مشخصه­های رویشی کلن­های بومی و غیر بومی صنوبر در نهالستان اردبیل

یونس رستمی کیا^1*، علیرضا مدیر رحمتی² و مسعود طبری کوچک ­سرایی³

¹اردبیل، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان اردبیل، بخش تحقیقات جنگلها و مراتع 

²تهران، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور 

³ نور، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده منابع طبیعی و علوم دریایی، گروه جنگلداری

تاریخ دریافت: 8/5/94                  تاریخ پذیرش: 5/8/94

چکیده

مشخصه­های مناسب رویشی و مقاومت به آفات و بیماری­های نهال­های صنوبر درخزانه­های تولید نهال، نقش به سزایی در انتخاب کلن یا گونه مناسب برای توسعه و ترویج آنها دارد. بدین منظور مشخصه­های رشد ارتفاعی، قطری، درصد زنده­مانی، درصد یکنواختی و درصد آلودگی به آفت و بیماری 34 کلن صنوبر بومی و غیر ­بومی در یک دوره رویشی در خزانه آزمایشی واقع در نهالستان اردبیل مورد بررسی قرار گرفت. کمینه زنده­مانی در کلن­های بومی و غیر بومیP.­euramericana، P.­nigra، P.­deltoides و P.­alba به ترتیب83­، 78، 65 و13 درصد بود این در­حالی است که در کلن­های گونه P.­alba زنده­مانی از 61 درصد تجاوز نکرد. در بین 17 کلن P.­nigra، بیشترین میانگین رویش ارتفاعی­(180سانتی­متر) را کلن غیر­­بومیP.n­.56.75به­خود اختصاص داد. در میان کلن­هایP.­alba بیشترین رویش ارتفاعی­(131سانتی­متر) به­کلن غیر­بومیP.a.17.60تعلق داشت. بیشترین رویش قطری و ارتفاعی در بین کلن­های غیر بومی P.­deltoides به P.d.73.51 وP.d.69.55 و در بین کلن­های غیر­بومی P.­euramericana به کلن P.e­.triplo اختصاص داشت. از نظر ابتلا به آفات و بیماری­ها، کلن­های بومیP.­nigra و P.­alba در مقایسه با کلن­های غیر ­بومی مقاومت بهتری نشان دادند. به­طور­کلی اغلبِ کلن­های غیر­بومی جزء کلن­های برتر بودند که در کنار برخی کلن­های بومیP.­nigra می­توانند برای تولید نهال و درختکاری در اقلیم مشابه استان، معرفی شوند.

واژه­های کلیدی: صنوبر، نهالستان، رشد قطری، رشد ارتفاعی، درصد زنده­مانی، اردبیل.

* نویسنده مسئول، تلفن: 09141533776 ، پست الکترونیکی: younesrostamikia@gmail.com

مقدمه

جنس صنوبر به تیرهSalicaeace  تعلق دارد و به­طور عمده در آسیا، اروپا و آمریکای شمالی پراکنش دارد(15). صفاتی از قبیل دامنه پراکنش اکولوژیکی زیاد، قابلیت تکثیر آسان به روش غیر­جنسی، رشد سریع، کم­توقع بودن، تولید­چوب مرغوب و امکان دو­ رگ­گیری از بارزترین مشخصات این جنس می­باشد(20). درختان صنوبر در مقایسه با سایر درختان جنگلی در زمان نسبتا کوتاه به ابعاد مناسب صنایع مختلف می­رسند. با توجه به تخریب جنگلها و افزایش نیاز کشور به تامین چوب مورد نیاز صنایع، ناگزیر به استفاده از درختان سریع­الرشد هستیم که صنوبر یکی از بهترین گزینه­ها است(9). تنوع گونه­ای در جنس صنوبر امکان انتخاب بهترین کلن­ها و گونه­ها را در هر منطقه فراهم آورده است. بنابراین، انتخاب ژنوتیپ­های برتر هر کلن صنوبر برای موفقیت در کشت و کار، امری اجتناب­ناپذیر می­باشد. برای رسیدن به این هدف، ایجاد خزانه سلکسیون و تولید نهال از ارقام یا کلن­های مختلف ضروری است تا نهال­های تولیدی در خزانه، علاوه بر نشان دادن اختلاف رشد از نظر سایر متغیرهای مربوط به ارقام مختلف که تحت تاثیر شرایط اکولوژیکی هر منطقه قرار دارند، مورد بررسی و مقایسه قرار گیرند. همچنین، نتایج حاصل از ارزیابی عملکرد کلن­های صنوبر در خزانه می­تواند در بهره­برداری کوتاه مدت مورد استفاده قرار گیرد که منجر به افزایش تولید چوب و اثرات زیست محیطی آن خواهد شد(14). از طرفی، نهال­های انتخابی برای جنگل­کاری بایستی از حداکثر رشد مورد نظر برخوردار بوده و مقاومت در برابر آفات و بیماری­ها در شرایط خاص هر منطقه اکولوژیکی را دارا باشد(9).

مطالعات متعددی در مورد کلن­­های مختلف صنوبر در مرحله خزانه در دنیا انجام شده که به ذکر تعدادی از آنها اشاره می­شود. در کشور بلژیک در خزانه سلکسیون، کلن­های مختلف گونهP.trichocarpa  وP.deltoides  را مورد بررسی شدند. نتایج نشان داد کلن­هایP.trichocarpa بیشترین رشد را نسبت به کلن­های P.deltoides دارند(19). مطالعه­ای بین گونه­های مختلف صنوبر از نظر درصد زنده مانی  انجام شد نتایج نشان داد بین گونه ها از لحاظ صفت زنده مانی اختلاف معنی داری وجود دارد و بیشترین درصد زنده­مانی به گونه­های P.eurameircana و P.nigra و کمترین آن به گونه P.alba  تعلق دارد(16).

با کاشت10 کلن از گونه­های P.deltoides با دو اندازه نهال از نظر ارتفاع و قطر یقه در منطقه جلگه­ای رودخانه گنگ هند با خاک شنی لومی معلوم شد  که کلن69/55­.P.d بیشترین رشد را در هر دو اندازه نهال دارد(17). ارزیابی عملکرد 14هیبرید از کلن­های صنوبر در سه دوره رشد با استفاده از روش تجزیه خوشه­ای در چین نشان داد که هیبرید­هایNE-353 وDN-70 حاصل از گونه­های P.deltoides (پایه ماده) و P. nigra (پایه نر) بیشترین درصد زنده­مانی، رشد ارتفاعی، قطری و بیوماس را دارند(14).

تحقیقات صنوبر در داخل کشور با ورود  تعدادی  قلمه  از

کلن­های مختلف صنوبر و به نحو عمده از دو بخش ایگروس و لوسه از سال 1336 شروع گردید(11).

بررسی 45 کلن از صنوبر بومی و غیر­بومی در چهار بخش، Aigeiros ، Leuce Tacamahaca و Leucoidesدر ایستگاه تحقیقات البرز خصوصیاتی از قبیل میزان رشد و مقاومت به آفات و بیماری نشان دادند که درگروه صنوبرهای کبوده(P.alba)، نهال­های یک ساله کلن­های P.a 58.57،  P.a. 44.9, P.a nivea، در گروه صنوبرهای شالک(P.nigra) کلن­های P.n 63.135  وP .n 42.78 ، در گروه صنوبرهای P.euramericana   نهال­های یکساله کلن P.e. triploو درگروه صنوبر P.deltoides، کلن­هایP.d 69.55 وP.d 73.51 از رشد مناسبی برخوردار بودند(8).

بررسی خصوصیات رویشی از جمله رشد ارتفاعی، قطری و درصد زنده­مانی نهال ­های یک­ساله از 52 کلن صنوبر بومی و غیر بومی در استان مرکزی(خزانه های آزمایشی اراک) نشان داد که درصد زنده­مانی P.alba نسبت به بقیه گونه­ها کمتر بوده و مقادیر رشد قطری در P.euramericana  و رشد ارتفاعی در P. nigraو P.deltoidesبیشتر از بقیه بود(4).

خصوصیات رویشی، درصد زنده­مانی و مقاومت به آفات و امراض 65 کلن بومی و غیر­بومی از گونه­های مختلف صنوبر که در خزانه آزمایشی کوشکن در زنجان بررسی شد. نتایج نشان داد که کلن­های P.n. 56.75 ، P.n. 56.52، P.n. betulifolia، P.n.­ 62.145 ، P.n. 63.135 ، P.n.­ 47.40 در گروه  P. nigra، کلن­هایP.a.­58.57و P.a.­45.67 در گروهP .alba،کلن­هایP.e triplo  در گروهP.euramericanaو کلن­های  P.d.­73.51 و P.d.­69.55در گروهP.deltoides وضعیت مطلوبی دارند(12). 

رشد و زنده­مانی و 70 کلن از صنوبر­های بومی و غیر­بومی را  در یک سال در خزانه سلکسیون اراک بررسی شد. نتایج نشان داد که کلن­های44.9 P.a،P.e. triplo ، P.n. 62.197  P.n. 62.140 ,P.e. 476 , P.n. 63.135 ,P.e. I-154 بیشترین رشد ارتفاعی و قطری را بخود اختصاص دادند (5).

بررسی عملکرد کمی و کیفی10 کلن برتر صنوبر در خزانه­های آزمایشی استان گیلان (ایستگاه تحقیقات صفرا­بسته) نشان داد که P.e .triplo ، P. d. 77.51  وP. d. 69.55 از نظر صفات رویشی برترین کلن­ها بودند و کلنP. d. 77.51  بیشترین مقاومت را در برابر پروانه گالزا از خود نشان داد(1).

از آنجا که تا­کنون تحقیقی روی گونه­های بومی و غیر ­بومی کلن­های مختلف صنوبر در استان اردبیل با شرایط آب و هوایی نیم­­خشک­سرد انجام نشده است، لذا این تحقیق در ایستگاه تحقیقات آراللوی اردبیل به دنبال معرفی بهترین کلن­های بومی و غیر­بومی صنوبر برای تولید انبوه در نهالستان که به دنبال آن ترویج درختکاری در سیستم بهره­برداری کوتاه­مدت در مناطق آب و هوایی مشابه با نهالستان مورد مطالعه را میتواند ترسیم­نماید، می­باشد.

مواد و روشها

محل اجرای تحقیق، ایستگاه تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی آراللوی اردبیل با مختصات جغرافیایی΄΄25΄ 10º 37­ عرض­شمالی و΄΄46΄23º 48 طول­شرقی بوده که در10 کیلومتری جنوب­شرقی اردبیل قرار دارد. ارتفاع ایستگاه از سطح دریا 1386­متر، میانگین بارندگی سالانه 9/310 میلی­متر، میانگین حداقل دما 1/5- درجه سانتی­گراد و میانگین حداکثر دما 9/21 درجه سانتی­گراد می­باشد(2). بافت خاک رسی لومی، هدایت الکتریکی5/2 دسی­زیمنس بر­سانتی­متر و اسیدیته­ خاک 9/7 است(3). اقلیم منطقه بر اساس کلیماگرام آمبرژه نیمه خشک سرد می­باشد. بر اساس این منحنی، طول فصل خشک در محل مورد مطالعه4 ماه می­باشد که از اواسط خرداد شروع و تا اواسط مهر­ماه ادامه دارد(3).

برای انجام این تحقیق، پس ‌از بررسی ‌مناطق ‌صنوبرکاری و

انتخاب‌ پایه‌های‌نخبه ‌و برتر بومی‌به تعداد10 کلن بومی و 24 کلن غیربومی ارسالی از مؤسسه تحقیقات جنگل­ها و مراتع کشور انتخاب شدند (جدول های 1 و 2). برای احداث خزانه سلکسیون ابتدا، عملیات آماده­سازی زمین، شامل شخم عمیق، اضافه کردن کود دامی، زدن دیسک و احداث جوی و پشته به عمق 35 سانتی­متر با فاصله 150 سانتی متر از یکدیگر انجام گرفت. از هر کلن تعداد 100 قلمه به­طول تقریبی20 سانتی­متر(دارا بودن4 جوانه رویشی) تهیه شد. قلمه­ها بر روی پشته و طرف شرقی جوی بر روی داغاب به فاصله20 سانتی­متر از یکدیگر در فروردین­ماه طوری کاشته شدند که سه جوانه رویشی، زیر خاک و یک جوانه رویشی در بالای سطح خاک قرار گرفت. فاصله دوره آبیاری در اوایل کاشت کوتاه (3 تا 5 روز) و در ادامه فصل رشد 7 تا 12 روز بود. از جمله عملیات بعد از کاشت، وجین علف­های هرز در 2 تا 3 نوبت و تک­ساقه کردن کلن­ها بود. در این تحقیق متغیرهایی نظیر درصد زنده­مانی، قطر(در ارتفاع 50 سانتی­متری بالای زمین و ارتفاع نهالها درپایان دوره رشد، اندازه­گیری شد. منظور از مشخصه یکنواختی رشد تناسب ارتفاعی و قطری بین قلمه­های هر کلن با توجه به تأثیر آن در موفقیت عملیات صنوبر­کاری می­باشد. زیرا کاشت نهال­های یکنواخت به لحاظ ارتفاع و قطر، شرایط برابری را در رقابت بین پایه­ها، فراهم می­کند و باعث استقرار بیشترنهال­ها در­عرصه (محل نهال­کاری) می­شود. در این تحقیق، این مشخصه ابتدا، با محاسبه ضریب تغییرات (درصد تغییرات) برای رشد ارتفاعی نهال­ها انجام شد. سپس با کم کردن درصد تغییرات از عدد 100، درصد یکنواختی رشد (ارتفاعی) برای هر یک از کلن­ها بدست آمد(6). همچنین در طول و انتهای دوره رشد، نهال­ها از نظر آلودگی به آفات و بیماری­ها بررسی و شمارش شدند. ابتدا شرط نرمال بودن داده­ها با آزمون کولموگرف- اسمیرونوف و همگنی واریانس داده­ها به­وسیله آزمون لون (­Levene) بررسی شد. سپس برای تعیین اختلاف آماری داده­ها از آزمون تجزیه واریانس یکطرفه استفاده شد. پس از تعیین اختلاف معنی­داری بین کلن­ها مقایسه میانگین­ها، به روش آزمون چند دامنه­ای دانکن انجام شد. به منظور گروه­بندی کلن­های مورد بررسی، تجزیه خوشه­ای به روشWard  و مقایسه فاصله اقلیدسی با استفاده از متغیر­های استاندارد شده انجام شد و دندروگرام مربوط به آن ترسیم شد(8). به­منظور تعیین سهم هر صفت و تفسیر بهتر روابط بین کلن­ها، از تجزیه به مولفه­های اصلی(PCA) با استفاده از صفات ارزیابی شده بر روی 34 کلن استفاده شد و نمودار پراکنش کلن­ها (خوشه­ها) بر روی دو مولفه اصلی ترسیم شد(14). از نرم­افزارMinitab17 برای ترسیم دندروگرام مربوط به تجزیه خوشه­ای و رسته­بندی کلنها و نرم افزارSPSS17  برای تجزیه واریانس و مقایسه میانگین­ها داده­ها استفاده شد.

جدول 1- کلن­های غیر­بومی مورد بررسی در خزانه

نتایج

نتایج تجزیه واریانس نشان داد که کلن­های گروهnigraP. از نظر مشخصه­های ارتفاع، قطر و درصد زنده­مانی در سطح 05/0 و از نظر مشخصه­های یکنواختی رشد و درصد آلودگی در سطح01/0 اختلاف معنی­داری داشتند (جدول3). در گروه P.albaمشخصه­های ارتفاع، قطر و یکنواختی رشد در سطح05/0 و مشخصه درصد زنده­مانی و درصد آلودگی در سطح 01/0 اختلاف معنی­داری داشتند(جدول3). در کلن­های گروه P.deltoidesمشخصه­های ارتفاع و قطر در سطح05/0­ و مشخصه زنده­مانی، یکنواختی رشد و درصد آلودگی در سطح 01/0 اختلاف معنی­داری داشتند (جدول3) و در کلنهای گروه  P.euramericana مشخصه­های ارتفاع،  قطر و درصد زنده­مانی در سطح05/0 و یکنواختی رشد و درصد آلودگی در سطح01/0 اختلاف معنی­داری وجود دارد. همچنین نتایج تجزیه واریانس همه گروه­ها نشان داد، تمام مشخصه­های مورد نظر در سطح01/0 اختلاف معنی­داری وجود دارد(جدول3).

جدول 2- کلن­های بومی جمع­آوری شده از عرصه­های صنوبرکاری شده در سطح استان اردبیل

در گروه P.nigra  بیشترین رشد ارتفاعی را کلن وP.n 56.75  و کمترین مقدار را کلن­های بومی P.n. 81.510، P.n 81.508 و P.n.81.504 به­خود اختصاص دادند (جدول4). از نظر رشد قطری، P.n.56.52، P.n.42.51وP.n 56.75 از نظر درصد زنده­مانی، P.n.56.52،  P.n.47.40 ، وP.n 56.75 ، P.n.56.21 ، P.n. 56.72 و P.n. 81.504  از نظر یکنواختی رشد، کلنP.n.56.75 و P.betulifolia و از نظردرصد آلودگی،P.n.56.21 بیشترین و کلن بومیP.n.81.510 و P.n.81.504 کمترین درصد آلودگی را  به  خود  اختصاص دادند (جدول4).

جدول 3-  نتایج تجزیه واریانس مشخصه­های اندازه­گیری شده در گروه­های صنوبر مورد مطالعه صنوبر

** :معنی­دار در سطح1%    و  *معنی­دار  در سطح5% 

در بین کلن­های بومی(جمع­آوری شده از مناطق صنوبرکاری شده استان) کلنP.n.81.507. با مبدا اردبیل بیشترین رشد قطری و ارتفاعی بخود اختصاص داد. از نظر مشخصه زنده­مانی، کلن­های P.a.44.9 و P.a.81.500 با مبداء مشکین­شهر به ترتیب بیشترین و کمترین درصد زنده­مانی را به­خود اختصاص دادند.

جدول4- مقایسه میانگین مشخصه­های مورد بررسی در کلن­های P.nigra

در گروه P.alba بیشترین رشد ارتفاعی را کلن غیربومیP.a.17.60و کمترین مقدار را کلن­های بومیP.a. 81.501، P.a.81.500 وP.a.81.502بخود اختصاص دادند(جدول5). از نظر رشد قطری، کلن غیر بومیP.a.44.9بیشترین و کلن­بومیP.a.81.502 کمترین مقدار را دارند. بیشترین درصد زنده­مانی، به کلنP.a.44.9 و کمترین آن به کلن P.a­.81.500تعلق دارد. بیشترین و کمترین درصد یکنواختی رشد، به ترتیب به کلن­هایP.a.44.13 و P.a.81.500 بیشترین درصد آلودگی، به­ترتیب به کلنP.a.49.39و کمترین آن به کلن­های بومی P.a.81.500و P.a.81.501تعلق دارد(جدول5).در گروه P.deltoides بیشترین رشد ارتفاعی به کلن­های P.d.73.51 و P.d 69.55و بیشترین رشد قطری نیز به کلن P.d.69.55تعلق دارد.

بیشترین درصد زنده­مانی به کلن­های P.d.73.51 و P.d.77.51 ، بیشترین یکنواختی رشد به P.d.73.51 مربوط است. بیشترین درصدآلودگی، به کلن P.d.77.51و کمترین آن، به­کلن­هایP.d.missouri و P.d.73.51اختصاص دارد (جدول5). در گروه P.euramericana بیشترین و کمترین رشد ارتفاعی، به ترتیب، به کلن­هایP.e.triploوP.e. 214 و همینطور، بیشترین رشد قطری، به کلن­P.e. triplo و کمترین آن به کلن­هایP.e.214 و P.e.455تعلق دارد.بیشترین درصد زنده­مانی به کلن­هایP.e.455وP.e.262 و بیشترین درصد یکنواختی رشد به کلنP.e. triplo مربوط است. کمترین درصد آلودگی، به کلن­هایP.e.154  و P.e.455و بیشترین آن به کلن­هایP.e. triploوP.e. 262 اختصاص دارد( جدول5).

جدول 5- مقایسه میانگین مشخصه­های مورد بررسی در کلن­های سه گروه مورد مطالعه

         اعدادی که در هر ستون دارای حروف مشترک نیستند در سطح 05/0 اختلاف معنی­داری دارند.

گروه­بندی کلن­های بومی و غیر­بومیP.nigraبر اساس تجزیه خوشه­ای: دندروگرام حاصل از تجزیه خوشه­ای کلن­هایP.nigra (بومی و غیر­بومی)­­­درشکل­2 ارائه شده است. برش دندروگرام درفاصله4 واحد، کلن­های مورد مطالعه­ را در3 گروه قرار داد. به­طوری­که کلن­هایP.n.56.75، P.n.47.40، P.n.56.52،P.n. betulifolia ، P.n.56.72، P.n.49.50 و P.n. 62.12 در گروه1، کلن­هایP.n.56.21 و P.n.42.78 در گروه 2 و کلن­های P.n.81.504، P.n.81.509، P.n.81.505، P.n.42.51، P.n.81.508، P.n.81.506، P.n.81.507و P.n.81.510 در گروه3 قرار گرفتند(شکل2). دسته­بندی کلن­ها با استفاده از دو مولفه اصلی اول و دوم، گروه­بندی بر اساس تجزیه خوشه­ای را تایید کرد و سه گروه در دسته­های جدا از هم قرار گرفتند(شکل3).

شکل2- دندروگرام حاصل از تجزیه خوشه­ای به روی کلن­های P.nigra بر اساس5 صفت مورد مطالعه

شکل3- رسته بندی کلنهای گونه نیگرا ا بر مبنای مولفه­های اول و دوم حاصل از تجزیه به مولفه­های اصلی

نتایج حاصل از تجزیه واریانس خوشه­ها نشان داد که صفات ارتفاع، قطر، یکنواختی رشد و درصدآلودگی در سطح احتمال ­یک­­درصد و درصد ­زنده­مانی در سطح احتمال پنج ­­درصد اختلاف معنی­داری را در بین گروهها داشتند(جدول6). کلن­های مستقر در گروه1 از نظر بیشتر صفات نسبت به دو گروه دیگر برتری داشتند. کلن­های بومی(گروه سوم) در حد پایین بودند(جدول6).

جدول 6– تجزیه واریانس و مقایسه میانگین صفات در گروه­های حاصل از تجزیه خوشه­ای کلن­های P.nigra

**: معنی دار در سطح1%*معنی دار در سطح5%

دندروگرام حاصل از تجزیه خوشه­ای کلن­هایP.nigra و P.albaبومی(محلی) درشکل4 ارائه شده است. برش دندروگرام در فاصله5 واحد، کلن­های مورد مطالعه را در2 گروه قرار داد. کلن­های P.n.81.504، P.n.81.509، P.n 81.505،  P.n.81.508، P.n.81.506، P.n.81.507 و P.n.81.510 درگروه1 قرار گرفتند و کلن­هایP.a.81.501، P.a.81.502و  P.a.81.500 در گروه2 قرار گرفتند(شکل4).

شکل4- دندروگرام حاصل از تجزیه خوشه­ای بر اساس5 صفت مورد مطالعه روی کلن­های محلی P.nigra وP.alba

شکل5- نمودار دو بعدی پراکنش خوشه­ها بر مبنای مولفه­های اول و دوم حاصل از تجزیه به مولفه­های اصلی

دسته­بندی کلن­ها با استفاده از دو مولفه اصلی اول و دوم، گروه­بندی بر اساس تجزیه خوشه­ای را تایید کرد و دو گروه در دسته­های جدا از هم قرار گرفتند(شکل5). مقادیر نسبی ضریب بردارهای ویژه در مولفه اول نشان داد (جدول 7) که صفات ارتفاع، قطر و درصد زنده­مانی با ضریب مثبت همبستگی داشتند و مهم­ترین ­صفات برای گروه­بندی کلن­ها در تجزیه خوشه­ای محسوب می­شوند به­نحوی­که کلن­های موجود در خوشه1 سمت راست نمودار، دارای ارتفاع، قطر و درصد زنده­مانی بیشتر و خوشه2 سمت چپ دارای درصد یکنواختی و مقاومت به آفات و بیماری بیشتری بودند(جدول 8).

نتایج حاصل از تجزیه واریانس خوشه نشان داد که ارتفاع، قطر و درصدزنده­مانی در سطح احتمال1 درصد و درصد یکنواختی در سطح احتمال5 درصد تنوع معنی­داری را در بین گروه­ها داشتند و درصد آلودگی در خوشه­بندی تاثیری نداشت(جدول7). کلن­های مستقر در گروه1 از نظر بیشتر صفات نسبت به گروه2 برتری داشتند. کلن­های بومی(محلی)  P.albaدر حد پایین بودند (جدول8).

جدول7 - تجزیه به مولفه­های اصلی و برآورد مقادیر ویژه، درصد واریانس و ضریب بردارهای ویژه  برای صفات مورد مطالعه کلن­ها

جدول8– تجزیه واریانس و مقایسه میانگین صفات  مورد­ مطالعه حاصل از  تجزیه خوشه­ای ، کلن­های بومی P.nigra  وP.alba

ns معنی دار ، **معنی­دار در سطح1% و*معنی­دار در سطح5%

گروه­بندی34 کلن مورد مطالعه بر اساس تجزیه­خوشه­ای: دندروگرام حاصل از تجزیه خوشه­ای کلیه کلن­های مورد مطالعه، در شکل6 ارائه شده است. برش دندروگرام در فاصله8 واحد، کلن­های مورد مطالعه را در4 گروه قرار داد. گروه1 شامل10کلن، P.n.56.75، P.n.47.40، P.n.56.52، P.n. betulifolia، P.n.49.50،P.d.73.51، P.d.69.55، P.n.42.51، P.n.42.78 و P.n.56.72 بودند. گروه2 شامل10 کلنP.n.62.12، P.n.56.21، P.e.vernirubensis ، P.e. triplo، P.e455،  P.e.262، P.e.154، P.e.214، P.d. missouri و P.d.77.51  بودند. گروه3 شامل7 کلن، P.n.81.504، P.n.81.509، P.n. 81.505، P.n.81.508 ، P.n.81.506، P.n.81.507 و P.n.81.510 بودند و گروه4 شامل7 کلن،P.a.81.501، P.a.81.502، P.a. 81.500، P.a 17.60، P.a 44.9، P.a. 44.13 و P.a. 49.39 بود(شکل6).

پراکندگی 34 کلن مورد مطالعه در4 خوشه، بر اساس مولفه اصلی اول و دوم در شکل7 آمده است. گروه­بندی کلن­ها با استفاده از دو مولفه، گروه­بندی بر اساس تجز­یه خوشه­ای را تایید کرد و چهار گروه، در دسته­های جدا از هم قرار گرفتند (شکل7).

نتایج حاصل از تجزیه واریانس بین گروه­ها نشان داد که کلیه صفات در سطح احتمال1 درصد اختلاف معنی­داری دارند(جدول9). کلن­های مستقر در گروه یک از نظر بیشتر صفات نسبت به گروه­های دیگر برتری دارند (جدول 9). 

شکل6- دندروگرام حاصل از تجزیه خوشه­ای کلن ها به روشWard  بر مبنای 5 صفت مورد مطالعه

برای تعیین نقش و مقدار اثر هر یک از صفات مورد مطالعه در تجزیه خوشه­ای، تجزیه به مولفه­های اصلی انجام شد. تجزیه به مولفه­های اصلی در 5 صفت اندازه­گیری شده در جدول10 آمده است. مولفه­های اول و دوم به ترتیب 6/59 % و 7/20 % و در مجموع 3/80 % از کل واریانس متغیرها را توجیه نمودند.

شکل7- پراکنش خوشه­ها بر مبنای مولفه­های اول و دوم حاصل از تجزیه به مولفه­های اصلی

مقادیر نسبی ضریب بردارهای ویژه در مولفه اول نشان داد که صفات ارتفاع، قطر و درصد زنده­مانی با ضریب مثبت همبستگی داشتند و مهم­ترین ­صفات برای گروه­بندی کلن­ها در تجزیه خوشه­ای محسوب می­شوند. در مولفه دوم، صفت درصد یکنواختی نهال­ها با ضریب منفی، در تجزیه خوشه­ای محسوب می­شود(جدول 10).

جدول9– تجزیه واریانس و مقایسه میانگین صفات مورد مطالعه  کلن­ها در گروههای حاصل از تجزیه

                  **:معنی­دار در سطح1%

بحث 

به منظور معرفی یک گونه گیاهی و توصیه آن به تولید­کنندگان، در نظر گرفتن عوامل رویشی و مقاومتی اجتناب­ناپذیر است. البته، معیار انتخاب برای اهداف مختلف می­تواند متفاوت باشد. به­عبارت دیگر، اگر هدف پوشش سبز باشد در نظر گرفتن زنده­مانی و مقاومت به عوامل بیولوژی اهمیت دارد.

جدول 10- تجزیه به مولفه­های اصلی و برآورد مقادیر ویژه، درصد واریانس و ضریب بردارهای ویژه  برای صفات مورد مطالعه کلن­ها