Journal of Plant Research (Iranian Journal of Biology)

Influence of compost tea on seedling growth and germination indices of bean (Phaseolus vulgaris L.) in order to moderated negative effects caused by drought stress

Document Type : Research Paper

Authors

Department of biology. Loretan university

Abstract

The rapid germination of seeds is one of the factors that determine yield and final product plants. For this purpose, a study was conducted to evaluate the effect of compost tea on seedling growth and germination indices of bean under drought stress. A factorial experiment done based on completely randomized design with 3 replications. Treatments consisted of compost tea in five levels (0, 2.5, 5, 7.5 and 10% v/v) and drought stress in four levels (0, -0.3, -0.6 and -0.9 MP). The results showed that 5, 7.5 and 10% levels of compost tea led to a significant increase germination percent, germination vigor, seed vigor index and plumule dry weigh. Drought stress at all levels compared to non-stress conditions, led to a significant reduction in studied traits. Under -0.3 MPa, 5, 7.5 and 10% compost tea levels significantly increased germination rate, seedling length, radical dry weight and under -0.9 MPa, all levels of compost tea compared to control significantly increased the germination rate, plumule and seedling length. Under non-stress and -0.3 MPa, 10% compost tea treatments led to a significant increase germination rate (+9.4%, +10.1%) radical dry weight (+18.7%, +19.7%), plumule length (+10.7%, +9%), radical length (+6.6%, +8.6%) and seedling length (+8.4%, +7.9%). According to the results of this study, the use of compost tea in the seed germination of beans is recommended for reduce the negative effects of drought stress.

Keywords

Main Subjects

تأثیر چای­کمپوست بر شاخص­های جوانه­زنی و رشد گیاهچه لوبیا

(Phaseolus vulgaris L.) به­منظور تعدیل اثرات منفی ناشی از تنش خشکی

راهله احمدپور1، مجید رستمی2* و سعید رضا حسین زاده3

1 ایران، بهبهان، دانشگاه صنعتی خاتم الانبیاء، دانشکده علوم پایه، گروه زیست شناسی

2 ایران، ملایر، دانشگاه ملایر، دانشکده کشاورزی، گروه زراعت و اصلاح نباتات

3 ایران، خرم آباد، دانشگاه لرستان، دانشکده علوم پایه، گروه زیست شناسی

تاریخ دریافت: 18/1/96                تاریخ پذیرش: 16/11/96

چکیده

جوانه­زنی و سبز شدن سریع بذر، از عوامل تعیین کننده عملکرد و محصول نهایی گیاهان به­شمار می­رود. در این راستا مطالعه‌ای با هدف تأثیر چای­کمپوست بر شاخص­های جوانه­زنی و رشد گیاهچه لوبیا در شرایط تنش خشکی صورت گرفت. آزمایش به صورت فاکتوریل و در قالب طرح کاملاً تصادفی با 3 تکرار انجام شد. فاکتورهای مورد بررسی شامل چای­کمپوست در 5 سطح (0، 5/2، 5، 5/7 و 10 درصد حجمی) و تنش خشکی در چهار سطح (صفر، 3/0- ، 6/0-  و 9/0-  مگاپاسکال) بود. در بررسی اثرات ساده چای­کمپوست نتایج نشان داد که سطوح 5، 5/7 و 10 درصد، به صورت معنی­داری درصد جوانه­زنی، قدرت جوانه­زنی، شاخص بنیه بذر و وزن خشک ساقه­چه را افزایش داد. نتایج نشان داد که تنش خشکی در تمامی سطوح منجر به کاهش معنی­دار صفات مورد بررسی در مقایسه با شرایط بدون تنش شد. در شرایط تنش 6/0- مگاپاسکال، سطوح 5، 5/7 و 10 درصد چای­کمپوست موجب افزایش معنی­دار سرعت جوانه­زنی، طول گیاهچه و وزن خشک ریشه­چه شد و در شرایط تنش 9/0- مگاپاسکال، کلیه سطوح چای­کمپوست در مقایسه با شاهد به صورت معنی­داری سرعت جوانه­زنی، طول ساقه­چه و گیاهچه را افزایش داد. در شرایط بدون تنش و 3/0- مگاپاسکال، تیمار 10 درصد چای­کمپوست منجر به افزایش معنی­دار سرعت جوانه­زنی (%4/9+ و %1/10+)، وزن خشک ریشه­چه (%7/18+ و %7/19+)، طول ساقه­چه (%7/10+ و %9+)، ریشه­چه (%6/6+ و %6/8+) و گیاهچه (%4/8+ و %9/7+) شد. با توجه به‌ نتایج این مطالعه، استفاده از چای­کمپوست در مرحله جوانه­زنی به منظور کاهش اثرات منفی تنش خشکی در گیاه لوبیا توصیه می‌شود.

واژه­های کلیدی: حبوبات، پلی اتیلن گلایکول، قدرت جوانه­زنی، شاخص بنیه بذر، کودهای ارگانیک

* نویسنده مسئول، تلفن: 06712222191 ، پست الکترونیکی:  Majidrostami7@gmail.com

مقدمه

 

حبوبات پس از غلات با توجه به این­که منبع غنی از پروتئین (22 تا 25 درصد)، کربوهیدرات (56 تا 58 درصد) و منبع نسبتاً خوبی از مواد معدنی و ویتامین­ها هستند، از مهم­ترین منابع غذایی بشر به شمار می­روند (6). بذرهای لوبیا حساس به تنش خشکی بوده و واکنش­های اولیه آن­ها در پاسخ به کمبود آب کاهش خصوصیات جوانه­زنی و رشد گیاهچه است (10 و 16). مرحله جوانه­زنی در گیاهان ارتباط مستقیم با تولید و عملکرد مناسب گیاهان دارد به­طوری که عملکرد و محصول نهایی گیاه به نوع بذر، شرایط محیطی و رشد بذر وابسته است (4). بنیه و قابلیت زیست بذر دو عامل مهم تأثیرگذار بر استقرار گیاهچه، رشد و عملکرد گیاه به شمار می­روند (31). آب مهم­ترین عامل در فعال­سازی جوانه­زنی بذر محسوب شده و کاهش آب قابل دسترس منجر به اختلال در جوانه­زنی بذر می­شود (2 و 22). مطالعات متعدد در این زمینه نشان می­دهد که مراحل اولیه رشد از جمله مراحل جوانه­زنی و گیاهچه­ای نسبت به تنش خشکی حساس­تر از سایر مراحل رشد هستند (10 و 22). در شرایط آزمایشگاهی، برای ایجاد محیط­های مصنوعی کنترل پتانسیل آب در محیط­های کشت (تنش خشکی) از ماده­ای غیر سمی با جرم مولکولی بالا به نام پلی اتیلن گلایکول (PEG) استفاده می­شود که مهم­ترین ویژگی آن این است که در بافت­های گیاه نفوذ نمی­کند و منجر به آسیب در گیاهان نمی­شود (1 و 19). مطالعات در این زمینه نشان داد که تنش خشکی ناشی از پلی اتیلن گلایکول در کاهش معنی­دار خصوصیات جوانه­زنی از قبیل درصد و سرعت جوانه­زنی، طول ساقه­چه و ریشه­چه، وزن خشک ساقه­چه و ریشه­چه، شاخص بنیه بذر و آندوسپرم مصرفی در حبوبات نقش دارد (4 و 30). در شرایط تنش خشکی، بالا بردن توانایی جوانه­زنی بذرها و کاربرد تیمارهای مناسب در جهت کاهش اثرات منفی تنش، راهکاری مناسب در جهت افزایش رشد و عملکرد گیاه، استقرار مناسب گیاهچه­ها و ایجاد یک سیستم ریشه­ای قوی است (25 و 36). یک روش مناسب در جهت کاهش اثرات منفی ناشی از تنش­های محیطی نظیر شوری و خشکی استفاده از چای­کمپوست است (6 و 7). چای­کمپوست عصاره تولید شده از محلول آب و کود ارگانیک ورمی­کمپوست است (17). ورمی­کمپوست به وسیله نوعی از کرم­های خاکی خانواده Lumbricidae در فرآیندی غیر حرارتی تولید شده و با دارا بودن یک تنوع زیستی میکروبی وسیع و فعال، ظرفیت نگه­داری بالای آب و مواد هومیکی به عنوان پالاینده و اصلاح کننده مهم خاک در صنعت کشاورزی به­کار گرفته می­شود (23 و 33). در ورمی­کمپوست عناصر غذایی پرکاربرد نظیر نیتروژن، فسفر، پتاسیم، کلسیم، منیزیم و عناصر غذایی کم کاربرد نظیر آهن، روی، مس و منگنز به وفور یافت می­شود (12). ورمی­کمپوست و محصولات حاصل از آن مناسب­ترین جایگزین­ برای کودها و قارچ­کش­های شیمیایی هستند و در کشاورزی ارگانیک که هدف آن تولید محصولات عاری از مواد شیمیایی است، یکی از بهترین تیمارها محسوب می‍شود. روش­های مختلفی (هوازی و بی­هوازی) برای تولید چای­کمپوست وجود دارد و در همه روش­ها در طول عصاره­گیری، مواد مغذی معدنی محلول، ریزجانداران مفید، هومیک اسیدها و فولویک اسیدها، هورمون­ها و تنظیم کننده­های رشد گیاهی از ورمی­کمپوست وارد چای­کمپوست می­شود. احتمالاً این مواد عامل مهمی برای رشد و جوانه­زنی بهتر گیاهان می­باشند (17). در مطالعه بر روی کلم مشاهده شد که عصاره ورمی­کمپوست در افزایش معنی­دار عملکرد و محصول گیاه با تأثیر مثبت بر خصوصیات جوانه­زنی بذر نقش دارد (9). تأثیر مثبت استفاده از چای­کمپوست بر شاخص­های جوانه­زنی تحت تنش شوری در نخود، لوبیا و آفتاب­گردان نیز گزارش شد (4، 12 و 27). در یک مطالعه بر روی بذرهای برخی گیاهان زراعی نظیر لوبیا، کلزا، گوجه­فرنگی و توت­فرنگی مشاهده شده است که کاربرد عصاره ورمی­کمپوست منجر به افزایش معنی­دار شاخص­های جوانه­زنی و مورفولوژیکی در مقایسه با شاهد گردید (7).

با توجه به اینکه لوبیا یک محصول با ارزش اقتصادی است و در رژیم غذایی جامعه نقش مهمی را ایفاء می­نماید، قطعاً در محیط­هایی که با تنش خشکی مواجه هستند، اقدامات لازم جهت افزایش شاخص­های جوانه­زنی و در نهایت محصول و عملکرد گیاه ضروری است. هدف اصلی این پژوهش بررسی اثرات توأم کاربرد چای­کمپوست و تنش خشکی بر مهم­ترین پارامترهای جوانه­زنی است، به منظور اینکه آیا چای­کمپوست می­تواند در کاهش اثرات منفی تنش خشکی ناشی از پلی اتیلن گلایکول در مرحله جوانه­زنی گیاه لوبیا نقش داشته باشد.

مواد و روشها

به منطور بررسی اثرات چای­کمپوست بر بهبود پارامترهای جوانه­زنی گیاه لوبیا (رقم صدری) در شرایط تنش خشکی آزمایشی به صورت فاکتوریل بر پایه طرح کاملاً تصادفی با 3 تکرار برای هر تیمار، در دانشگاه صنعتی خاتم الانبیاء بهبهان انجام شد. چای­کمپوست به عنوان اولین عامل مورد بررسی در نظر گرفته شد که شامل 5 سطح صفر، 5/2، 5، 5/7 و 10 درصد حجمی بود. تولید چای­کمپوست به روش هوازی صورت گرفت، بر این اساس 100 گرم کود آلی ورمی­کمپوست با 400 میلی­لیتر آب مقطر مخلوط و 24 ساعت در شیکر قرار داده شد (17). محلول حاصله با توجه به رسوب­های دانه درشت بوسیله کاغذ صافی صاف شد و سپس با اضافه کردن آب مقطر به محلول حاصله، غلظت­های مختلف عصاره مورد مطالعه تهیه شد. خصوصیات ورمی­کمپوست مورد استفاده در جدول 1 ذکر گردیده است.

 

 

جدول 1- خصوصیات شیمیایی چای­کمپوست

منیزیم

(%)

نیتروژن کل

(%)

آهن

(%)

پتاسیم

(%)

کلسیم

(%)

فسفر

(%)

اسیدیته

 

هدایت الکتریکی

 (دسی زیمنس بر متر)

نمونه

4/0

9/1

5/0

6/1

5/4

5/1

1/7

3/1

چای­کمپوست

 

 

دومین عامل مورد بررسی سطوح مختلف تنش خشکی (صفر، 3/0-، 6/0- و 9/0- مگاپاسکال) بود که با استفاده از پلی اتیلن گلایکول 6000 ایجاد شد (29). برای پتانسیل صفر بار (شاهد) از آب مقطر استفاده شد. تیمارهای مورد بررسی در این پژوهش بر مبنای آزمایش­های مقدماتی و نتایج تحقیقات سایر محققان انتخاب شد. در ابتدا بذرها با استفاده از قارچ­کش بنومیل دو در هزار به مدت 30 ثانیه ضدعفونی شدند و سپس با آب مقطر شستشو داده شدند (12). به هر واحد آزمایشی که شامل پتری­دیش و کاغذ صافی استریل بود، 8 میلی­لیتر از محلول­های تهیه شده شامل چای­کمپوست و تنش خشکی طبق تیمارهای آزمایش افزوده شد. به منظور کاهش تبخیر محلول افزوده شده و رعایت شرایط یکسان برای تمامی تیمارها، درب پتری­­ها با پارافیلم بسته و وزن اولیه آن­ها ثبت گردید، سپس در ژرمیناتور با دمای˚C 25 و رطوبت 45 درصد در تاریکی قرار گرفتند. به صورت روزانه و به مدت 14 روز از نمونه­ها بازدید صورت گرفت و تعداد بذرهای جوانه­زده (دارای طول ریشه­چه حداقل 3 میلی­متر) ثبت شدند (24). برداشت پتری­دیش­ها 15 روز بعد از شروع آزمایش انجام شد. پس از برداشت، ریشه­چه و ساقه­چه از بذر جدا شدند و طول ساقه­چه و ریشه­چه به وسیله خط­کش میلی­متری اندازه گیری شد و از مجموع طول ساقه­چه و ریشه­چه، طول گیاهچه محاسبه شد.

ساقه­چه و ریشه­چه با قرار گرفتن در دستگاه آون (دمای ˚C70 به مدت 48 ساعت) خشک شدند و سپس وزن خشک آن­ها با ترازوی AND مدل GT-300 ساخت کشور آلمان با دقت 001/0 گرم تعیین شد. به منظور تعیین آندوسپرم مصرفی بذرها، ابتدا وزن 5 عدد بذر در هر تیمار با استفاده از ترازوی دیجیتال تعیین شد، سپس آن­ها علامت­گذاری شده و همراه با دیگر بذرها در پتری­دیش قرار گرفت و همزمان با خروج ریشه­چه و ساقه­چه، وزن بذرهای جوانه­زده مورد نظر در هر تیمار تعیین شد. در نهایت میزان آندوسپرم مصرفی بذرها از طریق محاسبه اختلاف وزن آنها قبل و بعد از جوانه­زنی محاسبه شد (30). جدول 2 روابط محاسباتی مورد استفاده برای تعیین شاخص بنیه بذر، درصد، سرعت و قدرت جوانه­زنی را نشان می­دهد.

داده­ها  پس  از  جمع­آوری  و  تبدیل  توسط  نرم افزار

MSTAT-C تجزیه واریانس شدند و میانگین­ها با استفاده از آزمون چند دامنه­ای دانکن مورد مقایسه قرار گرفتند.

 

 

جدول2- روابط محاسباتی شاخص های جوانه­زنی

شماره معادله

شاخص

رابطه

منابع مورد استفاده

(1)

درصد جوانه­زنی

  

(3)

(2)

سرعت جوانه­زنی

  

(3)

(4)

بنیه جوانه زنی

  

(24)

(5)

شاخص بنیه بذر

  

(24)

= n کل بذر جوانه زده طی دوره، = ni تعداد بذرهای جوانه زده در یک فاصله زمانی مشخص، = ti تعداد روزهای پس از شروع جوانه زنی،

= N تعداد بذرهای کاشته شده، = PL طول ساقه چه، = RL طول ریشه چه

 

نتایج

شاخص­های جوانه­زنی:تجزیه واریانس داده­ها نشان داد که اثرات ساده چای­کمپوست و تنش خشکی بر درصد جوانه­زنی بذرهای لوبیا معنی­دار است اما برهم­کنش چای­کمپوست و تنش خشکی بر این صفت معنی­دار نبود (جدول 3). مقایسه میانگین­ها در تیمارهای چای­کمپوست نشان داد که استفاده از چای­کمپوست در تمامی سطوح منجر به افزایش معنی­دار درصد جوانه­زنی در مقایسه با شاهد شد، به طوری که سطح شاهد با 42/64 درصد کمترین میزان درصد جوانه­زنی را داشت که در مقایسه با دیگر سطوح این کاهش معنی­دار بود (جدول 4). نتایج جدول 5 در ارتباط با اثرات ساده تنش خشکی نشان می­دهد که با افزایش شدت تنش خشکی درصد جوانه­زنی کاهش معنی­داری دارد. آنالیز واریانس داده­های مرتبط با سرعت جوانه­زنی نشان داد که اثرات ساده چای­کمپوست، تنش خشکی و برهم­کنش آن­ها بر این صفت معنی­دار است (جدول 3). مقایسه میانگین داده­ها در اثرات متقابل چای­کمپوست و تنش خشکی نشان داد که در شرایط بدون تنش خشکی، سطوح 5/7 و 10 درصد چای­کمپوست و در شرایط تنش 3/0- مگاپاسکال، سطح 10 درصد چای­کمپوست به صورت معنی­داری سرعت جوانه­زنی را در مقایسه با شاهد افزایش داد. در شرایط تنش 6/0- و 9/0- مگاپاسکال، کاربرد چای­کمپوست در سطوح 5، 5/7 و 10 درصد منجر به افزایش معنی­دار این صفت در مقایسه با شاهد شد (جدول 6). اثرات ساده چای­کمپوست و تنش خشکی تأثیر معنی­داری بر قدرت جوانه­زنی، آندوسپرم مصرفی و شاخص بنیه بذرهای لوبیا داشت اما اثرات متقابل این تیمارها اثر معنی­داری بر این صفات نداشت (جدول 4). در بررسی اثرات ساده چای­کمپوست (جدول 4) مشاهده شد که چای­کمپوست در سطوح 5، 5/7 و 10 درصد منجر به افزایش معنی­دار سرعت جوانه­زنی نسبت به شاهد شد. مقایسه میانگین داده­ها در اثرات ساده چای­کمپوست بر شاخص بنیه بذر نشان داد که استفاده از چای­کمپوست در تمامی سطوح منجر به افزایش معنی­دار این شاخص در مقایسه با شاهد شد و در مقایسه بین سطوح چای­کمپوست، تیمارهای 5/7 و 10 درصد نسبت به تیمار 5/2 درصد به صورت معنی­داری شاخص بنیه بذر را افزایش داد (جدول 4). در بررسی سطوح چای­کمپوست مشاهده شد که تیمار 10 درصد حجمی چای­کمپوست (017/0 گرم) بیشترین میزان آندوسپرم مصرفی را داشت که در مقایسه با شاهد این افزایش معنی­دار اما نسبت به دیگر سطوح چای­کمپوست اختلاف معنی­داری وجود نداشت (جدول 4). مقایسه میانگین داده­ها در اثرات ساده تنش خشکی نشان داد که افزایش شدت تنش خشکی ناشی از پلی اتیلن گلایکول از 3/0- مگاپاسکال به 6/0- مگاپاسکال منجر به کاهش معنی­دار قدرت جوانه­زنی، آندوسپرم مصرفی و شاخص بنیه بذر شد (جدول 5).

 

 

جدول 3- نتایج تجزیه واریانس خصوصیات جوانه­زنی گیاه لوبیا در سطوح مختلف تنش خشکی

منابع تغییر

درجه آزادی

درصد جوانه­زنی

سرعت جوانه­زنی

قدرت جوانه­زنی

شاخص بنیه بذر

آندوسپرم مصرفی

میانگین مربعات

چای­کمپوست

4

**225/181

**189/0

**0003/0

**403/0

**0005/0

تنش خشکی

3

**378/18605

**091/3

**008/0

**299/30

**002/0

چای­کمپوست ×تنش

12

ns 781/22

**033/0

ns 0001/0

ns 021/0

ns 0003/0

خطای آزمایش

40

050/17

007/0

00005/0

019/0

00001/0

ضریب تغییرات

-

85/5

48/6

97/5

20/6

72/11

ns ، * ، ** به­ترتیب غیرمعنی­دار و معنی­دار در سطح احتمال 5 و 1 درصد

 

جدول 3. ادامه

منابع تغییر

درجه آزادی

طول ساقه­چه

طول ریشه­چه

وزن خشک ساقه­چه

وزن خشک ریشه­چه

طول گیاهچه

میانگین مربعات

چای­کمپوست

4

**077/0

**034/0

**0004/0

**001/0

**210/0

تنش خشکی

3

**124/3

**267/2

**009/0

**037/0

**693/10

چای­کمپوست ×تنش

12

*010/0

*002/0

ns 0002/0

**0001/0

*008/0

خطای آزمایش

40

005/0

003/0

0003/0

00008/0

007/0

ضریب تغییرات

-

85/5

16/3

39/9

40/4

20/3
               

ns ، * ، ** به­ترتیب غیرمعنی­دار و معنی­دار در سطح احتمال 5 و 1 درصد

 

جدول 4- مقایسه میانگین خصوصیات جوانه­زنی گیاه لوبیا در سطوح مختلف چای­کمپوست

چای­کمپوست

(درصد حجمی)

درصد جوانه­زنی

 (درصد)

قدرت جوانه­زنی

شاخص بنیه بذر

 

آندوسپرم مصرفی

(گرم)

وزن خشک ساقه­چه

(گرم)

شاهد

42/64 b

033/0 b

91/1 c

013/0 b

034/0 c

5/2%

17/69 a

038/0 ab

17/2 b

015/0 ab

036/0 bc

5%

50/72 a

041/0 a

30/2 ab

016/0 ab

041/0 ab

5/7%

17/73 a

044/0 a

34/2 a

016/0 ab

043/0 a

10%

75/73 a

044/0 a

35/2 a

017/0 a

045/0 a

در هر ستون میانگین هایی که حداقل دارای یک حرف مشترک می باشند مطابق آزمون چند دامنه ای دانکن p  0.05 اختلاف معنی­داری ندارند.

جدول 5- مقایسه میانگین خصوصیات جوانه­زنی گیاه لوبیا در سطوح مختلف تنش خشکی

تنش خشکی

(مگاپاسکال)

درصد جوانه­زنی

(درصد در روز)

قدرت جوانه­زنی

 

شاخص بنیه بذر

 

آندوسپرم مصرفی

(گرم)

وزن خشک ساقه­چه

(گرم)

شاهد

67/97 a

068/0 a

71/3 a

028/0 a

069/0 a

3/0- مگاپاسکال

40/86 b

050/0 b

77/2 b

019/0 b

049/0 b

6/0- مگاپاسکال

33/69 c

034/0 c

04/2 c

010/0 c

026/0 c

9/0- مگاپاسکال

19 d

014/0 d

35/0 d

004/0 d

014/0 d

در هر ستون میانگین هایی که حداقل دارای یک حرف مشترک می باشند مطابق آزمون چند دامنه ای دانکن p  0.05 اختلاف معنی­داری ندارند.

 

شاخص­های رشدی: تجزیه واریانس داده­های مرتبط با طول ساقه­چه و ریشه­چه گیاهچه لوبیا نشان داد که تأثیر چای­کمپوست، تنش خشکی و برهم­کنش آن­ها بر این صفت در سطح احتمال 95 درصد (p0.05) معنی­دار است (جدول 3). مقایسه میانگین داده­ها در اثرات متقابل (جدول 6) نشان داد که در شرایط بدون تنش و تنش خشکی 9/0- مگاپاسکال، کلیه سطوح چای­کمپوست منجر به افزایش معنی­دار طول ساقه­چه در مقایسه با سطح شاهد شد اما در شرایط تنش 6/0- مگاپاسکال تفاوت معنی­داری بین سطوح چای­کمپوست مشاهده نشد. در شرایط تنش 3/0- مگاپاسکال، سطح 10 درصد از چای­کمپوست با 44/1 سانتی­متر بیش­ترین میزان طول ساقه­چه را داشت که در مقایسه با سطح شاهد معنی­دار بود (جدول 6). نتایج مقایسه میانگین­ها نشان داد که طول ریشه­چه در شرایط تنش 3/0- با کاربرد چای­کمپوست در تمامی سطوح افزایش معنی­داری داشت، به­طوری که سطوح چای­کمپوست و سطح شاهد هرکدام در گروه آماری جداگانه قرار گرفتند اما در شرایط تنش 6/0- مگاپاسکال، تنها سطوح 5/2 و 5 درصد چای­کمپوست با 55/1 و 56/1 سانتی­متر در مقایسه با شاهد (43/1 سانتی­متر) افزایش معنی­داری داشت. در شرایط بدون تنش خشکی، سطوح 5، 5/7 و 10 درصد چای­کمپوست موجب افزایش معنی­دار طول ریشه­چه نسبت به شاهد شد. در شرایط تنش 9/0- مگاپاسکال تفاوت معنی­داری مشاهده نشد (جدول 6). آنالیز واریانس داده­ها نشان داد که چای­کمپوست و تنش خشکی تأثیر معنی­داری بر وزن خشک ساقه­چه داشت اما برهم­کنش چای­کمپوست و تنش بر این صفت معنی­دار نبود (جدول 3). مقایسه میانگین­ها در اثرات ساده چای­کمپوست نشان داد که سطوح 5، 5/7 و 10 درصد به ترتیب با 041/0، 043/0 و 045/0 گرم افزایش معنی­داری در مقایسه با سطح شاهد (034/0 گرم) داشتند (جدول 4). در بین سطوح تنش خشکی بیشترین و کمترین میزان وزن خشک ساقه­چه به ترتیب با 069/0 و 014/0 گرم به شرایط بدون تنش و تنش 9/0- مگاپاسکال اختصاص داشت (جدول 5).

جدول 3 نشان می­دهد که اثرات متقابل چای­کمپوست و تنش خشکی بر وزن خشک ریشه­چه و طول گیاهچه­های لوبیا معنی­دار است. مقایسه میانگین­ها نشان داد که در شرایط تنش 3/0- و 6/0- مگاپاسکال، سطوح 5/7 و 10 درصد چای­کمپوست در مقایسه با سطح شاهد به صورت معنی­داری وزن خشک ریشه­چه را افزایش داد. در شرایط بدون تنش خشکی، سطح 10 درصد چای­کمپوست با 096/0 گرم در مقایسه با سطح شاهد (078/0 گرم) موجب افزایش معنی­دار این صفت شد. در شرایط تنش 9/0- مگاپاسکال، اختلاف معنی­داری بین سطوح چای­کمپوست مورد مطالعه وجود نداشت (جدول 6). مقایسه میانگین­های مرتبط با طول گیاهچه در جدول 6 نشان می­دهد که در کلیه تیمارهای تنش خشکی (بدون تنش، 3/0-، 6/0- و 9/0- مگاپاسکال)، سطوح چای­کمپوست مورد بررسی (5/2، 5، 5/7 و 10 درصد) موجب افزایش معنی­دار طول

گیاهچه (طول ساقه­چه + طول ریشه­چه) شد.

 

جدول 6- مقایسه میانگین شاخص­های جوانه­زنی بذر لوبیا تحت تأثیر سطوح مختلف چای­کمپوست و تنش خشکی

تیمارها/ چای­کمپوست

سرعت جوانه­زنی

(بذر در روز)

طول ساقه­چه

(سانتی­متر)

طول ریشه­چه

(سانتی­متر)

وزن خشک ریشه­چه

(گرم)

طول گیاهچه

(سانتی­متر)

بدون تنش خشکی

شاهد

72/1 bc

58/1 b

98/1 b

078/0 bcd

57/3 b

5/2%

70/1 bc

72/1 a

07/2 ab

080/0 abc

80/3 a

5%

82/1 ab

72/1 a

11/2 a

092/0 ab

83/3 a

5/7%

87/1 a

76/1 a

12/2 a

091/0 ab

89/3 a

10%

90/1 a

77/1 a

12/2 a

096/0 a

90/3 a

تنش خشکی 3/0- مگاپاسکال

شاهد

50/1 d

31/1 d

69/1 d

061/0 e

01/3 d

5/2%

58/1 cd

40/1 cd

79/1 c

064/0 de

19/3 c

5%

58/1 cd

42/1 cd

85/1 c

064/0 de

27/3 c

5/7%

62/1 cd

42/1 cd

86/1 c

071/0 cd

31/3 c

10%

67/1 c

44/1 c

85/1 c

076/0 bcd

27/3 c

تنش خشکی 6/0- مگاپاسکال

شاهد

99/0 fg

98/0 e

43/1 f

025/0 gh

42/2 f

5/2%

13/1 ef

04/1 e

55/1 e

041/0 f

59/2 e

5%

18/1 e

06/1 e

56/1 e

042/0 f

62/2 e

5/7%

20/1 e

07/1 e

53/1 ef

044/0 f

60/2 e

10%

22/1 e

08/1 e

52/1 ef

044/0 f

60/2 e

تنش خشکی 9/0- مگاپاسکال

شاهد

36/0 i

40/0 h

10/1 h

018/0 h

51/1 i

5/2%

68/0 h

57/0 g

21/1 gh

017/0 h

79/1 h

5%

88/0 g

73/0 f

18/1 gh

023/0 gh

92/1 gh

5/7%

1 fg

78/0 f

19/1 gh

025/0 gh

98/1 g

10%

03/1 fg

77/0 f

20/1 gh

024/0 gh

97/1 g

در هر ستون میانگین هایی که حداقل دارای یک حرف مشترک می باشند مطابق آزمون چند دامنه ای دانکن p  0.05 اختلاف معنی­داری ندارند.

 

 

بحث

شاخص­های جوانه­زنی: جوانه­زنی بذر از با اهمیت­ترین مراحل فنولوژیک گیاه بوده و یکی از عوامل مهم تعیین کننده در عملکرد و محصول گیاهان زراعی می­باشد (22). در مطالعات متعدد گزارش شده است که بذرهایی با خصوصیات جوانه­زنی بالاتر نظیر درصد، سرعت و قدرت جوانه­زنی بیشتر در شرایط تنش خشکی از شانس بالاتری برای رشد برخوردار هستند و در طی مرحله گیاهچه­ای سازگاری و تحمل بالاتری به تنش خشکی دارند (15 و 30). پلی اتیلن گلایکول با کاهش پتانسیل آب منجر به کاهش جذب آب توسط بذر می­شود و در نتیجه با کاهش جذب آب فرآیندهای فیزیولوژیکی و متابولیکی بذر تحت تأثیر قرار گرفته و موجب دناتوره شدن پروتئین­ها، کاهش فعالیت برخی آنزیم­ها (نظیر آلفا-آمیلاز)، کاهش تجزیه مواد مغذی مورد نیاز و افزایش مدت زمان خروج ریشه­چه از بذر می­گردد (4 و 39). مطالعات مختلف در ارتباط با بررسی اثرات تنش خشکی بر ارقام گیاه نخود نشان داد که وقتی جذب آب توسط بذر دچار اختلال گردد، فعالیت­های متابولیکی جوانه­زنی در داخل بذر به آرامی انجام خواهند شد و در نتیجه مدت زمان لازم برای خروج ریشه­چه از بذر افزایش یافته و این عامل دلیل اصلی کاهش سرعت جوانه­زنی است (13 و 30). نتایج این مطالعه همسو با نتایج سایر محققان نشان داد که تنش خشکی منجر به کاهش معنی­دار سرعت و درصد جوانه­زنی در مقایسه با شرایط بدون تنش شد. چای­کمپوست غنی از ترکیباتی نظیر آمیلاز، پروتئاز و هورمون­های گیاهی (سیتوکینین) است که می­تواند نقش تعیین کننده­ای در مرحله جوانه­زنی بذر ایفا کند (12 و 38). آمیلاز در افزایش منبع کربنی و مواد مغذی مورد نیاز در بذر موثر است (21). پروتئازها با تجزیه برخی پلی­پپتیدها به آمینواسیدهای قابل دسترس منجر به تسریع در جوانه­زنی و رشد گیاهچه می­گردد (39). سیتوکینین­ها ارتباط مستقیم با افزایش تقسیم سلولی در بذر و فعال­سازی آنزیم آلفا-آمیلاز دارند (14). در مطالعه بر روی لوبیا چشم بلبلی گزارش شد که غلظت­های پایین ورمی­واش (یکی از محصولات جانبی ورمی­کمپوست) درصد و سرعت جوانه­زنی را به طور معنی­داری افزایش داد. این محققان علت را افزایش ترکیبات هورمونی نظیر اکسین و سیتوکینین بیان کردند (21). در مطالعه دیگر بر روی بذرهای گوجه­فرنگی مشاهده شد که استفاده از عصاره ورمی­کمپوست منجر به تحریک جوانه­زنی شد (37). قدرت جوانه­زنی و شاخص بنیه بذر از جمله شاخص­های تعیین کیفیت بذر محسوب می­شوند، به­طوری­که به عنوان یکی از صفات گزینشی نسبت به تنش­های محیطی برای انتخاب بذرهای متحمل و حساس مورد استفاده قرار می­گیرد  (28 و 34). تنش خشکی با عواملی نظیر کاهش تولید ژیبرلین و کاهش فعالیت آنزیم­های محافظت کننده در برابر رادیکال­های اکسیژن تولید شده (ROS) می­تواند نقش مهمی در کاهش قدرت جوانه­زنی و شاخص بنیه بذر داشته باشد (12). کاهش تولید و فعالیت هورمون ژیبرلین با کاهش فعالیت آنزیم آلفا-آمیلاز و مختل شدن تقسیمات سلولی در بذر همراه است که منجر به کاهش بسیاری از پارامترهای تعیین کننده در فرآیند جوانه­زنی می­شود (4). در مطالعات متعدد مشاهده شد که بذرهای گیاهان در مواجه با تنش خشکی با کاهش میزان ژیبرلین و عدم توانایی در شکست خواب بذر رو­به­رو می­شوند (5 و 18). قدرت جوانه­زنی و شاخص بنیه بذر ارتباط مستقیم با طول ساقه­چه و ریشه­چه دارد (24)، بنابراین استفاده از تیمارهای مناسب در شرایط تنش خشکی که موجب افزایش طول ساقه­چه و ریشه­چه گردد، در نهایت منجر به افزایش قدرت جوانه­زنی و شاخص بنیه بذر شده که می­تواند نقش مهمی در بهبود اثرات منفی ناشی از تنش داشته باشد. چای­کمپوست به دلیل داشتن برخی ترکیبات هورمونی مانند اکسین و ژیبرلین در تحریک رشد گیاهچه (ساقه­چه+ریشه­چه) و استقرار مناسب جوانه در خاک نقش مهمی دارد (8). در مطالعه بر روی لوبیا تحت تنش شوری و نخود تحت تنش خشکی مشاهده شد که استفاده از عصاره ورمی­کمپوست منجر به افزایش طول ساقه­چه و ریشه­چه و بهبود اثرات منفی تنش شد (4 و 12). آندوسپرم مصرفی شاخصی است که میزان مصرف جوانه از مواد غذایی ذخیره شده در بذر را نشان می­دهد (30). با توجه به اینکه جوانه حاصل از بذر فاقد برگ­های اولیه به منظور تامین مواد غذایی از طریق فتوسنتز است، به این منظور ذخایر اندوسپرم داخل بذر مهمترین منبع تغذیه­ای به شمار می­آید (25). افزایش میزان مصرف آندوسپرم در شرایط بدون تنش خشکی به علت ظهور سریع­تر و رشد بیشتر طول گیاهچه (ساقه­چه+ریشه­چه) است که می­تواند دلیلی بر افزایش برداشت مواد غذایی از درون لپه باشد (25). در یک مطالعه بر روی ژنوتیپ­های متحمل و حساس نخود به تنش خشکی مشاهده شد که در سطوح تنش خشکی بالا (6/0- و 9/0 مگاپاسکال) به دلیل کاهش درصد جوانه­زنی، کاهش رشد ساقه­چه و ریشه­چه مصرف آندوسپرم کاهش یافت (30). چای­کمپوست با افزایش فعالیت آنزیم­های تجزیه­کننده آندوسپرم به­ویژه آلفا و بتا آمیلاز منجر به افزایش دسترسی بذر به منابع غذایی می­گردد (9). در حالت کلی نتایج این پژوهش نشان داد که استفاده از چای­کمپوست تأثیر مثبتی بر شاخص­های جوانه­زنی بذرهای لوبیا دارد و تأثیر آن در غلظت­های 5/7 و 10 درصد حجمی در مقایسه با دیگر سطوح بیشتر است.

شاخص­های رشدی: کاهش طول ساقه­چه و ریشه­چه در سطوح پایین تنش خشکی با کاهش انتقال مواد غذایی و در سطوح بالا با عدم انتقال مواد مورد نیاز برای رشد مرتبط است (20). علاوه بر آن کمبود آب قابل دسترس برای بذر موجب کاهش ترشح هورمون­ها، فعالیت آنزیم­ها و در نتیجه کاهش رشد طول ریشه­چه و ساقه­چه می­شود (23). در مطالعه بر روی ارقام نخود مشاهده شد که تنش خشکی در سطوح بالای 3/0- مگاپاسکال، منجر به کاهش شدید طول ساقه­چه و ریشه­چه شد که این محققان علت آن را کاهش فعالیت آنزیم­ها و اختلال در فرآیند رشد گزارش کردند (13 و 30). تغییرات فشار آماس در سلول­های ساقه­چه و ریشه­چه در توقف رشد طولی آن­ها نقش بسزایی دارد، به­طوری­که با کمبود آب پیوندهای موجود در دیواره سلول­های ساقه­چه و ریشه­چه سخت­تر شده و در نتیجه توسعه­پذیری، رشد طولی و تجمع ماده خشک ریشه­چه محدود می­شود (20). در مطالعات متعددی گزارش شده است که چای­کمپوست با ترکیباتی نظیر اکسین، هومیک، فولویک و دیگر اسید­های آلی در تحریک رشد گیاهچه نقش دارد (7 و 9). از مزایای چای­کمپوست وجود عناصر مغذی است که برخی از این عناصر مانند روی نقش مهمی در بیوسنتز اکسین دارند که می­تواند در افزایش طول ساقه­چه نقش مهمی داشته باشد (20). مطالعات گذشته نشان داد که اثر چای­کمپوست بر رشد ریشه­چه متفاوت است، بدین صورت که در مطالعه بر روی بذرهای لوبیا و کلم کاربرد عصاره ورمی­کمپوست منجر به افزایش طول ریشه­چه اما در ذرت روند مثبتی مشاهده نشد (9 و 32). مسیر­های متفاوت جذب عناصر مغذی در گیاهان، احتمالا دلیل اصلی واکنش­های متفاوت ریشه­چه به غلظت­های مختلف عصاره ورمی­کمپوست است (12). فرآیندهایی نظیر انبساط و طویل شدن سلول­ها، سنتز کربوهیدرات­های دیواره سلولی، تولید مواد غذایی و هورمونی مورد نیاز برای توسعه سلول که در ارتباط با با رشد طولی گیاهچه است، حساسیت بالایی به تنش خشکی دارد (35). با توجه به اینکه طول گیاهچه با طول ساقه­چه و ریشه­چه رابطه مستقیم دارند، بنابراین افزایش طول گیاهچه در سطوح بالای چای­کمپوست را می­توان به افزایش طول ساقه­چه و ریشه­چه در این سطوح نسبت داد. در بررسی ژنوتیپ­های حساس و متحمل گیاه نخود به تنش خشکی گزارش شد که در بذرهای جوانه­زده همبستگی مثبت و معنی­داری بین تجمع ماده خشک و رشد طولی گیاهچه وجود دارد، به­طوری­که بذرهای متحمل­تر به تنش با طول گیاهچه بیشتر دارای وزن خشک ساقه­چه و ریشه­چه بالاتری نیز بودند (30). با توجه به مقادیر بالای عناصر مغذی و هورمون­های گیاهی به­ویژه اکسین در چای­کمپوست افزایش طول گیاهچه­های حاصل از بذرهای لوبیا به­ دلیل تغذیه مستقیم از این ترکیبات و فعالیت اکسین قابل پیش­بینی است (26). ارزیابی خصوصیات جوانه­زنی از قبیل رشد گیاهچه، ماده خشک ساقه­چه و ریشه­چه در توت­فرنگی، شبدر و خیار نیز مشاهده شد که کاربرد عصاره ورمی­کمپوست با افزایش فعالیت میکروارگانیسم­ها و ظرفیت نگهداری عناصرغذایی، منجر به بهبود خصوصیات رشدی گیاهچه­های مورد بررسی شد  (7 و 31). در آزمایش­های متفاوتی که بر روی بذرهای لوبیا و نخود در شرایط تنش شوری انجام شد، محققان دلیل افزایش معنی­دار وزن خشک ساقه­چه و ریشه­چه در اثر کاربرد عصاره ورمی­کمپوست را افزایش طول ساقه­چه و ریشه­چه بیان کردند (4 و 12). نتایج این پژوهش همسو با مطالعات فوق نشان داد که چای­کمپوست می­تواند در شرایط تنش خشکی به خصوص در سطوح 5/7 و 10 درصد موثر باشد و در بهبود خصوصیات جوانه­زنی نقش ایفا کند.

نتیجه­گیری

چای­کمپوست با مزایای فراوان نظیر مواد مغذی معدنی محلول، ریزجانداران مفید، هومیک اسید، فولویک اسید و تنظیم کننده­های رشد گیاهی توانست، موجب افزایش معنی­دار صفاتی نظیر درصد جوانه­زنی، قدرت جوانه­زنی، شاخص بنیه بذر و وزن خشک ساقه­چه نسبت به سطح عدم کاربرد چای­کمپوست شود. نتایج این مطالعه نشان داد که تنش خشکی ناشی از پلی اتیلن گلایکول در مقایسه با شرایط بدون تنش منجر به کاهش معنی­دار تمامی پارامترهای جوانه­زنی و رشدی گیاهچه­های لوبیا شد اما کاربرد چای­کمپوست به خصوص در سطوح 5/7 و 10 درصد توانست اثرات منفی تنش را کاهش داده و موجب افزایش معنی­دار سرعت جوانه­زنی، طول ساقه­چه و ریشه­چه، وزن خشک ریشه­چه و طول گیاهچه گردد. با توجه به توسعه کاشت دیم لوبیا در بخش­هایی از کشور، کاربرد چای­کمپوست در خاک می­تواند در بهبود شاخص­های جوانه­زنی، خصوصیات رشدی و استقرار مناسب گیاهچه نقش مهمی ایفا کند و باعث افزایش عملکرد این گیاه  گردد.

  1. حسین زاده س.ر، امیری ح، اسماعیلی ا. 1395. تأثیر عصاره ورمی کمپوست بر برخی خصوصیات جوانه زنی نخود تحت تنش خشکی. مجله پژوهش­های گیاهی 29(3): 589-598.
  2. مظاهری تیرانی م، منوچهری کلانتری خ. 1385. بررسی سه فاکتور سالیسیلیک اسید، تنش خشکی و اتیلن و اثر متقابل آنها بر جوانه زنی بذر کلزا (Brassica napus L.). مجله زیست شناسی ایران 19(4):408-418.
    1. Agrawal, R.L. 1991. Seed Technology. Oxford and IBH.Publishing. 658 pp.
    2. Ahmadpour, R., Hosseinzadeh, S.R., Armand, N. and Fani, E. 2015. Effect of methanol on germination characteristics of lentil (Lens culinaris Medik.) under drought stress. Iranian Journal of Seed Research 2: 83-96.
    3. Alivand, R., Tavakol Afshari, R. and Sharifzade, F. 2012. Effect of gibberellin, salicylic acid and ascorbic acid on seed germination characteristics in deteriorated rape seed. Iranian Journal of Field Crop Science 43(4): 561-571.
    4. Amiri, H., Ismaili, A. and Hosseinzadeh, S.R. 2017. Influence of vermicompost fertilizer and water deficit stress on morpho-physiological features of chickpea (Cicer arietinum L. cv. karaj). Compost Science and Utilization 26: 1-14.
    5. Arancon, N.Q., Edwards, C., Dick, R. and Dick, L. 2007. Compost Tea Production and plant growth impacts. Biocycle 48:51-52.
    6. Arancon, N.Q., Edwards, C.A., Bierman, P., Welch, C. and Metzger, J.D. 2004. Influence of vermicompost on field strawberries. Bioresource Technology 93: 145-153.
    7. Archana, P.P., Theodore, J.K.R., Ngyuen, V.H., and Stephen, T.T. 2009. Vermicompost extracts influence growth, mineral nutrients, phytonutrients and antioxidant activity in pak choi (Brassica rapa cv. Bonsai, Chinensis group) grown under vermicompost and chemical fertiliser. Journal of the Science of Food and Agriculture 89(1): 2383–2392.
    8. Armand, N., Amiri, H. and Ismaili A. 2015. Effect of methanol on germination characteristics of bean (Phaseolus vulgaris L. cv. Sadry) under drought stress condition. Iranian Journal of Pulses Research 6: 42-53.
    9. Bagheri, A., Mahmoudi, A., and Ghezeli, F. 2001. Common Bean: Research For Crop Improvement. Publications Jahad University of Mashhad.
    10. Beyk Khurmizi, A., Ganjeali., A., Abrishamchi, P., and Parsa, M. 2010. The effect of vermicompost on salt tolerance of bean seedlings (Phaseolus vulgaris L.). Agroecology 23: 474-485.
    11. Bibi, N., Hameed, A., Ali, H., Iqbal, N. and Alam, S.S. 2009. Water stress induced variations in protein profiles of germinating cotyledons from seedlings of chickpeas genotypes. Pakistan Journal of Botany 41:731-736.
    12. David, C. 2010. The effect of gibberellins (GA3 and GA4) and ethanol on seed germination of Rosa eglanteria and Rosa glauca. Plant Growth Regulation 41: 1-10.
    13. De, F., and Kar, R.K. 1994.  Seed germination and seedling growth of mung bean (Vigna radiate) under water stress induced by PEG-6000. Journal of Seed Science and Technology 23:301-304.
    14. Dorri, H.R. 2008. Bean Agronomy. Publication Series of Research Center of Bean, Khomein. 46 PP.
    15. Edwards, C., Arancon, N., and Greytak, S. 2006. Effects of vermicompost teas on plant growth and disease. Biocycle 47(5): 21-28.
    16. Eisvand, H.R., Azarnia, M., Nazarin, F., and Sharafi R. 2012. Effect of gibberellin and ABA on emergence and some physiological characters in seed and seedling of chickpea under rainfed and irrigated conditions. Iranian Journal of Field Crop Science 42(4): 787-797.
    17. Emmerich, W.E. and Hardegree, S.P. 1991. Seed germination in polyethylen glycol solution. effect of filter paper exclusion and water vapor loss. Crop Science 31: 454-458.
    18. Garcia, M.I., Cruz, S.F., Saavedra, A.L., and Hernandez, M.S. 2002. Extraction of auxin- like substances from compost. Crop Research 24:323-327.
    19. Gopal, M., Gupta, A., Palaniswami, C., Dhanapal, R., and Thomas, G. 2010. Coconut leaf vermiwash: a bio-liquid from coconut leaf vermicompost for improving the crop production capacities of soil. Current Science 98:1202-1210.
    20. Gunes, A., Cicek, N., Inal, A., Alpaslan, M., Eraslan, F., Guneri, E., and Guzelordu, T. 2006. Genotypic response of chickpea (Cicer arietinum L.) cultivars to drought stress implemented at pre-and post anthesis stages and its relations with nutrient uptake and efficiency. Plant Soil Environment 52: 868-876.
    21. Hosseinzadeh, S. R., Amiri, H. and Ismaili, A. 2016. Effect of vermicompost fertilizer on photosynthetic characteristics of chickpea (Cicer arietinum L.) under drought stress. Photosynthetica 54 (1): 87-92.
    22. ISTA: International Seed Testing Association. 2009. International rules for seed testing. Seed Science and Technology 49: 86-41.
    23. Kafi, M.,  Nezami, A.,  Hosaini, H.,  and Masomi A. 2005. Physiological effects of drought stress by polyethylene glycol on germination of lentil (Lens culinaris Medik.) genotypes. Iranian Journal of Field Crops Research 3: 69-80.
    24. Keeling, A.A., Mc Callum, K.R., and Beckwith, C.P. 2003. Mature green waste compost enhances growth and nitrogen uptake in wheat (Triticum aestivum L.) and oilseed rape (Brassica napus L.) through the action of water-extractable factors. Bioresource Technology 90(2): 127–132.
    25. Khalid, M.N., Iqbal, H.F., Tahir, A. and Ahmad, A.N. 2001. Germination potential of chickpeas (Cicer arietinum L.) under saline condition. Journal of Biology Science 4: 395-396.
    26. Mensah, J.K., Obadoni, B.O., Eruotor, P.G. and Onome-Irieguna, F. 2006. Simulated flooding and drought effects on germination, growth and yield parameters of sesame (Sesamum indicum L.). Africian Journal Biology 5: 1249-1253.
    27. Michael B.E. and Kaufman, M.R. 1976. The osmotic potential of polyethylenglycol-6000. Plant Physiology 51: 914-916.
    28. Rahbarian, R., Khavari-nejad, R., Ganjeali, A., Bagheri, A.R., Najafi, F. 2012. Drought stress effect on germination and seedling for drought tolerance in chickpea genotypes (Cicer arietinum L.) under control condition. Iranian Journal of Field Crops Research 10(3): 522-531.
    29. Sainz, M.J., Taboada-Castro, M.T., and Vilarino, A. 1998. Growth, mineral nutrition and mycorrhizal colonization of red clover and cucumber plants grown in a soil amended with composted urban wastes. Plant and Soil 205:85-92.
    30. Samiran, R., Kusum, A., Biman, K.D., and Ayanadar, A. 2010. Effect of organic amendments of soil on growth and productivity of three common crops viz. Zea mays, Phaseolus vulgaris and Abelmoschus esculentus. Apply Soil Ecology 45:78-84.
    31. Sinha, J.A., Biswas., C.K.B., Ghosh, A.C., and Saha, A.B.D. 2010. Efficacy of vermicompost against fertilizers on Cicer and Pisum and on population diversity of N2 fixing bacteria. Journal of Environment and Biology 31: 287-292.
    32. Soltani, A., Ghalipoor, M. and Zeinali, E. 2006. Seed reserve utilization and seedling of wheat as affected by drought and salinity. Journal of Environmental and Experience Botany 44: 614- 866.
    33. Wenkert, W., Lemon, E.R., and Sinclair, T.R. 1978. Leaf elongation and turger pressure in field-growth soybean. Journal of Agronomy 70:761-764.
    34. Zakaria, M.S., Ashraf, H.F., and Serag, E.Y. 2009. Direct and residual effects of nitrogen fertilization, foliar application of potassium and plant growth retardant on Egyptian cotton growth, seed yield, seed viability and seedling vigor. Acta Ecological Science 29: 116-123.
    35. Zaller J.G. 2007. Vermicompost as a substitute for peat in potting media: Effects on germination, biomass allocation, yields and fruit quality of three tomato varieties. Science Horticulture 112:191-199.
    36. Zambare, V.P., Padul, M.V., Yadav, A., and Shete, T.B. 2008. Browse and download vermiwash biochemical and microbiological approach as ecofriendly soil conditioner. Journal of Agriculture and Biology Science 3:1-5.
    37. Zeng, Y.J., Wang, Y.R., and Zhang, J.M. 2010. Is reduced seed germination due to water limitation a special survival strategy used by xerophytes in arid dunes. Journal of Arid Environment 74:508-511.

Journal of Plant Research (Iranian Journal of Biology)
Volume 32, Issue 3
July 2019
Pages 511-523
  • Receive Date: 07 April 2017
  • Revise Date: 14 August 2017
  • Accept Date: 05 February 2018