Biodiversity of forest and steppe associations in Juniper(Juniperus excelsa) habitat of southern Alborz (Firuzkooh, Iran)

Document Type : Research Paper

Authors

1 Faculty of Desert Studies, Semnan University, Semnan, I.R. of Iran

2 Botany Research Division, Research Institute of Forests and Rangelands, Agricultural Research, Education and Extension Organization (AREEO), Tehran, I.R. of Iran

Abstract

In Management of natural resources and prioritization for conservation, a strong scientific foundation of biodiversity data is needed. Despite the importance of forest habitats of Irano-Turanian region, they have been less studied in term of biodiversity. This study focused on plant diversity in some parts of these habitats. Study area included five stands in southern Alborz mountain. Sampling was carried out by plots along the transect lines taking place at regular intervals within each habitat. Plot size was determined by the concept of minimal area. Biodiversity was investigated using Simpson, Shannon-Wiener, Margalef, Menhinick, Sheldon and Pielou indexes. One way ANOVA following by Dunkan multiple range tests were used to analyze the indexes in relation to associations and environmental variables. According to the results, diversity in forest associations was significantly more than steppe associations. Similarly, the difference was seen at the family level. The greatest amount of diversity belonged to Amygdalo lycioidis-Pistacietum atlanticae and Lonicero ibericae-Juniperetum excelsae and the least amount belonged to Feruletum ovinae. Diversity indexes in Artemisio aucheri-Astragaletum veri were significantly more than Artemisio aucheri-Onobrychidetum cornutae. Among the environmental variables, slope, aspect, soil organic matter and soil texture were significantly associated with the diversity indexes; with the increasing in the slope up to 80%, plant diversity and species richness increased, then significantly reduced. In terms of soil texture, the highest diversity and species richness observed in sandy clay and sandy loam soils. As well as, soils with organic matters more than 6%, were richer in terms of plant diversity.

Keywords

Main Subjects

تنوع­زیستی جوامع جنگلی و استپی در رویشگاه­های اُرس البرزجنوبی (مطالعه موردی: منطقه فیروزکوه)

هومنروانبخش1* و مصطفیاسدی2

1 سمنان، دانشگاه سمنان، دانشکده کویرشناسی، گروه جنگلداری مناطق خشک

2 تهران، موسسه تحقیقات جنگل­ها و مراتع، گروه گیاه‌شناسی

تاریخ دریافت: 15/8/94                تاریخ پذیرش: 30/3/95

چکیده

در مدیریت منابع­طبیعی و اولویت­بندی برای حفاظت، زیربنای مستحکم علمی از داده­های تنوع­زیستی موردنیازاست. رویشگاه­های جنگلی ناحیه ایران­-تورانی علی­رغم اهمیت بوم­شناسی و محیط­زیستی، به ­لحاظ تنوع­زیستی کمتر مورد پژوهش قرارگرفته­اند. تحقیق حاضر به مطالعه تنوع­زیستی گونه‌های گیاهی در بخشی از این رویشگاه­ها می­پردازد. مناطق مورد­مطالعه شامل پنج ایستگاه در رویشگاه­های ارس البرزجنوبی (فیروزکوه) هستند. نمونه­برداری با برداشت قطعه­نمونه در امتداد خطوط ترانسکت با فواصل منظم و نقطه شروع تصادفی در هر ایستگاه انجام و اندازه قطعات­نمونه با روش پلات­های حلزونی و سطح حداقل تعیین­شد. برای بررسی تنوع­زیستی، شاخص­های تنوع سیمپسون و شانون-وینر، غنای مارگالف و منهینیک و یکنواختی پیلو و شلدون به­کارگرفته­شدند. تجزیه‌وتحلیل شاخص­های تنوع­زیستی در ارتباط با جوامع گیاهی و متغیرهای محیطی، با استفاده از آنالیز واریانس یک‌طرفه و مقایسات میانگین دانکن انجام­شد. نتایج تحقیق نشان­داد که تنوع­گونه­ای جوامع جنگلی به­طور معنی­داری بیشتر از جوامع استپی است. این تفاوت در سطح تیره نیز وجوددارد. بیشترین تنوع به جامعه بنه-بادام و جامعه ارس-پلاخور تعلق­داشته و کمترین تنوع مربوط به جامعه کما است. جامعه ارس-پلاخور در اکوتون هیرکانی-ایران­و­تورانی انتشار داشته و بیشترین تنوع را در میان جوامع ارس داراست. همچنین شاخص­های تنوع در جامعه استپی درمنه-گون به­طور معنی­داری بیشتر از جامعه درمنه-اسپرس هستند. درمیان متغیرهای ­محیطی مطالعه­شده، شیب، جهت­جغرافیایی، ماده­آلی و بافت­خاک به­طور معنی­داری با شاخص­های تنوع­زیستی در ارتباط هستند. به­نحوی­که با افزایش شیب تا 80درصد، تنوع­زیستی افزایش­یافته و پس‌ازآن به­طور معنی­داری کاهش می­یابد. در رابطه با بافت­خاک، بیشترین تنوع و غنای­گونه­ای مربوط به خاک­هایی با بافت شنی­رسی و شنی­لومی بوده و خاک­هایی با ماده­آلی بیش از 6درصد از تنوع­گونه­ای بیشتری برخوردار هستند.

واژه­های کلیدی: تنوع گونه‌های گیاهی، ارس (Juniperus excelsa M.Bieb.)، متغیرهای محیطی، ایران-تورانی.

* نویسنده مسئول، تلفن: 09124717088، پست الکترونیکی:h.ravanbakhsh@semnan.ac.ir

مقدمه

 

افزایش جمعیت بشر و توسعه شهرها و روستاها، کاهش سطح رویشگاه­ها و اکوسیستم­های طبیعی را در پی داشته است. در این میان بسیاری از جوامع گیاهی و جانوری پیش از آنکه شناخته و ارزش‌گذاری شوند، مغلوب توسعه ناپایدار شده و نابود می­شوند. شمار گونه­های در معرض خطر انقراض از منابع و امکانات موجود برای حفاظت پیشی گرفته و این روند به‌طور فزاینده‌ای در حال بدترشدن ­است (38). ازاین­رو اولویت­بندی برای حفاظت ضرورت می­یابد. در مقیاس جهانی 34 نقطه حساس تنوع­زیستی (Biodiversity hotspots)  به‌عنوان اولویت حفاظتی پیشنهادشده­اند (37 و 38). در مقیاس ملی پیش از برنامه­ریزی اجرایی و اولویت­بندی برای حفاظت، زیربنای مستحکم علمی و پژوهشی از داده­های تنوع­زیستی در اکوسیستم­های مختلف موردنیازاست. علی­رغم پژوهش­های زیادی که در ارتباط با تنوع­زیستی در کشور ما انجام‌شده، کمبودهای مهمی در این زمینه محسوس است. غالب پژوهش­های انجام­شده با موضوع تنوع­زیستی اکوسیستم­های جنگلی کشور، در نواحی رویشی هیرکانی (قمی اویلی و همکاران، 1386، طالشی و اکبرنیا، 1390، محمدزاده و همکاران، 1393 وGeraili  و همکاران، 2015) و زاگرس (سهرابی و همکاران، 1386، پیله­ور و همکاران، 1392، مدبری و مینایی، 1393 و حسینی، 1393) بوده و جنگل‌های ایران-تورانی کمتر موردتوجه قرارگرفته­اند. بسیاری از پژوهش­ها نیز تنها به گونه­های درختی و درختچه­ای پرداخته­اند که از یک­سو ارزیابی کل جامعه را مقدور نمی­سازد و از سوی دیگر مقایسه نتایج پژوهش­های مختلف را دشوار می­کند. پژوهش حاضر به مطالعه تنوع­زیستی گیاهی در بخشی از رویشگاه­های ارس (Juniperus excelsa M.Bieb.) البرز جنوبی با مطالعه کامل فلورستیک آن می­پردازد.

مطالعات تنوع­زیستی در جنگل­های ارس ایران چندان گسترده نیست. علی احمد کروری و همکاران (1390) وضعیت رویشگاه­های ارس در ایران را به لحاظ اکولوژیک و محیط­زیستی بررسی کرده و ترکیب گونه­های درختی و درختچه­ای موجود را در پلات­های تحقیقاتی معرفی کرده‌اند (12). مومنی­مقدم و همکاران (1393) تنوع­گیاهی در جنگل­های ارس هزارمسجد خراسان را در دامنه ارتفاعی 1650 تا بیش از 2400 متر مطالعه کرده­اند. در این بررسی مشخص‌شده است که ارتفاع از سطح دریا بر شاخص‌های تنوع­زیستی اثر معنی­داری نداشته اما شیب و جهت­جغرافیایی اثرگذار هستند (19). Quézel (1999) ارس را از عناصر جنگل­های مدیترانه­ای شرق نزدیک می­داند و ذکر می­کند که تنوع­گیاهی جنگل­های مدیترانه بسیار بیشتر از جنگل­های اروپا است. او دلیل این امر را عوامل تاریخی و دیرینه­شناسی در کنار شرایط اکولوژیک می­داند (42). Douaihy و همکاران (2011) در بررسی تنوع ژنتیکی در 12 جمعیت ارس از لبنان، ترکیه، قبرس، یونان و اکراین به تنوع بالای ارس در سطح گونه و جمعیت اشاره می­کنند (30). Carlos (2004) تنوع­زیستی را در جنگل­های Juniperus oxycedrus L.  جنوب­غرب اسپانیا بررسی کرده و بیان می­کند که بالاترین تنوع درشیب‌های تند و اراضی سنگلاخی و صخره­ای وجود دارد (27). Qureshi و همکاران (2011) در مطالعه تنوع­زیستی پارک ملی Khunjerab در شمال­شرق پاکستان،Juniperus excelsa  را در کنار گونه­هایی از درمنه و نسترن، عنصر درختچه­زارهای مرتفع آلپی می­دانند (43).

در پژوهش حاضر، تنوع­زیستی گونه­های گیاهی در جوامع مختلف جنگلی و غیرجنگلی در محدوده رویشگاه­های ارس در بخشی از البرزجنوبی مطالعه شده و به مقایسه شاخص­های تنوع در بین جوامع مختلف و رابطه آن‌ها با شرایط محیطی پرداخته می­شود.

مواد و روشها

منطقه موردمطالعه: مطالعه در بخشی از رویشگاه­های البرزجنوبی که دربرگیرنده جوامع مختلف جنگلی و استپی هستند، انجام­شد. مناطق مورد­مطالعه شامل پنج ایستگاه امین­آباد، میانکوه، کهنک، دلیچای و ترود-گدوک در شهرستان فیروزکوه هستند (شکل 1). این ایستگاه­ها دامنه ارتفاعی مناسبی را پوشش داده (3000-1800 متر) و ریختارهای متنوع البرزجنوبی (رویش­های نیمه­خشک تا نیمه­مرطوب) را تشکیل داده­اند. در این مناطق جوامع جنگلی و استپی کمتردست­خورده در سطوح وسیع به‌صورت پیوسته وجود دارند که عموماً به شرایط طبیعی نزدیک هستند. در مناطق امین­آباد و کهنک جنگل­های وسیع ارس در امتداد رشته­کوه قره­داغ دیده­می­شوند که در برخی قسمت­ها از تراکم و انبوهی بالایی برخوردارند (6). این جنگل­ها عمدتاً به جوامع ارس-شیرخشت و ارس-رامنوس (جدول 1) تعلق دارند (44). متوسط بارندگی سالانه در ایستگاه سینوپتیک آلودگی­سنجی که در مجاورت این منطقه واقع‌شده 391 میلی‌متر است (21). رشته­کوه قره­داغ در دامنه­های پایینی خود به رودخانه دلیچای و رویش­های بنه و بادام ختم می­شود. در منطقه میانکوه عمدتاً جامعه ارس-رامنوس (جدول1) و رویشگاه­های صخره­سنگی دیده­می­شود. رویشگاه­های ارس ترود در ارتفاعات شمالی و شمال غربی روستای ترود واقع­بوده که به­صورت توده­های جنگلی دیده­می­شوند و امتداد آن‌ها در قسمت­های شمالی به منطقه گدوک می­رسد. منطقه گدوک درواقع ناحیه گذر از ایران-تورانی به هیرکانی است. در دامنه­های جنوبی این منطقه، جوامع ایران-تورانی و ارس غلبه دارند که تحت تأثیر اقلیم هیرکانی و دارای ترکیب فلورستیک متمایز از دیگر جوامع ارس هستند. در این منطقه جامعه ارس-پلاخور (44) مشاهده می­شود. منطقه مذکور فاقد ایستگاه هواشناسی بوده اما میزان بارندگی در این رویشگاه بیش از سایر رویشگاه­های مطالعه­شده است. در جدول 1 جوامع جنگلی و غیرجنگلی منطقه موردمطالعه فهرست شده­اند.

 

 

شکل 1- موقعیت ایستگاه­های موردمطالعه

جدول 1- فهرست و ویژگی­های اکولوژیک جوامع­گیاهی در منطقه موردمطالعه (44)

نام فارسی

بافت (متوسط مقادیر)

آهک ٪

pH

ماده آلی

٪

شیب متوسط ٪

جهت عمومی

(درجه)

ارتفاع از سطح دریا (متر)

جوامع منطقه موردمطالعه

ارس-شیرخشت

رسی­لومی

24-1

8-6/7

11-2

40

180

2750-2250

Cotoneastro nummulariis-Juniperetum excelsae 

ارس-پلاخور

لومی

22-1

7/7-6/7

9-6

45

270

2700-2500

Lonicero ibericae-Juniperetum excelsae 

ارس-تنگرس

لومی

30-3

2/8-2/7

5-1

45

175

2400-2000

Rhamno pallasii-Juniperetum excelsae 

کما

لومی

28-20

1/8-8

2-1

55

180

2900-2400

Feruletum ovinae 

بنه- بادام

شنی­رسی­لومی

25-2

4/8-8/7

4-6/0

55

180

2550-2000

Amygdalo lycioidis-Pistacietum atlanticae

درمنه-گون

رسی­لومی

30-3

3/8-5/7

5/5-5/0

35

200

2550-2000

Artemisio aucheri-Astragaletum veri 

درمنه-اسپرس

رسی­لومی

30-1

8-3/7

4-1

30

240

3000-2280

Artemisio aucheri-Onobrychidetum cornutae 

                       


روش مطالعه: نمونه­برداری با پیاده­کردن ترانسکت در امتداد خطوط میزان،­ با فواصل منظم 200 متری و با نقطه شروع تصادفی در هر ایستگاه انجام­شد. با توجه به هدف پژوهش که بررسی تنوع­زیستی در ارتباط با جوامع­گیاهی بوده­است، "فردجامعه"­ واحد برداشت داده­ها قرارگرفت. با حرکت روی ترانسکت، فردجامعه­های پوشش­گیاهی که کوچک‌ترین سطح پراکنش یک جامعه و واحدهای همگن بر اساس ریختار و ترکیب فلورستیک هستند، مشخص و قطعات­نمونه در آن‌ها پیاده شدند (11). با توجه به تصادفی بودن نقطه شروع ترانسکت­ها، در حقیقت محل برداشت هر قطعه­نمونه در فردجامعه­های انتخاب­شده، به‌صورت تصادفی تعیین‌شده است. درمجموع 94 قطعه­نمونه برداشت شد. اندازة قطعات­نمونه با روش پلات­های حلزونی و سطح حداقل تعیین گردید (36)؛ بر این اساس اندازه قطعات­نمونه برای پوشش جنگلی عموماً 15×15 متر و برای پوشش استپی عموماً 5×5 متر مشخص و اجرا شد. ازآنجاکه فلسفه روش سطح­حداقل، دستیابی به مساحتی است که بامطالعه آن کلیه گونه­های موجود در فردجامعه ثبت­شوند (36)، مساحت حاصل از این روش را می­توان پوشش­دهنده غنای­گونه­ای فردجامعه دانست. در قطعات­نمونه شرایط توپوگرافی و کلیه گونه­های گیاهان آوندی بر اساس معیار براون­بلانکه ثبت­شدند (26). شناسایی گونه­های گیاهی با استفاده از فلورایران (2) و Flora Iranica (45) انجام­شد. در هر قطعه­نمونه یک نمونه خاک از عمق 40-15سانتیمتری تهیه و برای اندازه­گیری متغیرهای خاکشناسی به آزمایشگاه منتقل­شد.

بررسی تنوع­زیستی با به‌کارگیری شاخص­های تنوع سیمپسون (49) و شانون-وینر (48) (پایه لگاریتم طبیعی)، شاخص­های غنای مارگالف (29) و منهینیک (51) و شاخص­های یکنواختی شلدون و پیلو (40 و 41) انجام­شد. نرمال­بودن داده­ها با استفاده از آزمون کولموگروف-اسمیرنوف موردبررسی قرارگرفت­. تجزیه‌وتحلیل شاخص­های تنوع­زیستی در ارتباط با جوامع و متغیرهای محیطی با به­کارگیری تجزیه واریانس یک­طرفه ANOVA و مقایسه میانگین به روش دانکن (برای داده‌های نرمال) و آزمون کروسکال والیس و من­ویتنی (برای داده­هایی که از توزیع نرمال تبعیت نمی­کردند)، انجام­شد. کدهای معیار براون­بلانکه با جایگزینی درصدپوشش متناظر آن‌ها در تجزیه‌وتحلیل‌ها واردشدند (2 و 50)؛ بدین ترتیب داده­های پوشش تحت تأثیر اندازه پلات نیز قرارنخواهندداشت. طبقات بافت­ خاک با انتقال مقادیر متغیرهای شن، سیلت و رس به مثلث بافت خاک استخراج­شدند. در این پژوهش برای تجزیه‌وتحلیل آماری از نرم­افزارهای SPSS 18 و Past 3 و برای رسم نمودارها از نرم­افزار Excel استفاده شد.

نتایج

درمجموع 225 گونه­گیاهی در جوامع جنگلی و 171 گونه در جوامع غیرجنگلی ثبت­شد. فهرست گونه­های گیاهی به پیوست آمده­است. سهم هریک از شکل­های زیستی در جوامع جنگلی و استپی منطقه نیز در شکل2 نمایش داده‌شده است.

 

شکل 2- سهم هریک از شکل­های زیستی در جوامع جنگلی و استپی منطقه

غنای گونه‌ای(Richness): بنا بر نتایج به­دست­آمده شاخص­های غنای گونه­ای منهینیک و مارگالف و نیز تعداد گونه در قطعه­نمونه، در بین جوامع گیاهی مطالعه­شده دارای تفاوت معنی­دار در سطح یک­درصد هستند. بیشترین تعداد گونه در قطعه­نمونه مربوط به جامعه بنه-بادام بوده که این تفاوت با جوامع درختی و درختچه­ای معنی­دار نبوده اما با کلیه جوامع غیرجنگلی معنی­دار است. کمترین تعداد گونه در قطعه­نمونه مربوط به جامعه کما است که این تفاوت با کلیه جوامع به‌جز جامعه درمنه-اسپرس معنی­دار است. به‌طور کل تعداد گونه در قطعه­نمونه برای جوامع درختی و درختچه­ای به­طور معنی­داری بیش از سایر جوامع است. در بین جوامع ارس بیشترین تعداد گونه مربوط به جامعه ارس-پلاخور بوده اما این تفاوت معنی­دار نیست (جدول 2).

بیشترین غنای گونه­ای بر اساس شاخص منهینیک به جامعه بنه-بادام و پس‌ازآن به جوامع ارس-تنگرس و ارس-شیرخشت و بر اساس شاخص مارگالف به جامعه بنه-بادام و پس‌ازآن به جامعه ارس-پلاخور تعلق دارد. در بین جوامع جنگلی مطالعه­شده بنا بر شاخص­های مذکور اختلاف معنی­داری وجود ندارد اما اختلاف جوامع جنگلی و استپی عموماً معنی­دار است. کمترین غنای­گونه­ای بر اساس هردو شاخص مربوط به جامعه کما است. غنای گونه­ای منهینیک و مارگالف در جامعه درمنه-گون بیشتر از جامعه درمنه-اسپرس است اما این تفاوت معنی­دار نیست (جدول 2).

یکنواختی (Evenness): بر اساس شاخص‌های شلدون و پیلو بیشترین یکنواختی مربوط به جامعه ارس-پلاخورو کمترین آن متعلق به دو جامعه ارس-تنگرس و ارس-شیرخشت است. اگرچه شاخص­های یکنواختی در جوامع مطالعه­­شده دارای تفاوت معنی­دار نیستند (جدول 2).

 

 

جدول 2– میانگین شاخص­های تنوع زیستی برای جوامع مختلف به همراه نتایج مقایسه میانگین 1

درمنه-اسپرس

درمنه-گون

بنه-بادام

کما

ارس-پلاخور

ارس-شیرخشت

ارس-تنگرس

جوامع

00/25 cd

75/27 bc

00/39 a

50/18 d

33/35 ab

32/33 abc

50/32 abc

تعداد گونه

06/8

49/5

56/11

63/4

50/4

29/7

62/6

انحراف معیار

15/1 c

31/1 bc

61/1 a

10/1 c

40/1 ab

50/1 ab

53/1 ab

Menhinick

27/0

19/0

32/0

22/0

21/0

22/0

23/0

انحراف معیار

90/3 cd

38/4 bc

96/5 a 

08/3 d

32/5 ab

20/5 ab

15/5 ab

Margalef

19/1

80/0

60/1

75/0

74/0

03/1

98/0

انحراف معیار

66/0 a

69/0 a

68/0 a

68/0 a

70/0 a 

64/0 a

63/0 a

Sheldon (E2)

08/0

06/0

03/0

06/0

03/0

08/0

07/0

انحراف معیار

867/0 a

887/0 a

893/0 a

870/0 a

900/0 a

868/0 a

862/0 a

Pielou (J)

047/0

025/0

020/0

023/0

016/0

041/0

047/0

انحراف معیار

910/0 bc

926/0 ab

945/0 a

895/0 c

947/0 a

927/0 ab

923/0 ab

Simpson (1-D)

036/0

015/0

018/0

018/0

008/0

023/0

031/0

انحراف معیار

75/2 cd

93/2 bc

24/3 a

51/2 d

20/3 ab

02/3 abc

99/2 abc

Shannon (H)

35/0

20/0

30/0

17/0

16/0

25/0

31/0

انحراف معیار

090/0abc

073/0 bcd

055/0 d

105/0 ab

053/0 d

073/0 bcd

076/0  bcd

      غالبیت

036/0

015/0

018/0

018/0

008/0

023/0

031/0

انحراف معیار

                 

1 در هر سطر حروف کوچک مشترک به معنی عدم وجود اختلاف معنی­دار است.

 

 

تنوع (Diversity): شاخص­های تنوع سیمپسون و شانن-وینر، در بین جوامع گیاهی مطالعه­شده دارای تفاوت معنی­دار در سطح یک­درصد هستند. بیشترین تنوع بر اساس شاخص سیمپسون به ترتیب مربوط به جوامع ارس-پلاخور و بنه-بادام و بر اساس شاخص شانون-وینر مربوط به جوامع بنه-بادام و ارس-پلاخور است که به­طور معنی­داری دارای تنوع بیشتری از جوامع استپی هستند. کمترین تنوع مربوط به جامعه کما بوده که این اختلاف با اکثر جوامع معنی­دار است. شاخص­های تنوع مطالعه­شده در جامعه درمنه-گون بیشتر از جامعه درمنه-اسپرس هستند (جدول 2 و شکل­های 3 و 4).

 

Simpson

 

شکل 3- مقایسه شاخص تنوع سیمپسون در جوامع مختلف

 

Shannon

 

شکل4- مقایسه شاخص تنوع شانون-وینر در جوامع مختلف

تنوع در سطح تیره: بر اساس نتایج به­دست­آمده، غنای تیره­ها در قطعات نمونه جنگلی به‌طور معنی­داری بیشتر از قطعات نمونه استپی است (شکل 5). اما در میان جوامع جنگلی با یکدیگر و همچنین در میان جوامع استپی باهم تفاوت معنی­داری دیده نمی‌شود. در منطقه موردمطالعه، گونه­های گیاهی جوامع جنگلی به 44 تیره و جوامع استپی به 34 تیره گیاهی تعلق دارند.

تنوع زیستی و متغیرهای محیطی: بر اساس نتایج به­دست­آمده، متغیرهای شیب، جهت­جغرافیایی، ماده­آلی و بافت­خاک به­طور معنی­داری با شاخص­های تنوع­زیستی در ارتباط هستند.

 

Family

Richness

 

شکل 5- غنای تیره (تعداد تیره در قطعه­نمونه) برای جوامع مختلف به همراه انحراف­معیار هر گروه

با افزایش شیب تا 80درصد، تنوع­زیستی افزایش­یافته و پس‌ازآن (شیب بیشتر از 80درصد) تنوع به­طور معنی­داری کاهش می­یابد. همچنین بیشترین تنوع در جهت شرقی و جنوبی و کمترین آن در جهت شمالی مشاهده می­شود (جدول 3). این تفاوت برای جهت شمالی با سایر جهات معنی­دار است. با افزایش ارتفاع از سطح دریا نیز شاخص­های تنوع­زیستی و غنای­گونه­ای روند کاهشی داشته اما این رابطه معنی­دار نیست (جدول3).

با افزایش ماده­آلی خاک، مقادیر غنا و تنوع روند کاهشی داشته اما در ماده­آلی بیش از 6درصد افزایش تنوع مشاهده می­شود که این افزایش برای شاخص­ تنوع سیمپسون معنی­دار است. به ­لحاظ بافت­خاک، بیشترین تنوع و غنای­گونه­ای مربوط به خاک­هایی با بافت سبک و شنی (شنی­رسی و شنی­لومی) و کمترین تنوع مربوط به خاک­هایی با بافت متوسط و لومی است. این اختلاف بین خاک­های شنی و لومی معنی­دار است (جدول3).

بحث

در کمربند ارتفاعی 1700 تا 2800 متر که همواره به‌عنوان رویشگاه جنگل­های ارس البرزجنوبی یادشده است (18 و 46)، جوامع استپی و مرتعی نیز پراکنش قابل‌توجهی دارند (24، 33 و 52).

 

 

جدول3- شاخص­های تنوع­زیستی در طبقات مختلف متغیرهای محیطی و نتایج مقایسه میانگین1

غالبیت

Shannon

Simpson

Pielou

Sheldon

Margalef

Menhinick

تعداد گونه

طبقات

 

068/0 a

05/3 a

932/0 a

887/0 a

683/0 a

00/5 a

42/1 a

3/32 a

2200-2000

ارتفاع از سطح دریا

(متر)

071/0 a

01/3 a

929/0 a

880/0 a

669/0 a

96/4 a

45/1 a

5/31 a

2400-2200

085/0 a

85/2 a

915/0 a

861/0 a

640/0 a

53/4 a

36/1 a

6/28 a

2600-2400

079/0 a

89/2 a

921/0 a

876/0 a

671/0 a

33/4 a

26/1 a

9/27 a

2800-2600

079/0 b

84/2 a

921/0 a

881/0 a 

684/0 a

11/4 a

27/1 a

7/25 a

20ـ0

شیب

٪

078/0 b

92/2 a

922/0 a

874/0 a

663/0 a

58/4 a

36/1 a

2/29 a

40ـ20

075/0 b

98/2 a

924/0 a

873/0 a

654/0 a

90/4 a 

43/1 a

3/31 a

60ـ40

065/0 b

06/3 a

935/0 a

887/0 a

683/0 a

13/5 a

44/1 a

2/33 a

80ـ60

132/0 a

39/2 b

868/0 b

804/0 a

573/0 a

22/3 a

10/1 a

5/19 a

بیشتر از 80

069/0 b

03/3 a

931/0 a

892/0 a

697/0 a

83/4

44/1 a

5/30  a

شرقی

جهت جغرافیایی

074/0 b

97/2 a

926/0 a

876/0 a

662/0 a

85/4

42/1 a

9/30 a

جنوبی

078/0 b

91/2 a

922/0 a

875/0 a

666/0 a

46/4

29/1 a

8/28 a

غربی

113/0 a

57/2 b

887/0 b

832/0 b

608/0 a

73/3

17/1 a

3/23 a

شمالی

075/0 a

97/2 a

925/0 a

873/0 a

656/0 a

87/4 a

38/1 a

5/31 a

7/7-3/7

pH

075/0 a

96/2 a

925/0 a

873/0 a

657/0 a

76/4 a

39/1 a

4/30 a

8-7/7

075/0 a

95/2 a

925/0 a

881/0 a

676/0 a

75/4 a

41/1 a

1/30 a

3/8-8

081/0 a

91/2 a

919/0 a

864/0 a

641/0 a

76/4 a

40/1 a

3/30 a

10-1

آهک

٪

068/0 a

05/3 a

932/0 a

882/0 a

671/0 a

99/4 a

42/1 a

2/32 a

20-10

078/0 a

91/2 a

923/0 a

878/0 a

673/0 a

59/4 a

38/1 a

0/29 a

30-20

073/0 a

97/2 a

927/0 ab

883/0 a

679/0 a

73/4 a

39/1 a

2/30 b

2-0

ماده آلی

٪

074/0 ab

96/2 a

926/0 ab

879/0 a

671/0 a

65/4 a

39/1 a

4/29 b

4-2

091/0 ab

83/2 a

909/0 b

851/0 b

624/0 a

60/4 a

35/1 a

4/29 b

6-4

061/0 b

16/3 a

939/0 a

870/0 ab

628/0 a

87/4 a

58/1 a

4/28 a

>  6

078/0 a

93/2 ab

921/0 a

872/0 a

658/0 a

64/4 b

37/1 ab

5/29 b

رس. رسی لومی

بافت خاک

079/0 a

88/2 b

921/0 a

879/0 a

675/0 a

46/4 b

33/1 b

3/28 b

لومی

066/0 a

09/3 a

934/0 a

879/0 a

658/0 a

38/5 a

52/1 a

7/34 a

شنی رسی.

شنی لومی

081/0 a

84/2 a

919/0 a

889/0 a

704/0 a

16/4 a

26/1 a

4/26 a

30-20

درصد رطوبت اشباع

067/0 a

04/3 a

933/0 a

882/0 a

670/0 ab

05/5 a

47/1 a

3/21 a

40-30

077/0 a

96/2 a

923/0 a

876/0 ab

665/0 ab

73/4 a

40/1 a

0/30 a

50-40

082/0 a

90/2 a

918/0 a

857/0 b

626/0 b

81/4 a

36/1 a

2/31 a

>50

1 در هر سطر حروف کوچک مشترک به معنی عدم وجود اختلاف معنی­دار است.


بنا بر نتایج تحقیق حاضر تنوع­گیاهی در جوامع جنگلی کمربند مذکور به­طور معنی­داری بیش از تنوع جوامع استپی آن است. وجود پوشش درختی و درختچه­ای، ایجاد خرد­اقلیم، کاهش تبخیر و افزایش رطوبت محیط و خاک، شرایط را برای حضور گونه­های بیشتر و افزایش تنوع آماده می­کند (گونه­هایی مثلRubia florida، Calcanthus renifolius، Silene aucheriana، Silene commelinifolia،Conringia planisiliquaوVeronica biloba و گونه­های درختچه­ای که بیشتر در جوامع ارس ظاهرشده‌اند). از طرف دیگر در صورت انبوهی تاج­پوشش ارس، غلبه این‌گونه در رقابت بین­گونه­ای، کاهش تنوع در رویشگاه را درپی­دارد. Milios  و همکاران (2009) به توانایی بالای ارس در زنده­مانی و رشد تحت رژیم­های مختلف رقابتی اشاره­ می­کنند (35). Adams (2014) اثر آللوپاتیک شاخ و برگ جنس Juniperus به همراه سایه­اندازی و رقابت رطوبتی را از عوامل محدودکننده زادآوری گونه­های مختلف در زیر تاج درختان ارس می­داند (22). این موضوع در برخی قطعات نمونه جنگلی مشاهده­شد. قطعات نمونه مذکور دارای تراکم بالای ارس و تعداد گونه کمتر هستند که به­صورت بالابودن انحراف­معیار متغیر "تعداد در قطعه­نمونه" برای جوامع جنگلی در مقایسه با جوامع غیرجنگلی نمایان می­شود (جدول 2). بااین‌وجود برخی گونه­ها (که مثال­هایی در بالا ذکر شد) در سایه­انداز و مجاورت درختان ارس در مقایسه با ریختارهای بدون درخت مجاور حضور بیشتری دارند. این موضوع در رابطه با زادآوری گونه­های مختلف درختی و درختچه‌ای نیز مشاهده­شد. به‌طور خلاصه باید گفت جنگل­های ارس البرزجنوبی که عموماً دارای تاج­پوشش بسته نیستند و به عقیدهZohary  (1973) نوعی جنگل­های استپی به­شمار می­روند، شرایط را برای حضور گونه­هایی با نیازهای اکولوژیک مختلف و افزایش تنوع­زیستی آماده می­کنند (52). تنوع بالاتر جوامع ارس، علاوه بر سطح گونه، در سطح تیره نیز مشاهده­شد. بنابراین رویشگاه­های ارس البرزجنوبی، نه‌فقط به­واسطه گونه ارس و به­عنوان ذخیره­گاه درختان ارس، بلکه به‌عنوان یک اکوسیستم و به­دلیل داشتن تنوع­زیستی بالا دارای اهمیت هستند. علاوه بر تنوع گیاهی، تنوع جانوری و حیات‌وحش نیز در جنگل­های ارس موردتوجه است.

مقایسه شاخص­های تنوع نشان می­دهد که تنوع­گیاهی در جوامع ارس البرزجنوبی منطقه فیروزکوه، از بسیاری جوامع مطالعه­شده در کشور ازجمله جوامع هیرکانی راش-ممرز (7)، جوامع حوزه 45 گلبند نوشهر (8)، سرخدار افراتخته (3)، جوامع بلوط­ایرانی گهردرود (4)، بلوط­ایرانی و دارمازو جوانرود (13) و مراتع جنوب­غربی تهران (15) بیشتراست. در این مقایسه مطالعاتی مورد استناد قرارگرفتند که اولاً کلیه گیاهان آوندی را مدنظرقرارداده (و نه‌فقط گونه­های چوبی)؛ ثانیاً برای تعیین اندازه قطعه­نمونه از روش پلات­های حلزونی استفاده کرده یا به‌اندازه‌ای بر این اساس استناد کرده باشند.

در میان جوامع جنگلی مطالعه­شده، جامعه بنه-بادام از تنوع­گونه­ای بالاتری برخورداراست. این اختلاف بیشتر تحت تأثیر غنای­گونه­ای بوده و کمتر از یکنواختی تأثیر پذیرفته­است. بالا بودن تنوع در این جامعه را می­توان به دو عامل نسبت داد: الف- جامعه بنه-بادام در ارتفاع پایین­تری نسبت به جوامع دیگر واقع­شده و عامل محدودکننده سرما کمتر مؤثر است. کاهش تنوع با افزایش ارتفاع از سطح دریا در مطالعات دیگری نیز بیان شده­است (14). ب- جامعه بنه-بادام در منطقه موردمطالعه بر دامنه­های مشرف‌به رودخانه دلیچای قرارگرفته که از شرایط رطوبتی مناسبی برخورداراست. ذکر این نکته لازم است که جامعه بنه-بادام مطالعه­شده در حد بالایی پراکنش معمول این جامعه ( 1800-1300 متر (18)) واقع بوده و برای بررسی تنوع جامعه بنه-بادام مطالعات گسترده­تری موردنیاز است. در این رابطه تاکنون پژوهش­های قابل­توجهی انجام نشده­است.

بر اساس نتایج به­دست­آمده، در میان جوامع ارس، جامعه ارس-پلاخور از تنوع­گیاهی بیشتری برخوردار است. این اختلاف تحت تأثیر هردو عامل غنای­گونه­ای و یکنواختی بوده­است. جامعه ارس-پلاخور در ارتفاعات ترود-گدوک دیده­می­شود که تحت تأثیر رطوبت هیرکانی قراردارد. در حقیقت شرایط اکوتون در ارتفاعات بین دو ناحیه رویشی ایران-تورانی و هیرکانی باعث افزایش تنوع شده­است. در نتایجی مشابه در جنگل­های آلپی اسپانیا، Camarero و همکاران (2006) بیان می­کنند که غنای گونه­ای در اکوتون مرزدرختی افزایش یافته­است (28). کمترین تنوع گونه­ای در بین جوامع مطالعه­شده مربوط به جامعه کما است که بر اراضی واریزه­ای واقع­شده­است. این اراضی که به­صورت واریزه­های ناشی از فرسایش یخچالی در بخش­هایی از جوامع اصلی (عموماً ارس-شیرخشت و گون-اسپرس) ظاهرشده­اند، دربرگیرنده جامعه مستقرشده در مراحل اولیه توالی هستند، بنابراین به لحاظ تنوع و غنای گونه­ای فقیرتر هستند. Glenn-Lewin و همکاران (1992) الگوی تغییرات غنای گونه­ای درروند توالی در جنگل­های کوهستانی سنگلاخی را وابسته به رطوبت رویشگاه می­دانند (32) که در رویشگاه­های خشک، غنای­گونه­ای در مسیر توالی با شیب ملایم روند افزایشی دارد. McQueen (1991) بیشترین تنوع در جنگل­های خزان­کننده بلوط مدیترانه­ای و جنگل­های Nothofagus ایرلند (34) و Scharnweber (2007) در مطالعه مراحل مختلف دست­خوردگی در جنگل­های هیرکانی جنوب کشور آذربایجان (47)، بیشترین تنوع را در مراحل میانی توالی اندازه­گیری کرده­اند.

در منطقه موردمطالعه با افزایش شیب تا 80درصد، تنوع و غنای گونه­ای افزایش‌یافته و پس‌ازآن کاهش یافته­است. در نتایجی مشابه در جنگل­های بلوط­ایرانی ایلام، با افزایش شیب تا 60درصد، تنوع و غنا افزایش‌یافته و سپس کاهش پیداکرده­است (5). روند کاهش تنوع با افزایش شیب در تحقیقات متعددی تائید ­شده­است (9، 16، 19 و 14). مومنی­مقدم و همکاران (1393) دلیل این موضوع را تراکم و بسته­بودن تاج­پوشش درختان ارس در مناطق کم­شیب می­دانند که منجر به کاهش تنوع­زیستی گیاهان گردید­ه­است (19). همچنین به عقیده ایشان، افزایش شیب در رویشگاه هزارمسجد باعث ایجاد ناهمگونی در بستر و درنتیجه افزایش تنوع­گونه­ای رستنی­ها می­گردد. درمجموع علاوه بر دلایل یادشده، محدودیت دسترسی و تردد در مناطق پرشیب را نیز می‌توان از عوامل مهم افزایش تنوع در این مناطق دانست.. Carlos (2004) بالاترین تنوع­زیستی در جنگل­های Juniperus oxycedrus را مربوط به شیب­های تند و اراضی سنگلاخی و صخره­ای می­داند (27). روند کاهش تنوع زیستی درشیب‌های بیش از 80درصد در منطقه موردمطالعه را می­توان بی­ثباتی خاک و عدم امکان استقرار گیاهان دانست.

حسینی (1393) در جنگل­های بلوط­ایرانی (5) و میرزایی و همکاران (1386) در زاگرس میانی (20) نشان­دادند که تنوع و ارتفاع از سطح دریا دارای ارتباط معنی­دار هستند درحالی‌که اسماعیل­زاده و همکاران (1391) در مطالعه ذخیره­گاه سرخدار افراتخته (3) و مومنی­مقدم و همکاران (1393) در جنگل­های ارس هزارمسجد (19) نتیجه گرفته‌اند که عامل ارتفاع تأثیر معنی­داری بر تنوع­زیستی ندارد. در منطقه موردمطالعه، میان ارتفاع و شاخص­های تنوع­زیستی ارتباط معنی­داری وجود ندارد. اگرچه پراکنش جوامع­گیاهی منطقه در امتداد گرادیان ارتفاعی دارای نظم معنی­داری است (44)، اما این نظم منطبق بر تنوع­زیستی آن‌ها نیست. بنابراین تنوع­زیستی در منطقه موردمطالعه از ارتفاع تبعیت نمی­کند اما برخی تغییرات در جوامع را می­توان با تغییرات ارتفاع تفسیر نمود. جامعه درمنه-گون که در ارتفاع پایین­تری در مقایسه با جامعه درمنه-اسپرس پراکنش دارد، دارای تنوع بیشتری است. درمنه و گون از عناصر اصلی ریختارهای استپی ناحیه ایران-تورانی بوده که جوامعی از آن‌ها در محدوده پراکنش جوامع جنگلی ظاهر می­شوند (52). رده اسپرس (Onobrychidetae cornutae) نیز که با گونه­های بالشتکی دیگر مثل کلاه­میرحسن و گون­های خاردار همراه است، متعلق به ارتفاعات فوقانی جوامع ارس است (33).

در منطقه موردمطالعه بیشترین تنوع در جهت شرقی و جنوبی و کمترین آن در جهت شمالی مشاهده­می­شود. ارتفاع و جهت جغرافیایی در ارتباط تنگاتنگ با یکدیگر هستند و گاهی اثرات مثبت و منفی یکدیگر را جبران می­کنند. در دامنه ارتفاعی مطالعه­شده، سرما و یخبندان زمستان به‌عنوان عامل محدودکننده مهمی محسوب می­شود که اثرات آن به‌ویژه در جهت شمالی قابل­توجه است. بنابراین جهت خورتاب جنوبی شرایط مساعدتری را برای رویش گیاهان فراهم کرده و از تنوع بالاتری برخورداراست. نتایج Ozcelik و همکاران (2008) در جنگل­های ترکیه (39) و Badano و همکاران (2005) در اکوسیستم­های مدیترانه­ای شیلی نیز مؤید این مطلب است (24). در نتایج مشابه، شیرزاد و طبری (1390) بیشترین تنوع و غنا در رویشگاه­های ارس هزارمسجد را مربوط به جهت­های جنوبی و شرقی دانسته­اند که البته این تفاوت معنی­دار نبوده­است (14). اسماعیل­زاده و همکاران (1391) نیز کمترین غنای گونه­ای را در جهت شمالی و بیشترین آن در جهت غربی ذخیره­گاه سرخدار افراتخته بیان نموده­اند (3). بالابودن تنوع­زیستی در جهت شرقی در منطقه موردمطالعه را نیز می­توان به وزش باد شرجی گدوک نسبت داد که در برخی ایام سال از سمت شرق می­وزد.

در میان فاکتورهای خاکشناسی، بافت و میزان ماده­آلی خاک دارای رابطه معنی­دار با شاخص­های تنوع و غنای­گونه­ای هستند. در رویشگاه­های مطالعه­شده، بیشترین تنوع و غنای­گونه­ای مربوط به خاک­هایی با بافت شنی (شنی­لومی و شنی­رسی) ­است. در نتایجی مشابه در جنگل­های پایین­بند شرق نوشهر، شاخص­های تنوع و غنا دارای همبستگی مثبتی با درصد شن موجود در خاک بوده­اند (9). طالشی و اکبرنیا (1390) دلیل این امر را شرایط مطلوب­تر بافت شنی­لومی و توان استقرار گونه­های بیشتر در این­گونه خاک­ها دانسته­اند (9). همچنین در مطالعه جنگل­های خرم­آباد مشخص‌شده که آهک و pH خاک ارتباط معنی­داری با تنوع و غنای گونه­ای نداشته (منطبق با نتایج تحقیق حاضر) اما در دامنه­های جنوبی، بافت خاک و درصدرطوبت­اشباع دارای همبستگی معنی­داری با شاخص­های مذکور هستند (17). این همبستگی با درصد شن و رس، منفی و با درصد سیلت، مثبت است که این نتایج با نتایج تحقیق حاضر همخوانی ندارد. نتایج برخی پژوهش­ها نشان­داده­است که با افزایش ذخیره غذایی خاک، تنوع گیاهان کاهش نشان می­دهد (1 و 24). در منطقه موردمطالعه نیز با افزایش ماده­آلی خاک، مقادیر غنا و تنوع کاهش داشته­است اگرچه در طبقه ماده­آلی بیش از 6درصد افزایش تنوع مشاهده می­شود. این افزایش درحقیقت مربوط به قطعات­نمونه جوامع جنگلی ارس-پلاخور و ارس-شیرخشت بوده که از تنوع بالایی برخوردار هستند. درمجموع بین پوشش­های­گیاهی و متغیرهای محیطی ارتباطات پیچیده­ای حاکم است و پی­بردن به روابط موجود و ارائه جمع­بندی دقیق، نیازمند پژوهش­های بیشتر و تکرار مطالعات در اکوسیستم­های مختلف و شرایط متفاوت است.  

درنهایت لازم به ذکر است شاخص­های تنوع­زیستی استفاده­شده، نتایج همسویی ارائه داده­اند. درمیان شاخص­های غنای­گونه­ای، شاخص مارگالف و تعداد گونه ­در قطعه­نمونه نتایج مشابهی ارائه می­دهند اما نتایج شاخص منهینیک کمی متفاوت است که این تفاوت­ مربوط به اختلاف­های معنی­دار در جوامع نیست (جدول2). شاخص­های یکنواختی نیز نتایج همسویی ارائه نموده‌اند.

 بر اساس نتایج این پژوهش رویشگاه­های درختی و درختچه­ای البرزجنوبی به­عنوان نقاط غنی تنوع­زیستی به‌حساب می­آیند. هم­اکنون در محدوده رویشگاه­های ارس موردمطالعه ایجاد معادن، ساخت‌وسازهایی با عنوان توسعه گردشگری و چرای بی­رویه دام، تنوع­زیستی را با مخاطره روبروکرده­است. شایسته است این رویشگاه­ها به­عنوان ذخیره­گاه­های تنوع­زیستی شناخته و طبق طرح آمایش سرزمین ثبت و حفاظت شوند.

 

پیوست 1- فهرست گونه­های گیاهی و درجه­حضور آنها (درصد) در مناطق مطالعه­شده

نام گونه

درجه­حضور در

جوامع جنگلی

درجه­حضور در

جوامع استپی

نام گونه

درجه­حضور در

جوامع جنگلی

درجه­حضور در

جوامع استپی

Acantholimon bodeanum  Bunge 

2

0

 

Heteranthelium piliferum  (Banks & Soland) Hochst 

0

2

 

Acantholimon erinaceum  (Jaub. & Spach) Lincz. 

12

42

 

Heterocaryum subsessile  Vatke 

0

2

 

Acantholimon festucaceum  (Jaub. & Spach) Boiss. 

17

30

 

Holosteum glutinosum (M.B.) Fisch. & C.A.Mey. 

13

33

 

Acanthophyllum glandulosum  Bunge. ex Boiss.

27

23

 

Hymenocrater bituminosus  Fisch. & C.A.Mey. 

8

0

 

Acanthophyllum microcephalum  Boiss.

8

21

 

Hypericum helianthemoides  (Spach) Boiss. 

4

5

 

Achillea sp.

0

2

 

Hypericum scabrum  L.

35

16

 

Acinos graveolens  (M. B.) Link 

33

35

 

Iris psedocacucasica  Grossh 

2

2

 

Aethionema arabicum  (L.) Andrz ex DC. 

2

0

 

Isatis cappodocica  Desv.

0

2

 

Aethionema carneum  (Banks & Soland) B.Fedtsch. 

2

2

 

Ixiolirion tataricum  (Pall.) Herb.

4

21

 

Aethionema cordatum  (Desf.) Boiss. 

6

2

 

Juniperus communis  L.

2

0

 

Agropyron cristatum  (L.) Gaert. 

4

19

 

Juniperus excelsa  M.B. 

81

0

 

Ajuga chamaecistus  Ging. ex Benth. 

0

14

 

Juniperus sabina  L.

2

0

 

Alkanna bracteosa  Boiss.

4

2

 

Kochia prostrata  (L.) Schard 

0

5

 

Alliaria petiolata (M.B.)Cavara & Grande 

8

0

 

Koeleria cristata  (L.) Pers.

2

14

 

Allium derderianum  Regel 

2

0

 

Lamium amplexicaule  L.

21

56

 

Allium iranicum  (Wendelbo) Wendelbo 

12

12

 

Lappula barbata  (M.B.) Gurke 

13

30

 

Allium scotostemon  Wemdelbo 

4

7

 

Lappula sinaica  DC.

27

23

 

Allium xiphopetalum  Aithch. & Baker 

0

2

 

Launaea sp.

2

0

 

Alyssopsis mollis  (Jacq.) O.E. Schulz. 

33

23

 

Lepyrodiclis stellarioides Schrenk exFisch. & C.A.Mey. 

2

0

 

Alyssum dasycarpum  Steph. ex Willd.

10

2

 

Leutea petiolaris  (DC.) M. Pimen. 

0

7

 

Alyssum inflatum  Nyarady 

31

44

 

Linaria lineolata  Boiss.

4

5

 

Alyssum minus  (L.) Rothm.

63

81

 

Linaria simplex  (Willd.) DC.

2

0

 

Amygdalus lycioides  Spach 

17

16

 

Linaria striatella  Kuprian.

8

7

 

Androsace maxima  L.

0

7

 

Lonicera iberica  M.B. 

6

0

 

Arabis nova  Vill.

38

14

 

Lonicera nummulariifolia  Jaub. & Spach. 

62

0

 

Arenaria polycnemifolia  Boiss.

4

9

 

Malabaila secacul  (Miller) Boiss. 

2

2

 

Arenaria serpyllifolia  L. 

2

0

 

Malcolmia africana  (L.) R. Br. 

2

0

 

Arrhenatherum kotschyi  Boiss. 

4

5

 

Marrubium astracanicum  Jacq.

2

0

 

Artemisia aucheri  Boiss. 

58

72

 

Marrubium vulgare  L.

10

12

 

Asperula arvensis  L. 

21

9

 

Melica persica  Kunth 

19

16

 

Astragalus aegobromus  Boiss. & Hohen.

27

5

 

Mesostomma kotschyanum (Fenzl in Boiss.) Vved. 

4

2

 

Astragalus alyssoides  Lam.

2

0

 

Michauxia laevigata  Vent.

8

0

 

Astragalus aureus  Willd. 

2

0

 

Minuartia hamata  (Hausskn.) Mattf. 

2

5

 

Astragalus campactus  Willd. 

27

23

 

Minuartia lineata  Bornm.

2

0

 

Astragalus candolleanus  Royle ex Benth. 

0

2

 

Minuartia meyeri  (Boiss.) Bornm. 

27

70

 

Astragalus chrysostachys  Boiss.

0

2

 

Muscari caucasicum  (Griseb.) Baker 

15

23

 

Astragalus citrinus  Bunge 

10

2

 

Myosotis lithospermifolia  (Willd.) Hornem. 

4

0

 

Astragalus confusus  Bunge 

4

0

 

Nepeta pungens  (Bunge) Benth.

2

0

 

Astragalus gramocalyx  Boiss. & Hohen.

2

7

 

Nepeta spp.

4

0

 

Astragalus hamadanica

2

0

 

Noaea mucronata  (Forsk.) Aschers et Schweinf. 

2

19

 

Astragalus jessenii  Bunge 

6

0

 

Nonnea pulla  (L.) DC. 

10

12

 

Astragalus leptynticus  Maassoumi 

2

0

 

Onobrychis cornuta  (L.) Desv. 

35

42

 

Astragalus titziae  Ghahreman & Zarre 

0

2

 

Onosma sp.

4

2

 

Astragalus tricholobus  DC.

4

7

 

Orizopsis holciformis  (M.B.) Hack. 

2

0

 

Astragalus vereskensis  Maassoumi & Podl.

2

0

 

Orobanche spp.

8

2

 

Astragalus verus  Olivier-Voy. 

46

70

 

Papaver dubium  L.

17

26

 

Asyneuma amplexicaule  (Wild.) Hand. 

2

0

 

Parietaria judaica  L.

2

0

 

Atraphaxis spinosa  L.

4

12

 

Phlomis cancellata  Bunge 

2

0

 

Berberis crataegina  DC.

13

0

 

Phlomis olivieri  Boiss.

4

16

 

Berberis integerrima  Bunge 

67

2

 

Pimpinella tragium  Vill.

2

0

 

Biebersteinia multifida  DC.

0

2

 

Pistacia atlantica  Desf.

8

0

 

Boissiera squarrosa  (Banks & Soland) Nevski 

6

21

 

Poa bulbosa  L. 

12

28

 

Bromus danthoniae  Trin.

25

40

 

Poa sterilis  M.B.

4

0

 

Bromus tectorum  L.

56

60

 

Polygonum molliaeforme  Boiss.

8

2

 

Bromus tomentellus  Boiss.  

17

33

 

Polygonum paronychioides  C.A.Mey. ex Hohen. 

0

2

 

Bryonia aspera  Stev. ex Ledeb.

0

2

 

Prangos acaulis  (DC.) Bornm. 

0

2

 

Buglossoides arvensis  (L.) Johnst. 

4

9

 

Psathyrostachys fragilis  (Boiss.) Nevski 

42

56

 

Bupleurum exaltatum  M. B. 

6

2

 

Pseudocamelina campylocarpa  (Boiss.) N. Busch 

0

9

 

Callipeltis cucullaris  Stev.

13

7

 

Pseudotrachydium depressum (Boiss.) Pimen & Kljuykov 

0

2

 

Campanula stevenii  M.B. 

2

0

 

Pterocephalus canus  Coult. ex DC. 

0

2

 

Capsella bursa-pastoris  (L.) Medicus 

2

0

 

Pulicaria gnaphalodes  (Vent.) Boiss.

0

2

 

Cardaria draba  (L.) Desv. 

29

2

 

Pyrus sp.

2

0

 

Carthamus sp.

2

0

 

Ranunculus elbursensis  Boiss.

0

2

 

Caucalis platycarpos  L.

2

0

 

Reseda sp.

2

0

 

Centaurea rhizantha  C.A.Mey. 

2

0

 

Rhamnus pallasii  Fisch. & C.A.Mey. 

25

7

 

Centaurea virgata  Lam.

23

9

 

Rhizocephalus orientalis  Boiss.

0

7

 

Cerastium dichotomum  L.

13

9

 

Ribes uva_crispa  L.

2

0

 

Cerastium inflatum  Link ex Desf. 

8

9

 

Rochelia persica  Bge. ex Boiss.

6

16

 

Cerasus microcarpa  (C.A.Mey.) Boiss.

46

5

 

Rosa beggeriana  Schrenk 

4

0

 

Cerasus pseudoprostrata  Pojark.

4

0

 

Rosa canina  L.

8

0

 

Ceratocephala texticulata  (Crantz) Roth 

19

35

 

Rosa persica  Michx.

2

0

 

Chaerophyllum macropodum  Boiss.

2

0

 

Rubia florida  Boiss.

60

0

 

Chalcanthus renifolius  (Boiss. & Hohen.) Boiss. 

17

2

 

Rumex scutatus  L.

0

7

 

Cirsium congestum  Fisch & C.A.Mey. ex DC. 

6

12

 

Salvia limbata  C.A.Mey. 

15

7

 

Cirsium strigosum  (M.B.) M.B. 

12

7

 

Sanguisorba minor  Scop 

2

0

 

Clypeola jonthlaspi  L.

6

5

 

Saponaria viscosa  C.A.Mey. 

4

0

 

Colchicum speciosum  Steven 

15

2

 

Scandix aucheri  Boiss. 

10

9

 

Colutea persica  Boiss.

2

0

 

Scandix stellata  Banks & Soland. 

6

5

 

Conringia perfoliata  (C.A.Mey.)  Busch 

0

2

 

Scariola orientalis  (Boiss.) Sojak 

42

49

 

Conringia persica  Boiss.

2

7

 

Scorzonera sp.

2

7

 

Conringia planisiliqua  Fisch. & C.A.Mey. 

25

5

 

Scutellaria sp.

0

2

 

Convolvulus arvensis  L.

2

5

 

Sedum hispanicum  L.

2

0

 

Convolvulus commutatus  Boiss.

2

0

 

Senecio vernalis  Waldst. & Kit.

56

58

 

Cotoneaster kotschyi  Klotz 

2

0

 

Silene aucheriana  Boiss. 

13

0

 

Cotoneaster nummularius  Fisch. & C.A.Mey. 

54

2

 

Silene chlorifolia  Sm. 

2

9

 

Cousinia alexeenkoana  Bornm.

2

7

 

Silene marschallii  C.A.Mey. 

17

2

 

Cousinia calocephala  Jaub. & Spach 

35

23

 

Silene spergulifolia  (Willd.) M. B. 

2

0

 

Crataegus cf. songarica  C.Koch 

2

0

 

Silene swertiifolia  Boiss. 

6

0

 

Crepis sancta  (L.)Babcock 

8

14

 

Sisymbrium gaubae  Rech.f. & Bornm. 

2

0

 

Crucianella glauca (A. Rich. ex DC.) Ehrendf. 

42

63

 

Sisymbrium irio  L.

2

0

 

Dactylis glomerata  L.

46

14

 

Spiraea crenata  L.

2

0

 

Delphinium sp.

2

2

 

Stachys inflata  Benth.

15

12

 

Descurainia sophia  (L.) Webb & Berth

23

9

 

Stachys lavandulifolia  Vahl 

4

16

 

Draba pulchella  Willd.

2

0

 

Stelleropsis iranica  Pobedimova 

6

0

 

Drabopsis verna  C.Koch 

12

9

 

Steptorrhamphus tuberosus  (Jacq.) Grossh. 

2

0

 

Echinops elbursensis  Rech.f.

0

2

 

Sterigmostemum ramosissimum  (O. E. Schulz) Rech.f. 

2

0

 

Echinops leiopolyceras  Bornm.

0

2

 

Stipa arabica  Trin. & Rupr. 

15

35

 

Elymus hispidus  (Opiz) Melderis 

33

23

 

Stipa caucasica  Schmalh.

2

7

 

Elymus repens  (L.) Gould 

2

0

 

Stipa hohenackeriana  Trin. & Pupr. 

0

5

 

Ephedra major  Host.

19

2

 

Stipa lagascae  Roemer & Schultes 

2

0

 

Eremopoa persica  (Trin.) Roshev. 

44

44

 

Taeniatherum crinitum  (Schreb.) Nevski 

13

33

 

Eremopyrum bonaepartis  (Spreng.) Nevski 

6

7

 

Tanacetum parthenium  (L.) Schults Bip.

2

0

 

Eremopyrum confusum  Melderis 

2

2

 

Tanacetum pinnatum  Boiss.

2

0

 

Eremurus spectabilis  M. B. 

60

42

 

Tanacetum polycephalum  Schultz Bip.

2

2

 

Eremurus stenophyllus  (Boiss. & Buhse) Baker 

2

7

 

Taraxacum officinale Weber. 

0

2

 

Eryngium billardieri  F. Delaroche 

38

33

 

Teucrium polium  L.

13

5

 

Eryngium bungei  Boiss. 

6

0

 

Thalictrum isopyroides  C.A.Mey. 

0

2

 

Erysimum badghisi

0

12

 

Thesium kotschyanum  Boiss.

2

0

 

Erysimum cuspidatum  (M. B.) DC. 

4

0

 

Thlaspi perfuliatum  L.

2

0

 

Euphorbia cheiradenia  Boiss. & Hohen. 

60

56

 

Thlaspi stenocarpum  (Boiss.) Hedge 

6

0

 

Euphorbia densa  Schrenk 

0

5

 

Thymus fedtschenkoi  Ronniger 

2

2

 

Euphorbia microsciadia  Boiss. 

2

0

 

Tragopogon caricifolius  Boiss.

2

0

 

Euphorbia szovitsii  Fisch. & Mey. 

2

0

 

Tragopogon spp. 

0

2

 

Ferula ovina  (Boiss.) Boiss. 

13

12

 

Trigonella sp.

4

0

 

Ferula persica  Willd.

8

0

 

Tulipa montana  Lindl.

15

26

 

Ferula sp. 

0

2

 

Valantia sp.

10

26

 

Festuca ovina  L.

2

0

 

Valeriana sisymbriifolia  Vahl 

2

0

 

Filago hurdwarica  (DC.) Wagenitz 

2

0

 

Valerianella plagiostephana  Fisch. & C.A.Mey. 

4

0

 

Fumaria asepala  Boiss.  

6

5

 

Valerianella szowitsiana  Fisch. & C.A.Mey. 

2

5

 

Gagea reticulata (Pall.) Schultes & Schultes fill.

8

7

 

Valerianella tuberculata  Boiss.

2

2

 

Galium aparine  L.

54

33

 

Verbascum speciosum  Schrad.

48

30

 

Galium mite  Boiss. & Hoh. 

0

9

 

Verbena officinalis  L. 

2

0

 

Geranium persicum  Schonbeck-Temesy 

46

47

 

Veronica biloba  Schreb.

44

16

 

Glaucium elegans  Fisch & C.A.Mey. 

6

0

 

Veronica capillipes  Nevski 

19

9

 

Gundelia tournefortii  L.

2

7

 

Veronica orientalis  Miller 

2

0

 

Gypsophila aretioides  Boiss.

2

2

 

Veronica rubrifolia  Boiss.

4

0

 

Gypsophila polyclada  Fenzl exBoiss.

4

7

 

Vicia vernalosa  Boiss. & Hohen. 

2

0

 

Helichrysum oligocephalum  DC. 

6

5

 

Viola modesta  Fenzl 

38

42

 

Henrardia persica  (Boiss.) C. E. Hubb.

0

5

 

Ziziphora clinopodioides  Lam.

2

5

 

Herniaria incana  Lam.

6

0

 

Ziziphora tenuior  L.

13

21

 

                       
1-      اجتهادی، ح.، سپهری، ع. و عکافی، ح. 1388. روش‌های اندازه‌گیری تنوع زیستی، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، 228 ص.
2-      اسدی، م. و دیگران، 1367-1395. فلورایران، 85جلد منتشرشده، موسسه تحقیقات جنگل­ها و مراتع.
3-      اسماعیل­زاده، ا، حسینی، س.م.، اسدی، ح.، غدیری پور، پ. و احمدی، ع. 1391. رابطه تنوع زیستی گیاهی با عوامل فیزیوگرافی در ذخیره‌گاه سرخدار افراتخته، زیست‌شناسی گیاهی، 4(12): 1-12.   
4-      پیله ور، ب.، متین­کیا، م.، ویسکرمی، غ. و متین فر، ح. 1392. تأثیر جنگل‌کاری با گونه‌های سریع‏الرشد غیربومی بر تنوع گیاهیِ زیراشکوب (مطالعة موردی: پارک جنگلی گهر دورود در استان لرستان). نشریه جنگل و فرآورده‌های چوب, 66(4):441-452.‎   
5-      حسینی، ا. 1393. تنوع گونه­های درختی و درختچه­ای در رابطه با عوامل توپوگرافیک و ویژگی­های توده در جنگل‌های بلوط­ایرانی، استان ایلام (مطالعه موردی: جنگل­های میان­تنگ سیروان)، مجلهپژوهش‌هایگیاهی (مجلهزیست‌شناسیایران)، 27(2): 194-203.
6-      رامین، م.، شتایی، ش.، حبشی، ه. و خوشنویس، م. 1391. بررسی برخی ویژگی‌های کمی و کیفی توده ارس (Juniprus excelsa) امین‌آباد فیروزکوه، مجلهپژوهش‌هایعلوموفناوریچوبوجنگل، 19(3): 21-40.
7-      کاظم نژاد، ف.، حبیبی سمرپور، م. و داستانپور، م. 1390. بررسی تنوع زیستی پوشش گیاهی در توده‌های مدیریت‌شده و مدیریت نشده راش- ممرزستان (مطالعه موردی: سری لاروچال- نوشهر)، فصلنامه علوم و فنون منابع طبیعی، 6(1): 65-74.
8-      کاظم­نژاد، ف.، حسن­پورلیما، ع.، حق­ورد، ک. و اسدالهی، ف. 1391. تنوع زیستی گیاهی در گرادیان ارتفاعی جنگل‌های شمال ایران(مطالعه موردی: حوزه 45 گلبند نوشهر)،  فصلنامهعلمیپژوهشیاکوسیستم‌هایطبیعیایران، 2(3): 1-12.
9-      طالشی ح. و اکبری نیا، م. 1390. تنوع زیستی گونه­های چوبی و علفی در رابطه با عوامل محیطی در جنگل‌های پایین‌بند شرق نوشهر، مجلهزیست‌شناسیایران، 24(5): 766-777.
10-   قمی اویلی، ع.، حسینی، س.م.، متاجی، ا. و جلالی، س.غ. 1386. تنوع زیستی گونه‌های چوبی بر روی خاک‌های مختلف در دو جامعه گیاهی، مجلهزیست‌شناسیایران، 20(2): 200-206. 
11-   عصری، ی. 1374. جامعه­شناسی گیاهی، موسسه تحقیقات جنگل­ها و مراتع، تهران، 285 ص. 
12-   علی­احمدکروری، س.، خوشنویس، م. و متین­زاده، م. 1390. مطالعات جامع جنس ارس در ایران. سازمان جنگل­ها و مراتع کشور، 550 ص. 
13-   سهرابی، ه.، اکبری­نیا م. و حسینی، س.م. 1386. بررسی تنوع گونه‌های گیاهی در واحدهای اکوسیستمی در منطقه جنگلی ده‌سرخ، جوانرود. محیط‌شناسی, 33(41).: 69-76. 
14-   شیرزاد، م. و طبری، م. 1390. اثر برخی عوامل محیطی بر تنوع فلور چوبی رویشگاه ارس کوه­های هزار مسجد، مجله زیست­شناسی ایران، 24(6): 800-808. 
15-    محبی، ع. و میرزایی، م. 1392. مقایسه شاخص‌های تنوع، غالبیت، غنا و یکنواختی پوشش گیاهی تحت شرایط قرق و غیر قرق؛ مطالعه موردی قطعه چهار زرند شهریار. جنگل و مرتع. 97: 33-39.  
16-   محمدزاده، ا.، بصیری، ر.، تراهی، ع.، داداشیان، ر. و الهیان، م. 1393. ارزیابی تنوع زیستی گونه‌های گیاهی منطقۀ ارسباران با استفاده از شاخص‌های غیرپارامتریک در ارتباط با عامل توپوگرافی شیب (مطالعه موردی: حوضۀ آبخیز ایلگنه چای و کلیبرچای)، مجله پژوهش‌های گیاهی (مجلهزیست‌شناسیایران)، 27(4): 728-741.‎  
17-   مدبری، ا. و مینایی، ح. 1393. بررسی تنوع زیستی و غنای گونه­های گیاهی در ارتباط با عوامل فیزیوگرافیکی و خصوصیات فیزیکو-شیمیایی خاک (منطقه خان کمان دار خرم آباد)، علوم و مهندسی محیط‌زیست، 1(4): 19-27. 
18-   مروی مهاجر، م. 1384. جنگل‌شناسی و پرورش جنگل، انتشارات دانشگاه تهران، 387 ص.  
19-   مومنی مقدم، ت.، اکبری­نیا، م.، ثاقب­طالبی، خ.، اخوان، ر. و حسینی، س.م. 1393. تأثیر عوامل فیزیوگرافیک بر تنوع­گونه­ای پوشش زیراشکوب جنگل­های ارس (مطالعه موردی: هزارمسجد خراسان رضوی)، مجله پژوهش‌های گیاهی (مجلهزیست‌شناسیایران)، 27(3): 511-519.‎
20-   میرزایی، ج.، اکبری­نیا، م.، حسینی، س.م.، سهرابی، ه. و حسین­زاده، ج. 1386. تنوع گونه­ای گیاهان علفی در رابطه با عوامل فیزیوگرافیک در اکوسیستم­های جنگلی زاگرس میانی، مجله زیست­شناسی ایران، 20(4): 375-382. 
21-   پایگاه اینترنتی سازمان هواشناسی کشور: www.irimo.ir
 
22-   Adams, R. P., 2014. Junipers of the world: the genus Juniperus. Trafford Publishing, Nature, 426 pp.
23-   Akhani, H., Mahdavi, P., Noroozi, J., and Zarrinpour, V. 2013. Vegetation patterns of the irano-turanian steppe along a 3,000 m altitudinal gradient in the alborz mountains of Northern Iran. Folia Geobotanica, 48(2): 229-255.
24-   Anderson, T. M., McNaughton, S. J., and Ritchie, M. E. 2004. Scale-dependent relationships between the spatial distribution of a limiting resource and plant species diversity in an African grassland ecosystem. Oecologia, 139(2): 277-287.
25-   Badano, E. I., cavieres, l. A., Molinga-Montenegro, M. A. and Quiroz, C. L. 2005 .slope aspect influences plant association patternsin the meditrranean mottoral of central chile. AridEnvironments, 62:93-108.
26-   Braun-Blanquet J. 1932. Plant sociology, the study of plant communities. McGraw Hill, New York, 476 pp.  
27-   Carlos, J. 2004. Diversity of maritime juniperwoodlands. Forest Ecology and Management,192: 267-276.
28-   Camarero, J. J., Gutiérrez, E., and Fortin, M. J. 2006. Spatial patterns of plant richness across treeline ecotones in the Pyrenees reveal different locations for richness and tree cover boundaries. Global Ecology and Biogeography, 15(2): 182-191.
29-   Clifford H.T. and Stephenson, W. 1975. An introduction to numerical classification. Academic Express, London, 256 pp.
30-   Douaihy, B., Vendramin, G. G., Boratyński, A., Machon, N., and Dagher-Kharrat, M. B. 2011. High genetic diversity with moderate differentiation in Juniperus excelsa from Lebanon and the eastern Mediterranean region. AoB plants, plr003.
31-   Geraili, S., Mirzaei, J., and Kafaki, S. B. 2015. Compression of tree and shrub diversity in different forest type in Hyrcanian forests. The AYER, 3:448-458.
32-   Glenn-Lewin, D. C., Peet, R. K., and Veblen, T.T. 1992. Plant succession: theory and prediction (Vol. 11). Springer Science and Business Media, 352 pp.
33-   Klein, J.C. 2001. La Vegetation Altitudinale de L’Alborz Central (Iran). Institut Francais de Recherche rn Iran, Peeters, Louvain.
34-   McQueen, D. R. 1991. Plant succession and species diversity in vegetation around Lake Pounui, southern North Island, New Zealand. Tuatara, 31:43-65.
35-   Milios, E., Smiris, P., Pipinis, E., and Petrou, P. 2009. The growth ecology of Juniperus excelsa Bieb. trees in the central part of the Nestos valley (NE Greece) in the context of anthropogenic disturbances. Journal of Biological Research, 11:83-94.
36-   Mueller-Dombois, D and Ellenberg H. 1974. Aims and methods of vegetation ecology. John Wiley and Sons, New York, 547 pp.
37-   Myers, N. 2003. Biodiversity hotspots revisited. BioScience, 53(10):916-917.
38-   Myers N, Mittermeier RA, Mittermeier CG, Fonseca GAB and Kent, J. 2000. Biodiversity hotspots for conservation priorities. Nature, 403:853-858.
39-   Ozcelik, R., Gul, A. U., Merganic, J., and Merganicova, K. 2008. Tree species diversity and its relationship to stand parameters and geomorphology features in the eastern Black sea region forests of turkey. Journal of Environmental Biology, 29(3): 291-298.
40-   Peet, R.K. 1974. The measurement of species diversity. Ann. Rev. Ecol. Systematics, 5:285-307.
41-   Pielou, E. C. 1975. Ecological diversity, John Wiley and Sons, New York, 165 pp.
42-   Quézel, P., Médail, F., Loisel, R., and Barbero, M. 1999. Biodiversity and conservation of forest species in the Mediterranean basin. UNASYLVA-FAO, 50:21-28.
43-   Qureshi, R., Khan, W. A., Bhatti, G. R., Khan, B., Iqbal, S., Ahmad, M. S., Abid, M., and and Yaqub, A. 2011. First report on the biodiversity of Khunjerab National Park, Pakistan. Pak. J. Bot, 43(2), 849-861.
44-   Ravanbakhsh, H., Hamzeh'ee, B., Etemad, V., Marvie Mohadjer, M.R., and Assadi, M. 2015. Phytosociology of Juniperus excelsa M. Bieb. Forests in Alborz mountain range in the north of Iran. Plant Biosystems, ahead-of-print: 1-14.
45-   Rechinger, K. H. 1963 - 2005: Flora Iranica 1-176. Graz.
46-   Sagheb Talebi, K., Sajedi, T., and Pourhashemi, M. 2014. Irano-Turanian Region. In Forests of Iran. Springer Netherlands, pp. 67-113.
47-   Scharnweber, T., Rietschel, M., and Manthey, M. 2007. Degradation stages of the Hyrcanian forests in southern Azerbaijan. Archiv für Naturschutz und Landschaftsforschung, 46(2): 133-156.
48-   Shanon C. E. and Weaver, W. 1949. The mathematical theory of communication. University of Illinois press, Urbana, 132 pp.
49-   Simpson, E. H. 1949. Measurement of diversity. Nature 163: 688.
50-   Tichy, L. 2002. JUICE, software for vegetation classification. Journal of Vegetation Science, 13: 451-453.
51-   Whittaker R.H. 1977. Evolution of species diversity in land communities. Evolutionary Biol.10: 1-67.
52-   Zohary, M. 1973. Geobotanical Foundation of the Middle East, G. Fischer publisher, Stuttgart,738 pp.
Volume 30, Issue 3
December 2017
Pages 591-606
  • Receive Date: 06 November 2015
  • Revise Date: 02 March 2016
  • Accept Date: 19 June 2016