Study of some ecological characteristics of Vitex agnus-castus L. in Qom province

Document Type : Research Paper

Authors

Department of Biology, Faculty of Science and Agriculture, University of Payame Noor, Tehran Center East, Iran

Abstract

Vitex agnus-castus species of Lamiaceae family and is native to the Mediterranean region and Central Asia. In this investigation, some ecological characteristics of this species were studied in two representer sites representing in Qom province (Iran) in random-systematic method. In these sites, density, coverage, height, stem diameter, companion species and regeneration of Vitex were measured. Cover shrubs were determined by measuring the diameter of large and small crown. Also, three soil samples were taken from the depth gathering of roots and some of their chemical and physical properties were measured. The measured characteristics of soil included texture, electrical conductivity (EC), acidity (pH), nitrogen (N), phosphorus (P), potassium (K) and organic matter (OM). The raw data were analyzed by ANOVA method in Minitab software ver.14. According to the results, plants height, show significant difference at 5% level (P<0.05). To determine the major factors affecting plant distribution, Principle component analysis (PCA) as implemented in minitab ver. 14 was used. The overall results showed that the most important factors in classification of the species of these sites, were phosphorus (P), sand and EC.

Keywords

Main Subjects

مطالعه برخی ویژگی‏های اکولوژیکی گونه پنج‏انگشت (.Vitex agnus castus L) در استان قم

الهام خوش‏سیما1*، یونس عصری2، غلامرضا بخشی‏خانیکی1 و سید‏‏ مهدی ادنانی3 

1 تهران، دانشگاه پیام‏نور تهران، مرکز تهران شرق، دانشکده کشاورزی و علوم پایه، گروه زیست‏شناسی

2 تهران، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، مؤسسه تحقیقات جنگل‏ها و مراتع کشور،بخش گیاه‏شناسی

3 قم، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان قم، بخش منابع طبیعی

تاریخ دریافت: 1/9/94                  تاریخ پذیرش: 21/2/95

چکیده

گونه‏‏ پنج‏انگشت (Vitex agnus-castus L.) از خانواده‏ نعناعیان (Lamiaceae) است و بومی مناطق آسیای مرکزی و مدیترانه‏ای می‏باشد. در این پژوهش برخی از ویژگی‏های اکولوژیکی این گونه در دو رویشگاه مهم آن در استان قم با نمونه‏برداری به روش تصادفی سیستماتیک مورد مطالعه قرار گرفت. در هر رویشگاه‏، تراکم، سطح پوشش، ارتفاع، قطر ساقه، گونه‏های همراه و میزان زادآوری گونه اندازه‏گیری شد. همچنین برای تشریح خاک در هر یک از رویشگاه‏ها، سه نمونه خاک از عمق تجمع ریشه برداشت شد و برخی از ویژگی‏های فیزیکی و شیمیایی آنها از قبیل: بافت خاک، هدایت الکتریکی، اسیدیته، نیتروژن، فسفر، پتاسیم و مواد آلی اندازه‏گیری شد. داده‏های بدست آمده با استفاده از آنالیز واریانس یک‏طرفه (ANOVA) در نرم‏افزار Minitab ver.17 مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. نتایج نشان داد که بین دو رویشگاه از نظر ارتفاع گیاه اختلاف معنی‏داری در سطح احتمال 5 درصد وجود دارد (P<0.05). جهت تعیین فاکتورهای مؤثر در پراکنش گیاه از آنالیز تجزیه مؤلفه‏های اصلی (PCA) استفاده گردید. نتایج نشان داد که مهم‏ترین عوامل مؤثر در تفکیک رویشگاهی این گونه فسفر، ماسه و هدایت الکتریکی است.

واژههای کلیدی: پنج‏انگشت، ویژگی‏های اکولوژیک، تجزیه مؤلفه‌های اصلی، قم. 

* نویسنده مسئول، تلفن: 09197469131، پست الکترونیکی:khoshsimaelham@gmail.com 

مقدمه

 

در حال‏حاضر بسیاری از گونه‏های مهم و شاخص اکوسیستم‏های مرتعی، بویژه در مناطق استپی، بر اثر استفاده‏های نامناسب، همچون چرای زود هنگام و مفرط و تبدیل اراضی طبیعی به زمین‏های کشاورزی، بدون بررسی و شناخت کافی، در معرض انقراض بوده و یا منقرض شده‏اند. حذف گونه‏های شاخص و کلیدی از عرصه‏های طبیعی، موجب افزایش بحران‏های زیست محیطی و دشواری حیات آیندگان خواهد شد (3). گیاه پنج‏انگشت یکی از این گونه‏ها می‏باشد که در جنس Vitex و خانواده شاه‏پسند (Verbenaceae) رده‏بندی شده، اما با‏توجه به دیدگاه‏های جدید در مطالعات رده‏بندی مبنی‏بر استفاده از روش‏های فیلوژنتیکی، موقعیت و جایگاه خانواده آن تغییر کرده و در خانواده نعناعیان (Lamiaceae) قرار گرفته است (16 و 9). پنج گونه‏ی این جنس در ایران رویش دارد (7). گیاه پنج‏انگشت درختچه‏ای خاکستری رنگ، با برگ‏های مرکب پنجه‏ای، گل‏ها به رنگ آبی مایل به بنفش با گل‏آذین خوشه‏گرزن و میوه کروی آن سته نیمه‏خشک با درون‏بر سخت می‏باشد (13 و 14). بطور کلی این درختچه بصورت خودرو در مسیر آبراهه‏ها و حاشیه رودخانه‏های فصلی و در دره‏ها، مکان‏های مرطوب، بیشتر در خاک‏های شنی، آبرفتی خشک، مناطق صخره‏ای در نزدیکی دریا، همچنین بر روی دامنه‏هایی با سنگ آهکی و در مکان‏های آفتابی و گرم و گودال‏ها رشد می‏کند. این گیاه بومی مناطق خشک و نیمه‏خشک مدیترانه‏ای و آسیای غربی است و در مناطق گرم و معتدل استوایی یافت می‏شود (20 و 21). همچنین این گونه در مناطق مرکزی، نواحی مختلف البرز، جنوب غربی ایران، بعضی نقاط جنوبی نزدیک به خلیج فارس رویش می‏یابد (11).

این گیاه به خاطر داشتن خواص کاهنده میل جنسی در زنان درخت پاکدامنی، سته پاکدامنی و فلفل راهب نام گرفته است (18 و 24) و در ایران هم نام‏های محلی زیادی دارد، از جمله فلفل کوهی در فارسی، دل‏آشوب در شیراز، بنجه‏رو در گچساران و در دهدشت بَنگَرو را می‏توان نام برد (12). از پنج‏انگشت در طب سنتی ایران نیز استفاده‏های زیادی شده و خواص دارویی متعددی نیز برای آن ذکر شده که از آن جمله می‏توان به خواص، ضد التهاب، مقوی، مدر، کاهنده شهوت، اشتها آور، مخدر، بادشکن و ضد نفخ اشاره کرد (11).

 Saden-Krehulaو Kustrak (1991) (26)، وجود پروژسترون و 17 هورمون آهیدروکسی پروژسترون را در این گونه گزارش کرده‏اند، در‏حالی‏که Wollenveber وMann  (1983) (27)، فلاونوئیدهای این گیاه را بررسی کردند. Lal و همکاران (1985) (23)، اثرات اکسی‏توکسیک و ضد باروری دانه ویتکس بر روی موش نر را مورد مطالعه قرار دادند. جلودار و عسکری (1391) (8)، تاثیر عصاره گیاه در بهبود وضعیت هورمون‏های تستوسترون و پروژسترون در مدل حیوانی پلی‏کیستیک را گزارش کردند. Ambrosini و همکاران (2013) (17)، تاثیر مثبت این گیاه بر تحمل خوب و بی‏خطر زنان مبتلا به سندرم قبل از قاعدگی همراه با میگرن شدید را مورد بررسی قرار دادند.

نتایج بررسی Dogan وMert  (1998) بر روی آت‏اکولوژی Vitex agnus-castus در غرب مدیترانه نشان داد که خاک رویشگاه پنج‏انگشت در غرب مدیترانه، لومی خنثی و کمی قلیایی، غیر شور، فقیر از کربنات کلسیم و پتاسیم، حاوی مواد آلی و غنی از فسفر و نیتروژن است (19).

در ایران مطالعات زیادی روی خصوصیات اکولوژیکی گونه‏های گیاهی صورت گرفته است. آژیر و شاهمرادی (1386) (2)، خصوصیات آت‏اکولوژیکی  Ferula ovinaرا با بررسی برخی خصوصیات اقلیمی، گیاهان همراه و درصد پوشش گیاهی مطالعه کردند. ابرسجی و همکاران (1386) (1)، خصوصیات آت‏اکولوژیکیHedysarum kopetdaghi  را در استان گلستان مطالعه نمودند. اوشیب نتاج و همکاران (1390) (3)، آت‏اکولوژی گونهLolium rigidum در استان مازندران را بررسی کردند. ایزدی حاجی‏خواجه‏لو و همکاران (1395) (4)، به بررسی خصوصیات اکولوژیکی گونه کَوَر در اکوسیستم‏های مرتعی منطقه مغان در استان اردبیل پرداختند.

با وجود سازگاری این گونه به آب و هوای گرم و خشک و اهمیت آن، تاکنون مطالعات چندانی در این زمینه در ایران و جهان صورت نگرفته است و این پژوهش می‏تواند منبع مناسبی برای شناخت شرایط اکولوژیکی و اقلیمی این گیاه باشد. تحقیق حاضر بمنظور بررسی برخی ویژگی‏های اکولوژیکی گیاه پنج‏انگشت در مراتع استان قم انجام شد و هدف این تحقیق تعیین مهم‏ترین عوامل محیطی مؤثر بر پراکنش، استقرار و زاد‏آوری این گیاه در دو رویشگاه مورد مطالعه می‏باشد، تا شاید سر‏آغاز توجه بیشتر به این گونه‏ی گیاهی گردد.

مواد و روشها 

مناطق مورد مطالعه: استان قم در طول جغرافیایی 50

درجه و 8 دقیقه تا 52 درجه و 8 دقیقه و عرض جغرافیایی 34 درجه و 8 دقیقه تا 35 درجه و 9 دقیقه واقع شده است. با استفاده از نقشه های تیپ‏‏های گیاهی با مقیاس 1:50000 و 1:250000 که توسط محققان مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع‏طبییعی استان قم تهیه شده بود و بازدیدهای میدانی، رویشگاه‏هایی که گونه پنج‏انگشت جمعیت قابل‏‏توجهی را تشکیل می‏داد، مکان‏یابی شد. دو رویشگاه اصلی این گونه طغرود (امامزاده طاهر) به مساحت 28 هکتار و جعفریه به مساحت 38 هکتار، که از نظر شرایط توپوگرافی متفاوت بودند، جهت نمونه‏برداری انتخاب شدند. محل نمونه‏برداری این رویشگاه‏ها دارای شیب 3-2 درصد و تغییرات ارتفاعی آن بین 990 تا 1000 متر از سطح دریا می‏باشد. ویژگی‏های اقلیمی این دو رویشگاه در جدول 1 ارائه شده است که بر اساس دوره آماری 9 ساله (1390-1382) با استفاده از روش‏های دومارتن و آمبرژه مورد بررسی قرار گرفت.

 

جدول 1- خصوصیات اقلیمی مناطق مورد مطالعه (دوره آماری 1390-1382)

رویشگاه

ایستگاه هواشناسی

میانگین بارندگی سالانه

میانگین دمای سالانه

حداقل مطلق

حداکثر مطلق

میانگین حداقل سالانه

میانگین حداکثر سالانه

میلی‏متر

سانتی‏گراد

جعفریه و طغرود

شکوهیه

51/145

8/18

23-

47

11

6/26


روش تحقیق: جهت بررسی هر یک از رویشگاه‏های مورد نظر، از روش نمونه‏برداری تصادفی سیستماتیک استفاده گردید. در هر رویشگاه سه ترانسکت بطور موازی نسبت به هم در جهت شیب کلی و با فاصله‏های حدود 100 متر از یکدیگر در نظرگرفته شد و بر روی هر ترانسکت تعداد 10 نقطه با فاصله‏های 30 متر از یکدیگر برای پلات‏گذاری مد نظر قرار گرفت. ابعاد پلات‏ها به روش سطح حداقل 5×5 متر تعیین شد. در هر پلات پوشش تاجی، ارتفاع و قطر ساقه (بعلت چند ساقه‏ای بودن گیاه میانگین قطر ساقه‏های هر گیاه را محاسبه کردیم) اندازه‏گیری شد. برای محاسبه تراکم و فراوانی گونه، تعداد کل پایه‏ها در پلات‏ها شمارش گردید و با در نظر گرفتن مساحت رویشگاه، مقدار تراکم در یک هکتار محاسبه شد. بمنظور برآورد میزان زادآوری طبیعی این رویشگاه‏ها، تعداد نهال‏های موجود در اطراف هر بوته داخل پلات شمارش گردید و سپس در هکتار محاسبه شد. روش جمع‏آوری گونه‏های همراه به این شکل بود که جهت شناسایی گونه‏های همراه، گیاهان موجود در پلات‏ها جمع‏آوری و بعد از خشک و پرس کردن به هرباریوم مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان قم انتقال یافت.


 

شکل 1- پراکنش گونه پنج‏انگشت در ایران و استان قم (1: طغرود، 2: جعفریه) (زرگری، 1345؛ مظفریان، 1383) 


بمنظور انجام مطالعات خاک‏شناسی در هر یک از رویشگاه‏ها با حفر پروفیل در مرکز هر پلات، سه نمونه خاک از عمق 30-0 سانتی‏متر برداشت و با هم مخلوط گردید و نمونه ترکیبی بدست آمده به آزمایشگاه خاک‏شناسی جهاد کشاورزی قم انتقال یافت. در آزمایشگاه صفاتی از قبیل اسیدیته، هدایت الکتریکی، آهک، رطوبت اشباع، ازت، فسفر، پتاسیم، ماده آلی، ماسه، سیلت و رس نمونه‏ها مورد اندازه‏گیری قرار گرفتند. جهت بررسی پارامترهای اصلی آب و هوایی، اطلاعات آماری نزدیکترین ایستگاه هواشناسی به مناطق مورد مطالعه (ایستگاه سینوپتیک شکوهیه) از سالهای 1382 تا 1390 تحت بررسی قرار گرفت. پس از جمع‏آوری اطلاعات، تجزیه و تحلیل داده‏های مربوط به خصوصیات رویشی و پارامترهای محیطی با استفاده از آنالیز واریانس یک‏طرفه (One-way ANOVA) و از تجزیه مؤلفه‏های اصلی (PCA) با استفاده از نرم‏افزار Minitab ver.17 انجام شد و عوامل محدود کننده رویش و زادآوری این گونه گیاهی در منطقه مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت. 

نتایج

مقایسه آنالیز T-Test صفات رویشی پنج‏انگشت در رویشگاه‏های جعفریه و طغرود در جدول 3 نشان می‏دهد که از لحاظ ارتفاع گیاه اختلاف معنی‏داری در سطح احتمال 5 درصد در دو رویشگاه وجود دارد اما از لحاظ میزان سطح تاج پوشش و قطر ساقه اختلاف معنی‏داری وجود ندارد. با مقایسه پارامترهای رویشی در شکل 3، منطقه جعفریه برای رشد گونه مناسبتر بنظر می‏رسد و بر‏اساس برآورد انجام شده، این رویشگاه بیشترین میزان ارتفاع، سطح تاج پوشش و قطر ساقه گیاه را به خود اختصاص داده است و از لحاظ تراکم در هکتار دو رویشگاه تقریباً با هم برابر هستند.

نتایج تجزیه خاک رویشگاه‏های پنج‏انگشت نشان می‏دهد که خاک رویشگاه طغرود، میزان فسفر، پتاسیم، ازت، هدایت الکتریکی، ماسه و ماده آلی بیشتری نسبت به رویشگاه‏ جعفریه دارد. بطور کلی خاک رویشگاه‏های پنج‏انگشت دارای بافت شنی لومی است (جدول 2).

 

جدول 2- نتایج تجزیه خاک رویشگاه‏های گونه پنج‏انگشت

رویشگاه

اسیدیته

هدایت الکتریکی

ماده آلی

رطوبت اشباع

آهک

ازت

فسفر

پتاسیم

ماسه

سیلت

رس

بافت

ds/m

%

%

%

mg/kg

mg/kg

mg/kg

%

%

%

طغرود

9/7

81/1

82/0

17 

5/10

08/0

0/15

4/316

5/88

9/2

6/8

S.L

جعفریه1

9/7

05/1

1/0

19

5/10

01/0

6/7

4/295

1/77

3/14

6/8

S.L

جعفریه2

0/8

23/1

12/0

20

5/14

01/0

66/1

4/106

6/58

8/32

6/8

S.L

جدول 3- مقایسه آنالیز T-Testهر یک از صفات گونه پنج‏انگشت در دو رویشگاه

متغیر

منطقه

تعداد

میانگین

انحراف استاندارد

میانگین خطای استاندارد

p

نتیجه آزمون

سطح پوشش

1

10

297/44

552/35

242/11

661/0

ns

2

10

9/54

1/60

19

قطر ساقه

1

10

68/7

138/5

625/1

171/0

ns

2

10

57/11

667/4

476/1

ارتفاع

1

10

0/168

329/47

967/14

05/0

*

2

10

0/218

672/44

126/14

* معنی‏دار بودن در سطح 5 درصد، ns عدم معنی‏دار بودن (1: طغرود، 2: جعفریه)

 

دو رویشگاه‏ مورد بررسی آب و هوای یکسانی دارند و نتایج بررسی در جدول 1 ارائه شده است. بر‏مبنای سیستم دومارتن مناطق مورد بررسی در اقلیم فراخشک سرد و طبق روش آمبرژه در اقلیم خشک سرد قرار می‏گیرند. باتوجه به منحنی آمبروترمیک در شکل 2 طول دوره‏ خشکی در این مناطق بیش از 7 ماه در سال می‏باشد. گونه‏های همراه پنج‏انگشت در دو رویشگاه‏ مورد مطالعه عبارتند‏از:

Alhagi pseudalhagi, Artemisia aucheri, Artemisia scoparia, Artemisia sieberi, Atriplex hortensis, Carthamus oxyacanthus, Echinops orientalis, Lactuca orientalis, Launaea acanthodes, Onopordon leptolepis, Peganum harmala, Prosopis farcta, Pteropyrum aucheri, Pycnocycla spinosa, Stipagrostis plumosa

 

 

شکل 2- منحنی آمبروترمیک دو رویشگاه مورد مطالعه گونه پنج‏انگشت در استان قم (1390-1382)

 

 

 

شکل 3- مقایسه پارامترهای رویشی و زادآوری در رویشگاه‏های پنج‏انگشت

بمنظور تعیین مهم‏ترین عوامل مؤثر بر پراکنش جمعیت‏های گونه‏ی پنج‏انگشت در دو رویشگاه مورد بررسی، از روش تجزیه مؤلفه‏های اصلی استفاده شد. برای این منظور از محورهای 1 و 2 PCA بدلیل داشتن سهم بیشتری از مقدار ویژه (بترتیب 706/7 و 293/3) استفاده گردید. باتوجه به ضرایب همبستگی مؤلفه‏ها با متغیرها، در مؤلفه اول هدایت الکتریکی، ازت، ماده آلی و رس، در مؤلفه دوم اسیدیته، ماسه و سیلت، در مؤلفه سوم پتاسیم، در مؤلفه چهارم فسفر، در مؤلفه پنجم رطوبت اشباع و در مؤلفه ششم آهک بیشترین تأثیر را دارند (جدول 4).

شکل‏ 4 نمودار رسته‏بندی جمعیت‏های پنج‏انگشت در دو رویشگاه مورد بررسی را در ارتباط با عوامل خاکی نشان می‏دهد. در نتیجه این عوامل، رویشگاه‏ها در پیرامون محورهای رسته‏بندی دیده می‏شوند. در جدایی رویشگاه جعفریه عوامل محیطی شامل اسیدیته، آهک، رطوبت اشباع و سیلت و رویشگاه طغرود (امامزاده طاهر)، هدایت الکتریکی، ماده آلی، ازت و رس بیشترین تأثیر را دارند.

بحث

گونه پنج‏انگشت در مناطق استپی استان قم پراکنش دارد و رویشگاه‏های مورد بررسی دارای اقلیم یکسان بوده اما از نظر فلوریستیکی، خاک و پوشش گیاهی متنوع‏اند. خاک رویشگاه این گونه در دو منطقه دارای بافت لومی سیلتی، آهکی، کمی قلیایی و غیرشور می‏باشد.

 

 

جدول 4- مقادیر بردار ویژه مربوط به متغیرها در هر یک از مؤلفه‏ها

متغیر

مؤلفه (محور)

اول

دوم

سوم

چهارم

پنجم

ششم

اسیدیته

110/0-

525/0

044/0-

220/0-

143/0-

335/0-

هدایت الکتریکی (دسی‏زیمنس بر متر)

383/0

163/0-

293/0-

344/0

123/0-

352/0-

ازت (میلی‏گرم بر کیلوگرم)

436/0

026/0-

360/0

324/0

243/0

142/0

فسفر (میلی‏گرم بر کیلوگرم)

333/0

208/0

138/0-

556/0-

351/0

288/0

پتاسیم (میلی‏گرم بر کیلوگرم)

228/0

426/0

484/0-

118/0

014/0-

455/0

آهک (درصد)

202/0-

409/0-

137/0-

313/0-

447/0-

456/0

رطوبت اشباع (درصد)

348/0-

143/0-

453/0-

146/0-

656/0

216/0-

ماده آلی (درصد)

465/0

053/0-

114/0

359/0-

199/0-

459/0-

ماسه (درصد)

269/0

367/0-

037/0-

001/0

301/0

032/0

سیلت (درصد)

294/0-

318/0

161/0

202/0

018/0-

004/0

رس (درصد)

481/0

071/0-

357/0-

005/0-

144/0-

024/0-

 

 

شکل 4- نمودار رسته‏بندی عوامل خاکی در ارتباط با رویشگاه‏های مورد بررسی pH= اسیدیته، EC= هدایت الکتریکی، SP= رطوبت اشباع، OC= ماده آلی، N= ازت، P= فسفر، K= پتاسیم، CaCO3= آهک، Sand= ماسه، Silt= سیلت، Clay= رس


میزان هدایت الکتریکی بین ds/m 81/1-05/1 و میزان اسیدیته بین 04/8-91/7 است. باتوجه به شکل 2 و جدول 3، منطقه جعفریه مناسب‏ترین رویشگاه برای رشد این گیاه می‏باشد. براساس برآورد انجام شده، در این رویشگاه ارتفاع و سطح پوشش این گونه بیشترین مقدار را به خود اختصاص داده است. وجود درصد بالای ماسه و سیلت در بافت خاک مناطق بیابانی و نیمه‏بیابانی، باعث کاهش میزان آب ﻣﻮﺋﻴﻨﻪ خاک شده و به حفظ و ذخیره نزولات جوی در این مناطق کمک می‏نماید (5). کمبود عناصری مانند فسفر، پتاسیم، ازت و همچنین مقدار مواد آلی در منطقه جعفریه شاید بعلت تخریب پوشش گیاهی منطقه و بهره‏برداری بی‏رویه است که منجر به تنک شدن پوشش گیاهی و کمبود لاشبرگ در سطح خاک می‏شود. همچنین خاک این مناطق از زمین‏های دارای خاک دستکاری و شخم‏خورده می‏باشد که باعث شده قسمت بیشتر ازت آن در اثر آبشویی و فرسایش از دسترس خارج شوند. زارع چاهوکی و همکاران (1394) (10) نیز به نتایجی مشابه در این رابطه دست یافتند. نزدیکی این منطقه به زمین‏های کشاورزی و در نتیجه دسترسی گیاهان این منطقه به آب باعث شده تا رشد گیاهان این رویشگاه نسبت به رویشگاه طغرود بیشتر باشد. توجه به حداقل و حداکثر مطلق دما در این ناحیه، تاییدکننده مقاومت و قدرت تحمل این گونه گیاهی به زمستان‏های سرد و تابستان‏های بسیار گرم استان قم می‏باشد. منطقه جعفریه با بیشترین میانگین دمای سالانه، میانگین حداکثر سالانه و دمای حداکثر مطلق بترتیب با 8/18، 6/26 و 47 درجه سانتی‏گراد و کمترین میزان بارندگی (5/145 میلی‏متر) و پایین‏ترین دمای حداقل مطلق (23- درجه سانتی‏گراد) دشوارترین شرایط رویشی را برای اغلب گیاهان فراهم کرده است، اما گونه پنج‏انگشت ‏برغم این شرایط از رشد مطلوبی برخوردار است. بنابراین گونه پنج‏انگشت بسیار خشکی‏پسند بوده و قادر است خشک‏ترین شرایط اقلیمی را ‏بخوبی تحمل کند. طبقه‏بندی اقلیم منطقه بر‏مبنای سیستم دومارتن و روش آمبرژه و سایر داده‏های هواشناسی و اقلیمی بدست آمده نیز می‏توانند در شناخت مناطق مستعد کشت گیاه کمک کنند.

نتایج بدست آمده از تحقیق حاضر فقط از لحاظ میزان شوری، پتاسیم و اسیدیته با مطالعه Dogan وMert  (1998) انطباق داشت (19) و در سایر موارد با یافته‏های این پژوهش مغایرت دارد که نشان می‏دهد این گونه در شرایط اکولوژیک متنوع قادر به رویش است و در محیط‏های رویشی متفاوت مانند حاشیه جاده، حاشیه مزارع، نواحی ساحلی، کنار جوی‏ها و زمین‏های زراعی رها شده، لکه‏های جمعیتی را تشکیل می‏دهد. از طرفی، این گونه گیاهی به تنش‏های محیطی همچون گرما و خشکی منطقه مقاوم است و سازگاری وسیعی با شرایط اکولوژیک نشان می‏دهد.

بر‏طبق شکل 2 در مناطق مورد بررسی، گیاه پنج‏انگشت زادآوری نداشت. بررسی پایه‏های پنج‏انگشت در این رویشگاه‏ها گویای این واقعیت است که تقریباً همه‏ پایه‏ها در منطقه مسن و بعضاً میانسال بودند و گیاهان جوان و نهال‏های یک تا دو ساله در عرصه مشاهده نشدند. بر‏طبق مطالعه نوحی و عسگری (1384) (15)، پایه‏های میانسال و نسبتاً جوان مربوط به سال‏های پر‏باران 1357-1350 می‏باشند. در این منطقه بین دوره‏های بارندگی چند دوره خشکسالی وجود دارد و با توجه به اینکه این گونه‏ها از عناصر مدیترانه‏ای محسوب می‏شود باید در نظر داشت که متوسط بارندگی منطقه بسیار کمتر از متوسط بارش در مناطق مدیترانه‏ای بوده و تکاپوی نیاز واقعی این گونه‏ها را نمی‏کند. شایان ذکر است فقط بارندگی‏های بیش از دو برابر میانگین سالیانه و آن هم برای 5-3 سال متوالی است که منجر به زادآوری می‏شود و عمده گونه‏های درختی در عرصه یاد شده، فقط در سال‏های پرباران قادر به تجدید حیات هستند. همچنین افت رطوبتی ناشی از کاهش میزان آب‏های سطحی و پایین رفتن سطح سفره‏های آب زیرزمینی به دلیل بهره‏برداری بیش از حد و نیز احداث سد در بالادست منطقه از دیگر عوامل دخیل در تغییر اکوسیستم به ضرر این گونه گیاهی است.

یکی دیگر از عوامل اصلی عدم زادآوری این گونه بومی چند ساله، وجود دام‏های اهلی بخصوص بز در عرصه در طول سال است که ‏بمحض ظهور نهال‏های جوان، بسرعت آنرا چریده و ریشه‏کن می‏نماید. شیوه زندگی و نوع دامداری در روستاهای منطقه و همچنین ترکیب گله، باعث حضور مداوم دام‏های علف‏خوار و سرشاخه‏خوار همانند بز در اغلب عرصه‏ها شده است. بز بعلت نوع تعلیف و ریشه‏کن کردن نهال‏ها، در عدم تجدید حیات و تضعیف گونه‏های درختچه‏ای نقش زیادی دارد که با نتایجObeid  وMahmoud  (1971) (25) مطابقت دارد.

عوامل انسانی همچون نزدیکی برخی بخش‏ها به زمین‏های کشاورزی و شخم‏زدن مداوم زمین، احداث کارخانه شن و بهره‏برداری مداوم از خاک منطقه طغرود، توسعه روستای طغرود، گسترش جاده‏ها، حفر چاه‏ها و برداشت بی‏رویه از سفره‏های زیر‏زمینی این خطر را بوجود آورده که غالب پایه‏های این گونه گیاهی در اثر دخالت‏های انسانی حذف و یا در شرف حذف شدن می‏باشند و تخریب زیستگاه‏ها، خطر کاهش و انقراض این گونه گیاهی را باعث شده است. اطلاعات بدست آمده نشان داد که این گیاه دارای جمعیت‏های بدون زادآوری می‏باشد که احتمال منقرض شدن آنها وجود دارد که با نتایج Jalali و Jamzad (1999) (22) مغایرت دارد. بر‏طبق نتایج پوربابایی و همکاران (1393) (6) شرایط سخت اقلیمی و خاکی و دخالت‏های بی‏رویه انسان و حضور دام‏ها در عرصه قابلیت تجدید حیات گونه‏های گیاهی را غیرممکن می‏سازد. بنابراین نیاز مبرم به توقف عوامل مخرب و بازسازی رویشگاه احساس می‏شود تا در درازمدت امکان دستیابی به اکوسیستم پایدار امکانپذیر باشد. پس حفاظت از این گیاه ارزشمند در چهارچوب مدیریت بهینه امری ضروری بنظر می‏رسد.

آگاهی از ویژگی‏های اکولوژیکی و اعمال مدیریت صحیح می‏تواند بستری مناسب برای کاهش روند تخریب رویشگاه‏های این گونه گیاهی مهیا نماید و نقش مؤثری در پیشنهاد آن جهت استفاده در مناطق با شرایط محیطی مشابه دارد که از دستاورد‏های مهم این پژوهش است. بنابراین با الگو گرفتن از شرایط اکولوژیکی این گیاه و فراهم آوردن شرایط طبیعی رشد آن می‏توان به اهلی کردن و کشت این گیاه اقدام نمود و به این طریق، جمع‏آوری جمعیت‏ها در یک منطقه و انجام کارهای اصلاحی، عملی خواهد شد. با ‏توجه به بردباری این درختچه نسبت به شرایط بوم‏شناسی اراضی نیمه‏بیابانی و نیز منظر زیبای آن، توانمندی مناسبی را برای منظرسازی فضای سبز شهری به نمایش می‏گذارد.

نتیجه نهایی

نتایج این پژوهش نشان داد که گونه پنج‏انگشت در منطقه جعفریه بیشترین میزان خصوصیات رویشی را دارد، بنابراین منطقه جعفریه نسبت به منطقه طغرود شرایط رویشی مناسبتری را برای این گونه فراهم کرده است. این دو منطقه از نظر شرایط اقلیمی مشابه هستند، اما نزدیکی منطقه جعفریه به زمین‏های کشاورزی و در نتیجه دسترسی پایه‏های این گونه به آب در این منطقه باعث شده است که رشد آنها در این رویشگاه نسبت به رویشگاه دیگر بیشتر باشد. خاک رویشگاه‏های این گونه دارای بافت شنی لومی است و از نظر عناصر غذایی فقیر می‏باشند. این گونه مقاومت زیادی به دماهای بالا و بسیار پایین و همچنین به بارندگی بسیار کم دارد، بطوریکه قادر است در دشوارترین شرایط با دمای حداکثر 47 درجه سانتی‏گراد و دمای حداقل 23- درجه سانتی‏گراد و بارندگی سالانه حدود 145 میلی‏متر به رشد خود ادامه دهد. بدلیل تخریب شدید هر دو منطقه آثاری از تجدید حیات گونه پنج‏انگشت یافت نشد که زنگ خطری برای بقاء این گونه محسوب می‏گردد.

1- ابرسجی، ق.، شاهمرادی، ا.ع. و زارع کیا، ص. 1386. بررسی آت اکولوژیHedysarum kopetdaghi Boriss.  در مراتع استان گلستان. فصلنامه تحقیقات مرتع و بیابان ایران، 14(3): 431-421.
2- آژیر، ف. و شاهمرادی، ا.ع. 1386. آت‏اکولوژی گونه مرتعی  Ferula ovinaدر استان تهران. فصلنامه تحقیقات مرتع و بیابان ایران، 14(3): 367-359.
3- اوشیب نتاج، م.، شکرچی، ح.، اکبرزاده، م.، کشاورزی، م. 1390. آت‏اکولوژی گونه Lolium rigidum در استان مازندران. فصلنامه زیست‏شناسی گیاهی، 3(10): 46-37.
4- ایزدی حاجی‏خواجه‏لو، و.، عصری، ی. و شریفی‏نیارق، ج. 1395. بررسی خصوصیات اکولوژیکی گونه کَوَر (Capparis spinosa L.) در اکوسیستم‏های مرتعی منطقه مغان در استان اردبیل. فصلنامه تحقیقات مرتع و بیابان ایران، (زیر چاپ).
5- باقری، ح.، شاهمرادی، ا. ع.، ادنانی، م. 1390. بررسی آت‏اکولوژی گونه سبط (Stipagrostis plumosa) در مراتع استان قم. فصلنامه تحقیقات مرتع و بیابان ایران، 18(2): 201-187.
6- پوربابائی، ح.، بابائیان، م.، اسلام بنیاد، ا.، عادل، م. 1393. بررسی آت‏اکولوژی گونه کیکم (Acer monspessulanum subsp. cinerascens) در جنگل‏های استان فارس. فصلنامه پژوهش‏های گیاهی، 27 (3): 385-376.
7- ثابتی، ح. 1373. درختان و درختچه‏های ایران. انتشارات دانشگاه یزد.
8- جلودار، غ.، عسکری، ک. 1391. بررسی تأثیر عصاره هیدروالکلی میوه گیاه پنج‏انگشت بر تغییرات هورمون‏های جنسی در سندرم تخمدان پلی‏کیستیک (PCOS) القایی در موش صحرایی. فصلنامه فیزیولوژی و فارماکولوژی، 16(1): 69-62.
9- ﺟﻢ‏زاد، ز. 1385. ﻓﻠـﻮر اﻳـﺮان، شماره 52: ﺗـﻴـﺮه ﺷـﺎه‏ﭘﺴـﻨـﺪ (Verbenaceae). اﻧﺘﺸـﺎرات ﻣـﺆسسه ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺟﻨﮕلها و ﻣﺮاﺗﻊ ﻛﺸﻮر.
10- زارع‏چاهوکی، م.، حسینی، م.، طویلی، ع. 1394. بررسی عوامل موثر بر تغییرات تنوع گونه‌ای در مراتع طالقان میانی (مطالعه موردی مراتع اطراف روستای وشته). فصلنامه پژوهش‏های گیاهی، 28 (2): 307-315.
11- زرگری، ع. 1345. گیاهان دارویی، جلد اول. انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم.
12- شوریده ضیابری، م.، بهاءالدینی، ا. آزاد بخت، م. 1386. تاثیر عصاره برگ گیاه پنج‏انگشت Vitex agnus-castusبر ترشح هورمون پرولاکتین در موش های صحرایی ماده (Rat) در دوران بارداری. فصلنامه زیست‏شناسی ایران، 20(1): 109-99.
13- ﻗﻬﺮﻣﺎن، ا. 1368. ﻓﻠﻮر رﻧﮕﻲ اﻳﺮان، ﺟﻠﺪ 29. اﻧﺘﺸـﺎرات ﻣـﺆسسه ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺟﻨﮕلها و ﻣﺮاﺗﻊ ﻛﺸﻮر.
14- مظفریان، و .، 1383 . درختان و درختچه‏های ایران. انتشارات فرهنگ معاصر. 1002 صفحه.
15- نوحی، ک. و عسگری، ا. 1384. مطالعه خشکسالی و دوره‏های برگشت ترسالی‏ها و خشکسالی‏ها در منطقه قم. مجله خشکی و خشکسالی کشاورزی، شماره 15(1): 17-1.
 
16- Abbas Azimi, R., Jamzad, Z., Sefidkon, F., Bakhshi-Khaniki, Gh. 2006. The potential value of phytochemical and micromorphological characters in taxonomic treatment of genus Vitex L. (Lamiaceae). The Iranian Journal of Botany, 12(1): 15-35.
17- Ambrosini, A., Di Lorenzo, C., Coppola, G., Pierelli, F. 2013. Use of Vitex agnus-castus in migrainous women with premenstrualsyndrome: an open-label clinical observation. Acta Neurologica Belgica, 113(1): 25-29.
18- Daniele, C., Thompson Coon, J. and Pittler, M.H. 2005. Vitex agnus castus: a systematic review of adverse events. Drug Safety, 28(4): 319-332.
19- Dogan.Y. and Mert, H. 1998. An autecological study on the Vitex agnus-castus L. (Verbenaceae) distributed in West Anatolia. Turkish Journal of Botany, 22: 327-334.
20- Dogan, Y., Mert, H., Ugulu1, I., Durkan, N. and Cuneyt Unver, M. 2011. Determination of some ecological characteristics and economical importance of Vitex agnus-castus. EurAsian Journal of BioSciences, 5: 10-18.
21- Gilman, E.F. and Watson, D.G. 1994. Vitex agnus-castus: Chastetree. Fact Sheet ST-664, US Forestry Service, Department of Agriculture, Florida, 3p.
22- Jalili, A. and Jamzad, Z. 1999. Red data book of Iran. Research Institute of Forests and Rangelands Publication, Tehran.
23- Lal, R., Sankaranarayanan, A., Mathur, V. and Sharma, P. 1985. Antifertility and oxytocic activity of Vitex agnus-castus seeds in female albino rats. Bulletin of Postgraduate Institute of Medical Education and Research Chandigarh, 19: 44-47.
24- Newall, C.A., Anderson, L.A. and Phillipson, J.D. 1996. Herbal Medicines. A Guide for Health-Care Professionals. The Pharmaceutical Press, London.
25- Obeid, M. and Mahmoud, A. 1971. Ecological studies in the vegetation of the Sudan. Vegetatio, 23(3-4): 177-198.
26- Saden-Krehula, M. and Kustrak, D. 1991. Δ4-3-Ketosteroids in flowers and leaves of Vitex agnus-castus. Acta Pharm. Jugoslav., 41: 237-241.
27- Wollenweber, E. and Mann, K. 1983. Flavonole aus früchten von Vitex agnus-castus. Planta Medica 48: 126-127.
Volume 30, Issue 4
March 2018
Pages 807-816
  • Receive Date: 22 November 2015
  • Revise Date: 15 March 2016
  • Accept Date: 10 May 2016