبزی حقیقی تالاب کانیبرازان گونههای با انتشار جهانی فراوانی زیاد دارند. اما گیاه مردابی یا برآمده از آب تالاب Schoenoplectus littoralis به ناحیه ایرانی-تورانی تعلق دارد. گستردگی پراکنش گیاهان آبزی ناشی از این واقعیت است که اکوسیستمهای آبی به دلیل نقش تعدیلکننده آب دارای نوسانهای کمتری هستند و به طور عمده این گیاهان تحت تأثیر شرایط فیزیکی و شیمیایی آب قرار دارند. در حالی که گیاهان مردابی به سبب وابستگی به شرایط آبی پیرامونی، بستر تالاب و ویژگیهایی اقلیمی منطقه انتشار محدودتری مییابند. مقایسه نتایج بررسی طیف زیستی گیاهان منطقه نشان میدهد که تروفیتها با 62% در رویشگاه مجاور تالاب و 35% در رویشگاه آبزی برتری بیشتری نسبت به سایر اشکال زیستی دارند. اشکال زیستی گیاهان انعکاسی از سازش آنها با شرایط محیطی به ویژه عوامل اقلیمی است (9). فراوانی تروفیتها در منطقه به عواملی مانند مداخله انسان مربوط است که باعث کاهش انبوهی گیاهان و افزایش فرصت برای توسعه گیاهان یکساله میشود (6).
مقایسه گونههای آبزی جمعآوری شده از تالاب و فهرست گونههای گزارش شده توسط عصری و افتخاری (4) در تالاب سیاه کشیم نشان میدهد که گونههای آبزی در این تالاب کمیاب شدهاند که علت این امر ورود فاضلابهای کشاورزی با ترکیبات بالای نیترات و فسفات به این اکوسیستم میباشد. در چند دهه اخیر تحولات و دگرگونیهای رخ داده در این تالاب، شرایط مناسبی را برای گسترش گیاهان برآمده از آب نظیر Typha latifoliaو Phragmites australis به وجود آورده است. تراکم زیاد این گیاهان بیانگر آلودگی بالای منطقه میباشد؛ چرا که این گیاهان قابلیت جذب آلایندهها را دارند (3) و میتوانند در محیطهای آلوده زندگی کنند. گیاهان Typha latifoliaو Phragmites australisدارای ساقهها و برگهای سختی هستند و به کندی تجزیه میشوند. خردههای سلولزی غیرحاصلخیز به جا مانده از آنها و ریزوم بسیار سخت این گیاهان که به صورت شبکهای در زیر گل و لای تالاب قرار دارند، باعث افزایش رسوبات بستر و بالا آمدن کف تالاب شدهاند. این گیاهان به علت فراوانی مواد غذایی در تالاب به سهولت گسترش یافتهاند و عرصه رقابت را بر گیاهان شناور، بخصوص غوطهور تنگ کردهاند.
زیستگاههای آبی به لحاظ همگن بودن محیط مناسبی را برای زندگی و رشد گیاهان فراهم میآورند و گیاهانی که در این زیستگاهها یافت میشوند به نسبت گیاهان خشکیزی از نظر ساختاری کمتر تخصص یافتهاند. گیاهان هر چه از نظر ساختاری کمتر تخصص یافته باشند، بیشتر در معرض نابودی قرار میگیرند. با توجه به آلودگی آب تالاب کانیبرازان، گیاهان آبزی در مقایسه با گونههای خشکیزی بیشتر در معرض خطر نابودی قرار دارند. زیرا گونههای خشکیزی در بستر خاک قرار دارند و کمتر تحت تأثیر آلودگی آب قرار میگیرند. مقایسه گونههای آبزی تالاب کانیبرازان با دو تالاب امیرکلایه و سیاهکشیم نیز نشان میدهد که به دلیل آلودگی آب تالاب کانیبرازان این گونهها نسبت به دو تالاب دیگر بیشتر در معرض خطر انقراض قرار دارند. در این منطقه تروفیتها بخش قابل توجهی از گیاهان دو رویشگاه آبزی و رویشگاه مجاور تالاب را تشکیل میدهند که نشان دهنده دخالت انسان با تخریب آشکار منطقه و چرای مفرط دامها توسط بومیان است. علیرغم حفاظتهایی که توسط سازمان محیط زیست صورت میگیرد، متأسفانه این منطقه به دلیل مجاورت با روستاهای قره داغ و خورخوره و سهولت دسترسی به آن، مورد تعرض و تخریب شدید و آشکار قرار گرفته و حیات این اکوسیستم کم نظیر در معرض خطر جدی قرار گرفته است. لذا با توجه به اهمیت منطقه و حساس بودن این اکوسیستم، امید است کوششهای جدیتر در جهت حفظ ذخایر ژنتیکی این منطقه انجام گیرد.