Effect of Stockosorb polymer and malva leaf on some morphological, biochemical, biological and water use efficiency characteristics in basil (Ocimum basilicum var. keshkeni luvelou)

Document Type : Research Paper

Authors

1 MsC Department of Horticulture Science- medicinal plant

2 Professor Department of Horticulture Science, Faculty of Agriculture, Ferdowsi University of Mashhad, Iran

3 Associate professor, Department of Horticulture Science, Faculty of Agriculture, Ferdowsi University of Mashhad, Iran

4 Assistant professor, Research Center for Agriculture and Natural Resources, Province fars

Abstract

Use of superabsorbent polymers is one strategy for increasing irrigation efficiency and optimal use of rainfall in arid and semi-arid region. In order to increasing the water use efficiency in basil production as a valuable medicinal plants and sensitive to water stress, was conducted the research as a factorial experiment on the basis of randomized complete blocks design with three replications. The treatments were two superabsorbent polymers Stockosorb® (industrial) and malva leaf (Herbal) in four concentrations (0, 0.1%, 0.2% and 0.3% w/w on the basis of soil weight) with two application methods (mixed with soil only and mixed with soil + roots). The results showed that all treatments and especially their interaction had significant and positive effects on some biochemical, biological, morphological traits and water use efficiency characteristic, except seeds swelling index. Both hydrophilic polymer (Stockosorb 0.2% mixed with soil and malva leaf 0.3% mixed with soil + root) were able to reduce the drought stress intensity and improved water use efficiency (60%) in basil cultivation. Stockosorb® treatment %0.2 (mixed with soil), increased leaf number (149.89 per plant) and seed number (2125 number). Whereas the maximum content of chlorophyll “a” (30.74 mg. g-1) and one thousand seed weight (1.69 g/ per plant) were detected by using Stockosorb® (%0.2) when applied on soil + roots. The best results were obtained for dry matter (2.34 g/ per plant) and biochemical traits (chlorophyll b (10.93 mg. g-1) and antioxidant capacity (87.03%)) with malva leaf treatment (%0.3) applied on soil+ roots and root respectively.

Keywords

Main Subjects

تأثیر کاربرد پلیمر استاکوزورب و برگ پنیرک بر برخی خصوصیات مورفولوژیکی، بیوشیمیایی، بیولوژیکی و بازدهی آب مصرفی در ریحان

(Ocimum basilicum var.keshkeni luvelou)

سمیه بیکی1،*، مجیدعزیزی1، سید حسین نعمتی1 و وحید روشن2 

1 مشهد، دانشگاه فردوسی مشهد، دانشکده کشاورزی، گروه علوم باغبانی 

2 شیراز، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان فارس 

تاریخ دریافت: 24/12/93              تاریخ پذیرش: 6/10/94

چکیده

یکی از راهکارهای افزایش بازده آبیاری و استفاده بهینه از بارندگی در مناطق خشک و نیمه­خشک استفاده از پلیمرهای سوپرجاذب است. به‌منظور افزایش بهره­وری مصرف آب در تولید گیاه ریحان (Ocimum basilicum L.)، بعنوان یکی از گیاهان دارویی با­ارزش و حساس به کم­آبی، یک آزمایش فاکتوریل در قالب طرح بلوک­های کامل تصادفی، با استفاده از دو پلیمرسوپرجاذب استاکوزورب (صنعتی) و برگ پنیرک (گیاهی)، هریک در چهار غلظت 0، 1/0%، 2/0% و 3/0% (وزنی/وزنی) و با دو روش کاربرد (مخلوط با خاک + ریشه و روش مخلوط با خاک)، در سه تکرار اجرا گردید و برخی صفات بیوشیمیایی، بیولوژیکی، مورفولوژیکی و بازدهی آب‌مصرفی بررسی شدند. با توجه به نتایج تمام تیمارها بخصوص اثرات متقابل آنها نسبت به شاهد اثرات مثبت و معنی­داری بر صفات اندازه­گیری شده داشتند. هر دو پلیمر آبدوست (استاکوزروب 2/0% بکار رفته در خاک و برگ پنیرک 3/0% بکار رفته در خاک + ریشه) با بهبود بازدهی آب‌مصرفی (60%)  قادر به کاهش شدت تنش خشکی در کشت ریحان بودند. تیمار استاکوزورب 2/0% با روش کاربرد در خاک، باعث افزایش تعداد برگ (89/149 در بوته) و بذر در بوته (2125 عدد) شد. در حالیکه تیمار مذکور با روش کاربرد در خاک + ریشه، صفات کلروفیلa (1-mg.g 74/30) و وزن هزاردانه (69/1 گرم در بوته) را افزایش داد. همچنین صفات عملکرد خشک (34/2 گرم در بوته) و صفات بیوشیمایی (کلروفیل b(1-mg.g  93/10) و ظرفیت آنتی­اکسیدانی (03/87 %)) با استفاده از تیمار برگ پنیرک (3/0%) به‌ترتیب با روش کاربرد در خاک+ ریشه و کاربرد در خاک بهترین نتایج را نشان دادند.

واژه‌های کلیدی: استاکوزورب، برگ پنیرک، پلیمرآبدوست، ریحان (Ocimum basilicum L.)، موسیلاژ

* نویسنده مسئول، تلفن: 09157347432 ، پست الکترونیکی: s.beigi61@gmail.com

مقدمه

 

گیاهان دارویی مخازن غنی از مواد مؤثره و اولیه در ساخت بسیاری از داروها بشمار می­روند (2). ریحان
(Ocimum basilicum L.) یکی از گیاهان دارویی مهم متعلق به تیره نعناع (Lamiaceae) است؛ که بعنوان گیاه دارویی، ادویه­ای و همچنین به­صورت سبزی تازه مورد استفاده قرار می­گیرد (2). مواد مؤثره پیکر رویشی این گیاه خاصیت ضد­قارچی و ضد­باکتریایی داشته، اشتها­آور است و برای معالجه نفخ شکم و کمک به هضم غذا استفاده می‍شود و نیز کاربرد وسیعی در صنایع غذایی، دارویی و آرایشی- بهداشتی دارد. ترکیبات عمده و مقدار اسانس ریحان با توجه به شرایط اقلیمی محل رویش متفاوت می‍باشد (2). این گیاه در طول فصل رشد به آبیاری فراوان احتیاج دارد (3). با توجه به قرار گرفتن کشور ایران در نواحی خشک و نیمه خشک جهان (9)، نزولات جوی اندک و پراکنده در بیشتر مناطق و عدم تأمین نیاز آبی گیاهان زراعی و باغی (13) و قرار گرفتن در معرض تنش خشکی، اتخاذ تدابیری مانند بهبود کارایی مصرف، استفاده بهینه از منابع آب و راهکارهای مقابله با تنش و کمبود آب در اولویت تحقیقاتی قرار دارد. از جمله راهکارهای افزایش بازدهی آبیاری در پروژه­های مختلف بخش کشاورزی (بویژه در مناطق خشک و نیمه­خشک) استفاده و بهره­گیری متناسب از مواد جاذب­الرطوبت می­باشد (7). پلیمرهای سوپرجاذب ترکیبات آلی از پلی­آکریلات پتاسیم و کوپلیمرهای پلی­آکریل­آمید بوده و بصورت مصنوعی تولید می­شوند (8). این مواد بی­بو، بی‌رنگ و بدون خاصیت آلایندگی خاک، آب و بافت گیاه هستند (7 و 8). این شبکه­های هیدروفیلی مقادیر زیادی آب یا محلول­های آبدار را جذب کرده و در خود نگه می­دارند. از این‌رو بعنوان یک ماده افزودنی به خاک در کشاورزی استفاده شده و با اصلاح محیط ریشه گیاه و افزایش نگهداشت آب در محیط رشد گیاه و امکان افزایش دور آبیاری، در نهایت با کاهش تنش ناشی از خشکی سبب بهبود رشد گیاه می‌شوند (10 و 11). موسیلاژ‏ها با کاهش پتانسیل آب در حدفاصل خاک و ریشه گیاه باعث کاهش نیاز به آب زیاد در گیاه می‌شوند (21). ثابت شده که کاربرد استاکوزورب در خاک، با افزایش نفوذپذیری خاک، دور آبیاری را افزایش می‌دهد (18). موسیلاژها از بهترین منابع هیدروکلوئیدهای پلی­ساکاریدی گیاهی بوده، با سایر هیدروکلوئیدها با منشأ گیاهی (نشاسته، قندها و پروتئین­ها) سازگاری داشته و عموماً شامل کربوهیدراتهایی مانند آرابینوز، زایلوز، اورنیک­اسید به همراه سلولز و سایر پلی­ساکاریدهای محلول در آب می‌باشند (24). این پلیمرهای آبدوست بعلت دارا بودن ویژگی­های با­ارزشی مانند پایدارکنندگی و سوسپانسیون­کنندگی در صنعت نساجی و داروسازی کاربردهای گسترده­ای دارند و در تهیه قرص­ها، امولسیون­کننده­ها و عوامل ژل­کننده بکار می‌روند (16). تأثیر سوپرجاذب200آ برای گیاهان برگ­نو حفظ آب را 33% نسبت به شاهد افزایش داد (18). توحیدی مقدم و همکاران (29) اظهار داشتند در شش ژنوتیپ مختلف کلزا تحت تنش خشکی با کاربرد پلیمرسوپرجاذب اثرات مخرب کمبود آب (کاهش فتوسنتز و محتوای کلروفیل) و نیز نیاز آبی کاهش و عملکرد افزایش یافت. میزان کلروفیل a ,b و بیومس کل بابونه آلمانی تحت تأثیر متقابل آبیاری و پلیمرسوپرجاذب قرار گرفتند (7). استفاده از سوپرجاذب آکوزورب موجب تأثیر مطلوب بر میزان کلروفیل و شاخصهای رشد (تعداد برگ، سطح برگ و وزن خشک ریشه) نسبت به اندام هوایی و فعالیت آنزیمهای آنتی‌اکسیدانی گردید (30). از پسماند (تفاله) گیاه کاساوا بعنوان پلیمرسوپرجاذب استفاده گردید و گزارش شد که تفاله اینگونه گیاهان پتانسیل بسیار زیادی برای کاربرد بعنوان یک جاذب طبیعی قوی را دارا هستند (19). سطوح مختلف تنش کم­آبی و کاربرد سوپرجاذب اختلافات معنی­داری را در میزان عملکرد دانه، شاخص برداشت، عملکرد بیولوژیک و فعالیت آنزیمهای آنتی­اکسیدان گیاه خردل نشان دادند (8). کاربرد سوپرجاذب تأثیر مثبت و معنی­داری بر شاخص کلروفیل در ذرت (12) و عملکرد دانه (تعداد بذر و وزن هزار دانه) ذرت داشت (12 و 27). اثر متقابل بیوسولفور، نیتروکسین و سوپرجاذب باعث افزایش عملکرد در گیاه ریحان شد (9). تاکنون تحقیقات اندکی در مورد تأثیر تنش خشکی بر گیاهان­ دارویی و نیز کاربرد و تأثیر پلیمرهای سوپرجاذب بر عملکرد و خصوصیات کمی و کیفی گیاهان یکساله حساس، سبزیجات آبدوست و گیاهان دارویی انجام شده است. از این‌رو استفاده از مواد سوپرجاذب به­تنهایی و یا در کنار سایر روش­های نوین آبیاری، اگر براساس داده­های پژوهشی، بدرستی پیاده شود و تداوم یابد، می­تواند ایران را از فجایع خشکسالی و زیست محیطی از یکسو و از وابستگی شدید غذایی و رهایی از بحران اشتغال از سوی دیگر، انقلابی در کشاورزی و اقتصاد ایجاد کند. باتوجه به اهمیت موارد فوق و نیز اهمیت آبیاری در تولید ریحان، بعلت حساسیت شدید به کم­آبی و نشان دادن علائم سریع کمبود آب، هدف از این پژوهش بررسی تأثیر سوپرجاذب استاکوزورب و موسیلاژ برگ پنیرک بر بازدهی آب­مصرفی، برخی خصوصیات مورفولوژیکی (تعداد برگ و عملکرد خشک اندام هوایی نسبت به ریشه)، خصوصیات بیوشیمیایی (ظرفیت آنتی­اکسیدانی، کلروفیل a ,b) و دو خصوصیت بیولوژیکی (تعدا بذر در بوته، وزن هزار دانه و شاخص تورم) ریحان اصلاح شده بود؛ تا بتوان با بررسی مقاومت گیاه به شرایط کم­آبی و میزان تأثیر پلیمرهای آبدوست برای بهبود صفات مذکور و نیز بررسی پتانسیل گیاه برای کشت در مناطق خشک، ضمن گام برداشتن به سمت کشاورزی پایدار، با کاهش هزینه­های تولید محصولات کشاورزی و افزایش بازدهی آب مصرفی، به حفظ محیط زیست نیز کمک کرده باشیم.

مواد و روشها

این پژوهش در مزرعه دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی، بصورت گلدانی در سال 92-1391، بصورت آزمایش فاکتوریل در قالب طرح بلوک­های کامل تصادفی در سه تکرار (بدلیل تخریبی بودن محاسبات صفات مورفولوژیکی و بیوشیمیایی، سه گلدان (تکرار) برای اندازه­گیری صفات مورفولوژیکی و بیوشیمیایی و سه گلدان (تکرار) برای اندازه­گیری صفات بیولوژیکی اختصاص داده شد) اجرا شد و تأثیر دو پلیمر سوپرجاذب استاکوزورب (صنعتی) و برگ گیاه پنیرک (گیاهی) هر یک در چهار سطح: صفر (شاهد)، 1/0% ، 2/0% و 3/0% (وزنی/وزنی) (به ترتیب صفر، 7 گرم، 14 گرم و 21 گرم در 7 کیلوگرم خاک هر گلدان)، با دو روش کاربرد: مخلوط کردن پلیمرها با خاک و ریشه­ گیاه و مخلوط کردن پلیمرها فقط با خاک، بر روی بازدهی آب مصرفی، برخی خصوصیات مورفولوژیکی (تعداد برگ و عملکرد خشک اندام هوایی نسبت به ریشه)، برخی خصوصیات بیوشیمیایی (ظرفیت آنتی­اکسیدانی، کلروفیلa ,b) در مرحله گلدهی و خصوصیات بیولوژیکی (تعدا بذر در بوته، وزن هزار دانه و شاخص تورم) در مرحله تولید زایشی ریحان مورد بررسی قرار گرفتند.

ابتدا بذرهای ریحان اصلاح شده رقم keshkeni luvelou در خرداد ماه در زمین کشت شد و گیاهان در مرحله چهار برگی داخل گلدان‏ها نشاء گردیدند (5 بوته به­عنوان مشاهده در هر گلدان). پلیمرها بعد از توزین بر اساس غلظتهای تعیین شده با آب مخلوط شدند و هیدروژل تهیه گردید. بعد از استقرار نشاها، آبیاری تمامی تیمارها بعد از رسیدن بیشترین غلظت (3/0%) به نقطه پژمردگی با یک میزان آب مشخص برای تمامی تیمارها انجام شد. در ‏‏نتیجه در این­حالت علاوه بر تیمار مذکور تیمارهایی که سطوح کمتری (صفر، 1/0%، 2/0%) از پلیمرها را داشتند؛ زودتر به­نقطه پژمردگی رسیده و در معرض تنش کم‏آبی قرار گرفته بودند. هدف از این کار مشخص شدن بهترین بازدهی آب مصرفی با توجه به تیمارهای مورد استفاده بود. به‌منظور اندازه‏گیری وزن خشک بخشهای مختلف گیاه پس از خشک کردن نمونه‏ها در سایه با استفاده از ترازوی دیجیتال مدل AND GF-3000 با دقت 1% گرم اندازه‏گیری گردید. وزن هزاردانه هر بوته پس از شمارش تعداد دانه در بوته توسط دستگاه بذرشمار (Durant) مدلSolid state 1800، توسط ترازوی دیجیتالShimadzu Libror AEU-210 با دقت 0001/0 اندازه‏گیری شد. بمنظور تعیین میزان شاخص تورم بذرها، طبق دستورالعمل منوگراف، 1 گرم بذر درون استوانه مدرج 25 میلی­لیتری، باارتفاع 5 ± 125 میلیمتر و با تقسیم بندی 5/0 میلی­لیتری ریخته شده و تا حجم 20 میلی­لیتر از آب مقطر پر­گردید. برای توزیع یکنواخت بذرها در یک‌ساعت ابتدایی، هر 10 دقیقه یکبار استوانه مدرج را تکان داده و افزایش حجم بذرها بعد از گذشت سه ساعت یادداشت گردید که بیانگر شاخص تورم بود (20).

میزان کلروفیل a، b، در این آزمایش با روش دِر و همکاران (22) و میزان مهار رادیکال­های DPPH با روش شیمادا و همکاران (28) مورد ارزیابی قرار گرفت. بازدهی آب مصرفی با توجه به وزن خشک (گرم) بوته‏های هر گلدان و میزان آب مصرف شده جهت آبیاری آنها تا زمان برداشت (زمان گلدهی) از فرمول مذکور محاسبه شد (11).

 میزان آب مصرفی/ وزن ماده خشک (gr) = بازدهی آب مصرفی

تجزیه واریانس داده‏های حاصل از آزمایش با استفاده از نرم افزار آماری JMP8، مقایسه میانگین صفات با استفاده از آزمون حداقل تفاوت معنی‏دار (LSD) و رسم نمودارها بوسیله نرم افزار Excel انجام شد.

نتایج

با توجه به جدول تجزیه واریانس (جدول 2)، بجز صفت شاخص تورم که برای هیچ‌ یک از تیمارهای اعمال شده در این تحقیق معنی­دار نبود؛ تمام تیمارها (نوع پلیمر، روش کاربرد، غلظت) بخصوص اثرات متقابل آنها نسبت به شاهد، اثرات مثبت و معنی­دار، در سطح احتمال 1 یا 5 درصد، بر صفات اندازه­گیری شده داشتند.


جدول 1- تجزیه فیزیکی و شیمیایی خاک مورد استفاده در گلدان‏ها

بافت خاک

pH

هدایت الکتریکی

(Ds/ms)

P2O5

(mg/kg)

K2

(mg/kg)

N2

(mg/kg)

Om%

OC%

لوم‌ شنی

8/7

21/1

2/17

233

640

64/0

37/0

OC%: درصد کربن آلی، Om%: درصد مواد آلی

جدول 2- تجزیه واریانس تیمارها بر برخی خصوصیات بیوشیمیایی، بیولوژیکی و بازدهی آب مصرفی ریحان

منابع تغییر

درجه آزادی

تعداد برگ

وزن خشک اندام هوایی/ریشه

بازدهی آب مصرفی

تعداد بذر در بوته

وزن هزار دانه

آنتی اکسیدانی

شاخص تورم

کلروفیل a

کلروفیل b

تکرار

2

** 26/288

ns 01/0

ns 006/0

ns 3/27559

ns 1/1521

ns 36/28

ns104/0

ns 49/0

* 12/3

روش کاربرد

1

** 29/893

**  72/0

*014/0

**8/232576

** 483406

**38/8370

ns 291/0

** 22/15

ns 006/0

نوع پلیمر

1

** 92/756

** 82/2

**017/0

**9/255524

** 7/577504

** 01/485

ns004/0

ns 81/1

** 29/10

غلظت

3

** 80/6338

** 63/1

** 169/0

** 8/1993753

** 5/2054124

**81/2735

ns 069/0

**99/119

** 47/11

روش کاربرد×غلطت

3

** 68/2182

** 29/0

** 013/0

** 4/94667

** 1/66138

**81/980

ns 131/0

** 77/5

**70/3

نوع پلیمر×غلظت

3

** 98/508

** 72/0

** 013/0

** 5/65626

5/199577

** 12/72

ns 009/0

** 76/16

** 39/11

روش کاربرد × نوع پلیمر

1

** 97/8213

** 65/0

** 025/0

** 04/86497

** 5/328848

**79/521

ns 004/0

** 98/23

ns 78/1

روش کاربرد ×نوع پلیمر × غلظت

3

** 06/1286

** 67/0

** 015/0

** 7/11503

9/102123

**46/95

ns 230/0

** 59/40

** 07/9

خطا

30

39/78

01/0

002/0

8/51949

2/2925

63/13

145/0

87/0

72/0

ns، * ، **: به‌ترتیب غیرمعنی‌دار و معنی‌دار در سطح احتمال  05/0p‹  و 01/0p‹ 

 

نتایج حاصل از بررسی مقایسه میانگین‏ها (جدول 3) نشان داد که میزان کلروفیل a در تیمار استاکوزورب 2/0% بکار رفته در خاک + ریشه (1-mg.g 74/30) بیشترین مقدار را بخود اختصاص داد که با اثرمتقابل سه فاکتور برگ پنیرک 3/0% بکار رفته در خاک و ریشه (1-mg.g 11/30) و اثر متقابل سه فاکتور استاکوزورب 3/0% بکار رفته در خاک (1-mg.g 60/29) اختلاف معنی­داری نداشت. کمترین میزان کلروفیل a (1-mg.g 24/20) مربوط به شاهد بود که با اثر متقابل سه فاکتور استاکوزورب 1/0% بکار رفته در خاک و ریشه اختلاف معنی­داری نداشت (جدول 3). وزن هزاردانه نیز با تیمار استاکوزورب 3/0% بکار رفته در خاک + ریشه (69/1 گرم در بوته) افزایش یافت که با اثر متقابل سه فاکتور استاکوزروب2/0% بکار رفته در خاک و ریشه (64/1 گرم در بوته) و برگ پنیرک 2/0% بکار رفته در خاک (63/1 گرم در بوته) تفاوت معنی­داری نداشت و کمترین وزن هزاردانه (26/1گرم در بوته) نیز مربوط به تیمار شاهد بود (جدول 3). با تیمار برگ پنیرک 3/0% (بکار رفته در خاک)، بیشترین میزان کلروفیل b
(1-mg.g  93/10) و ظرفیت آنتی­اکسیدانی (03/87 %) بدست آمد. ظرفیت آنتی­اکسیدانی در اثر متقابل سه فاکتور برگ پنیرک 2/0% بکار رفته در خاک (78/86 %) با تیمار برگ پنیرک 3/0% (بکار رفته در خاک)، اختلاف معنی­داری نداشت و کمترین میزان ظرفیت آنتی­اکسیدانی (39/28 %) نیز در تیمار شاهد بدست آمد (شکل 2). تیمار استاکوزورب 3/0% (بکار رفته در خاک) تعداد برگ در بوته (89/149 دربوته) را افزایش داد. طبق نتایج بدست آمده (جدول 3) برگ پنیرک بکار رفته در خاک و ریشه در غلظتهای 2/0% (22/132 در بوته) و 1/0% (10/125 در بوته) نیز تأثیر مطلوبی بر تعداد برگ در بوته داشت. همچنین با استفاده از تیمار استاکوزورب 2/0% بکار رفته در خاک (2125 عدد)، بیشترین تعداد بذر در بوته حاصل گردید و کمترین تعداد بذر در بوته (09/802 عدد) متعلق به شاهد بود. تمام تیمارها از نظر بازدهی آب مصرفی نسبت به شاهد برتری (تقریبا30%) داشتند (شکل 1) و بیشترین بازدهی آب­مصرفی (60%) در اثر متقابل سه فاکتور استاکوزروب 2/0% بکار رفته در خاک بدست آمد که با اثر متقابل سه فاکتور برگ پنیرک 3/0% بکار رفته در خاک و ریشه (59%) تفاوت معنی­داری نداشت و کمترین بازدهی آب مصرفی متعلق به تیمار شاهد (26%) بود. همچنین نتایج حاصل از بررسی مقایسه میانگین‏ها (جدول 3) نشان داد که بیشترین (34/2 گرم در بوته) و کمترین (50/0گرم در بوته) مقدار وزن خشک اندام هوایی نسبت به ریشه به‌ترتیب بواسطه اثر متقابل سه فاکتور برگ پنیرک 3/0% بکار رفته در خاک، ریشه و تیمار شاهد بدست آمد.

 

جدول 3- مقایسه میانگین اثرات متقابل تیمارها بر برخی خصوصیات مورفولوژیکی، بیوشیمیایی، بیولوژیکی و بازدهی آب مصرفی در ریحان

تیمارها

تعداد برگ

وزن خشک اندام هوایی/ریشه (gr)

وزن هزار دانه

(gr)

تعداد بذر در بوته

کلروفیل a

(1-mg.g)

کلروفیل b

(1-mg.g)

روش کاربرد × غلظت

 

 

 

 

 

 

شاهد

e 39/0 ± 18/69

e 01/0 ± 50/0

d64/0 ± 26/1

e46/0 ± 13/802

 d08/0 ± 24/20

d02/0 ± 65/5

خاک × 1/0%

c 64/0±  27/98

c 05/0 ± 90/0

c27/0 ± 44/1

ab41/2 ± 48/1747

c84/0 ± 01/23

c14/0 ±80/6

خاک × 2/0%

b 07/1± 54/116

c 24/0 ± 85/0

a05/1 ±62/1

d08/0 ± 19/1300

b73/0 ± 27/24

bc41/0 ± 17/7

خاک × 3/0%

a78/0 ± 05/134

b 02/0 ± 14/1

c26/0 ± 43/1

a51/2 ± 00/1858

a92/0 ± 10/27

a63/0 ± 59/8

خاک+ ریشه × 1/0%

c 60/0±  56/98

b 02/0 ± 16/1

b31/0 ±48/1

cd17/0 ± 49/1432

bc81/0  ±59/23

abc48/0 ±60/7

خاک+ ریشه × 2/0%

a83/0± 61/129

a98/0 ± 60/1

a94/0 ±59/1

cd04/0 ± 11/1327

a87/0 ± 42/27

ab81/0 ±00/8

خاک+ ریشه × 3/0%

d 95/0 ± 99/85

a 39/1 ± 52/1

b55/0 ±51/1

bc64/3 ± 21/1589

a93/0  ±88/27

bc86/0 ± 05/7

 

 

 

 

 

 

 

نوع پلیمر × غلظت

 

 

 

 

 

 

شاهد

e 39/0 ±  18/69

e 39/0 ± 50/0

e64/0 ± 26/1

d46/0 ±  13/802

d08/0 ± 24/20

e02/0 ± 65/5

استاکوزورب × 1/0%

d 02/0 ±  14/97

d 02/0 ± 77/0

d43/0 ±43/1

a96/0 ±  74/1741

c22/0 ± 19/22

bc48/0 ± 61/7

استاکوزورب × 2/0%

a37/1 ±15/136

08/1  ± 30/1 c

ab95/0 ±62/1

c58/0  ±98/1432

a76/0 ± 60/27

bc68/0 ±  15/7

استاکوزورب × 3/0%

b32/0 ± 20/114

76/0  ± 02/1 d

a01/1 ± 63/1

a03/1 ± 37/1744

a72/0 ± 62/27

de18/0 ± 99/5

برگ پنیرک × 1/0%

cd 65/0 ± 88/99

28/1  ± 99/0 b

c68/0 ±49/1

bc67/0 ± 22/1438

b24/0 ± 42/24

cd28/0 ± 79/6

برگ پنیرک × 2/0%

bc 38/0 ± 99/109

36/1  ± 84/4 b

b77/0 ± 58/1

c19/0 ± 33/1194

b28/0 ± 09/24

b03/1 ± 01/8

برگ پنیرک × 3/0%

bcd 50/0 ± 85/105

91/1  ± 24/1 a

e05/0 ± 30/1

ab55/1 ± 84/1702

a94/0 ± 35/27

a28/1 ±  65/9

 

 

 

 

 

 

 

نوع پلیمر × روش کاربرد

 

 

 

 

 

 

خاک × استاکوزروب

a94/1 ±  56/121

d 03/0 ± 72/0

b04/0 ± 46/1

a15/1 ± 36/1542

ab41/0 ± 56/24

c28/0 ± 39/6

خاک + ریشه × استاکوزروب

c 05/0 ± 77/86

c 21/2  ±83/0

c10/0 ± 41/1

b81/0 ± 25/1318

b32/0 ± 27/24

bc37/0 ± 80/6

خاک × برگ پنیرک

c01/0 ±  46/87

b 20/0±  97/0

a15/0 ± 51/1

b75/0 ± 54/1311

c16/0  ±75/22

a48/0 ±71/7

خاک + ریشه × برگ پنیرک

b02/0 ±  99/104

a 78/0±  55/1

c21/0 ±41/1

b91/0 ± 22/1257

a47/0 ± 29/25

ab44/0 ± 34/7

 

 

 

 

 

 

 

نوع پلیمر × روش کاربرد × غلظت

 

 

 

 

 

 

شاهد

f 39/0 ± 18/69

g01/0± 50/0

 g05/0 ±26/1

h46/0 ±09/802

f08/0 ± 24/20

e05/0 ±65/5

خاک × استاکوزروب ×1/0%

c07/2 ± 89/121

d71/0± 02/1

 e05/0 ±42/1

b92/0 ±00/1972

d02/0 ±93/23

d14/0 ±80/4

خاک × استاکوزروب ×2/0%

ab 03/0 ± 3/145

fg23/0± 56/0

 bc05/0 ±61/1

a53/1 ±2125

cd07/0 ±46/24

e74/0 ± 59/5

خاک × استاکوزروب ×3/0%

a25/0 ± 89/149

e04/0± 81/0

 cd05/0 ±58/1

b01/0 ± 33/1886

a89/0 ± 60/29

d25/0 ±39/4

خاک+ ریشه × استاکوزروب × 1/0%

f07/1 ± 40/72

 fg09/0± 53/0

 e05/0 ±45/10

cd07/0 ±00/1645

f05/0 ±45/20

c64/0 ± 01/7

خاک+ ریشه × استاکوزروب × 2/0%

c 23/1 ± 00/127

c78/1± 61/1

 ab05/0 ±64/1

f51/0 ± 66/1338

a01/1 ± 74/30

 c65/0 ± 45/7

خاک+ ریشه × استاکوزروب × 3/0%

ef25/2 ±  51/78

ef75/0± 70/0

 a05/0 ±69/1

f09/0 ± 66/1534

bc09/0 ± 65/25

c58/0 ±86/7

خاک × برگ پنیرک ×1/0%

ef29/1 ±  66/74

e78/0± 78/0

 e05/0 ±46/1

de24/0 ± 33/1556

e04/0 ± 10/22

e60/0 ± 49/5

خاک × برگ پنیرک ×2/0%

de01/0 ±  77/87

d07/1± 14/1

 abc05/0 ±63/1

g34/0 ± 00/1159

d02/1 ±08/24

a44/1 ± 78/10

خاک × برگ پنیرک ×3/0%

c04/0 ±  22/118

c83/0± 47/1

 fg05/0 ±28/1

c06/0 ±33/1728

cd40/1 ± 60/24

a74/1 ± 93/10

خاک+ ریشه × برگ پنیرک × 1/0%

c25/ 1±  10/125

b58/2± 79/1

 d05/0 ±52/1

f91/1 ± 00/1420

b77/0 ±73/26

b27/1 ± 63/9

خاک+ ریشه × برگ پنیرک × 2/0%

bc71/0 ±  22/132

c93/1± 59/1

 d05/0 ±54/1

g43/1 ±33/1229

cd23/0 ±10/24

 b97/0 ±67/9

خاک+ ریشه × برگ پنیرک × 3/0%

d05/1 ± 48/93

a67/4± 34/2

 f05/0 ±33/1

c09/0 ± 66/1653

a47/1 ± 11/30

b91/0 ±07/9

تیمارهای دارای حداقل یک حرف مشترک از نظر آماری (آزمونLSD) با احتمال 05/0 p‹تفاوت معنی­داری باهم ندارند.

 

شکل 1- اثر متقابل نوع پلیمر × روش کاربرد × غلظت بر بازدهی آب مصرفی در ریحان

اعداد با حروف مشترک در هر ستون دارای اختلاف معنی­دار (01/0p<) نمی­باشند.

 

شکل 2- اثر متقابل نوع پلیمر × روش کاربرد × غلظت بر ظرفیت آنتی­اکسیدانی ریحان

اعداد با حروف مشترک در هر ستون دارای اختلاف معنی­دار (01/0p<) نمی­باشند. 


بحث

نتایج حاصل از این آزمایش در مورد استفاده از سوپرجاذب استاکوزورب و پلیمر طبیعی برگ پنیرک در محیط کشت ریحان نشان داد که صفات مورفولوژیکی، بیوشیمیایی و زایشی ریحان در شرایط تنش خشکی (شاهد) کاهش یافت. با توجه به این نکته که ریحان از گیاهان حساس به شرایط کم‌آبی می‌باشد؛ صفات مذکور با استفاده از این پلیمرهای آبدوست و با قرار گرفتن گیاه در شرایط مطلوب از نظر نیاز آبی، عملکرد بهتری را نشان دادند. توانایی بالای پلیمر استاکوزورب در نگهداری و حفظ آب به اثبات رسیده است (14). پلیمرهای سوپرجاذب می‌توانند توسط جذب آب حاصل از آبیاری و بارندگی، از فرونشت عمقی آب جلوگیری کرده و با کاهش دور آبیاری و کاهش میزان آب­مصرفی، کارایی آب مصرفی را افزایش دهند (11، 17، 23، 29). پلیمر سوپرجاذب استاکوزورب و برگ پنیرک به­عنوان یک پلیمر آبدوست گیاهی و نگهدارنده آب (بعلت دارا بودن موسیلاژ) برای مهیا کردن آب برای گیاه در شرایط کم­آبی مفید بوده و باعث افزایش بازدهی آب مصرفی (دو برابر) شد. احتمالاً حصول این نتیجه به­علت نگهداری بهتر و در دسترس بودن آب در منطقه ریشه از ابتدای انتقال نشا و کمک به جذب بهتر آب توسط گیاه ریحان بود. برای هر دو تیمار، صفت عملکرد ماده خشک اندام­هوایی نسبت به ریشه نیز هم راستا با افزایش بازدهی آب­مصرفی افزایش یافت. تشابه نتایج این دو صفت نشان داد که پلیمرهای آبدوست بکار رفته در این تحقیق (استاکوزورب و برگ پنیرک) از طریق ذخیره آب در محیط رشد گیاه و بهبود بازدهی آب­مصرفی و در نتیجه با کاهش اثرات تنش کم­آبی مانع از کاهش زیست توده و عملکرد ماده خشک در ریحان شدند. بطورکلی، کارآیی در مصرف آب و بهبود تولید مواد خشک از جمله واکنشهای مثبت گیاه به کاربرد سوپرجاذبها هستند (7، 30). محققان دیگری نیز تأثیر مثبت استفاده از سوپرجاذبها بر افزایش بازدهی آبیاری، جلوگیری از کاهش تعداد برگ و افزایش عملکرد وزن خشک و عملکرد بیولوژیک گیاهان را در شرایط تنش خشکی گیاهان ثابت کرده‌اند (9، 12، 17، 27). تنش کم آبی موجب کاهش شاخص محتوای کلروفیل (5) و کاهش میزان کلروفیل b ,a و کاروتنوئیدها در برگ می شود (1). پلیمرهای آبدوست مورد استفاده در این پژوهش نیز با کنترل صدمات ناشی از تنش کم­آبی، صفات کلروفیل b ,a و نیز ظرفیت آنتی­اکسیدانی را در گیاه ریحان نسبت به شاهد افزایش دادند. سوپرجاذبها بعنوان یک ماده جذب کننده آب و سایر محلولها، در جلوگیری از شستشوی ازت از اطراف ریشه گیاهان اثر مثبت دارند (وجود ازت باعث افزایش رنگ می­شود) (17). اثرات مثبت پلیمرهای آبدوست روی میزان کلروفیل، توسط محققان دیگری نیز به اثبات رسیده است (7، 25، 26، 29،30). تیمار برگ­ پنیرک برترین نتایج را در صفات ظرفیت آنتی­اکسیدانی، کلروفیل b و عملکرد ماده خشک نسبت به تیمار استاکوزورب داشت و برای صفات بازدهی آب مصرفی، کلروفیل a و وزن هزاردانه نیز تفاوت معنی­داری، با نتایج برتر بدست آمده در تیمار استاکوزورب نداشت. تیمار برگ پنیرک 3/0% با روش کاربرد در خاک + ریشه در افزایش کلروفیل a و با روش کاربرد در خاک در افزایش کلروفیل b و ظرفیت آنتی­اکسیدانی مؤثر بود. همچنین تیمار استاکوزورب 2/0% (بکار رفته در خاک و ریشه)، صفات مذکور (کلروفیل b ,a و ظرفیت آنتی­اکسیدانی) را در شرایط کم­آبی افزایش داد. لازم به ذکر است که نتایج مطلوب­تر تیمار برگ پنیرک نسبت به تیمار استاکوزورب بر صفت آنتی­اکسیدانی ریحان، احتمالا می­تواند مربوط به وجود آنتی­اکسیدان­های طبیعی در آن باشد. استفاده از کیتوزان نیز به عنوان یک ترکیب پلی­ساکارید مانع از تنش کم­آبی و موجب افزایش فعالیت آنتی­اکسیدانی در گیاهچه­های گلرنگ گردید (15). حصول نتایج افزایش ظرفیت آنتی­اکسیدانی، با کاربرد پلیمرهای آبدوست (استاکوزورب و برگ پنیرک) در شرایط کم­آبی در این پژوهش، می تواند ناشی از کاهش تنش خشکی و در نتیجه کاهش فعالیت آنزیمهای آنتی­اکسیدانت (کاتالاز و پراکسیداز) باشد (15)، که نیاز به تحقیقات بیشتری در این زمینه وجود دارد. تنش خشکی در مراحل مختلف رشد بخصوص مراحل گلدهی و دانه‏بندی محدود کننده­ عملکرد بوده و در بسیاری از گیاهان زراعی، تنش آب در طی پر شدن دانه، وزن دانه‏ها را تحت تأثیر قرار داده و سبب کوچک‏ شدن و چروکیده ‏شدن دانه‏ها می‏گردد (5 و31). نتایج بدست آمده در این تحقیق مبنی بر تأثیر مثبت پلیمرهای آبدوست در جلوگیری از کاهش تعداد و وزن دانه‌ها در گیاه ریحان از طریق کاهش تنش خشکی بود که با نتایج سایر محققان مطابقت داشت (9، 25، 27). تیمارهای برگ پنیرک و استاکوزورب در غلظت 2/0% به ترتیب با روش کاربرد در خاک و کاربرد در خاک و ریشه وزن هزار دانه ریحان را افزایش دادند. تأثیر مثبت تیمار برگ پنیرک بر وزن هزار دانه ریحان نشان داد که تأثیر این پلیمر در محیط کشت تا اواخر دوره رشد وجود داشت، البته نیاز به تحقیقات بیشتری در رابطه با این موضوع می­باشد. نتایج حاصل از این پژوهش نشان داد که تأثیر هر دو ترکیب آبدوست مورد استفاده (برگ پنیرک و استاکوزورب) و غلظت­های مختلف و روش­های کاربرد آنها بر شاخص تورم بذرهای ریحان معنی­دار نشد. این نتیجه با نتایج بقالیان (4) و خزاعی و همکاران (6) که اظهار داشتند، سطوح مختلف آبیاری بر شاخص تورم بذرهای اسفرزه اثر معنی­داری نداشت؛ مطابقت داشت. بنابراین احتمال اینکه تمام پلیمرهای آبدوست مانع از اعمال تنش بر گیاه ریحان و تفاوت معنی­دار در شاخص تورم در بذرهای آن شده­اند و تنش خشکی در تیمار شاهد (بدون پلیمر) نیز تأثیری بر شاخص تورم بذرها نداشته است، وجود دارد و نتایج حاصل در این تحقیق دور از انتظار نیست.

نتیجه­گیری کلی

بطورکلی صفات مورد بررسی، نتایج بهتری را با کاربرد هر دو پلیمر آبدوست در غلظت­های بالاتر نشان دادند. همچنین روش کاربرد پلیمرها برای تیمار برگ پنیرک معنی­دار نبود. تیمار برگ پنیرک (غلظت 3/0%) با هر دو روش کاربرد (کاربرد در خاک و کاربرد در خاک + ریشه) و استاکوزورب با غلظت 2/0% با روش کاربرد در خاک و ریشه و استاکوزورب 3/0%  با روش کاربرد در خاک در شرایط کم­آبی بهترین نتایج را برای برخی صفات مورفولوژیکی، بیوشیمیایی، بیولوژیکی و بازدهی آب مصرفی اندازه­گیری شده در این پژوهش رقم زدند. در پایان نتایج نشان داد که ترکیبات طبیعی می­توانند جایگزین مناسبی برای ترکیبات شیمیایی باشند، هر چند انتخاب هر یک از این دو پلیمر برای استفاده با در نظر گرفتن خصوصیات آنها مانند مدت ماندگاری و امکان استفاده مجدد از آنها، به تجزیه­پذیری، در دسترس بودن و ارزان بودن آنها بستگی دارد. 

1- احمدی موسوی، ع. ا.، منوچهری کلانتری، خ.، ترکزاده، م.، 1384. اثر نوعی براسینواستروئید (24-epibrassinolide) بر مقدار تجمع مالون دآلدئید، پرولین، قند و رنگیزه­های فتوسنتزی در گیاه کلزا (.Brassica napus L) تحت تنش کم­آبی. مجله پژوهشهای گیاهی (مجله زیست شناسی ایران)، 18(4): 295- 306.
2- امیدبیگی، ر.، 1390. تولید و فرآوری گیاهان دارویی. جلداول. انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد،347صفحه.
3- امیدبیگی، ر.، 1385. تولید و فرآوری گیاهان دارویی. جلد سوم. انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد، 397 صفحه.
4- بقالیان، ک.، 1378. اثر رطوبت خاک و هوا بر کیفیت و کمیت موسیلاژ اسفرزه. پایان نامه کارشناسی ارشد علوم باغبانی. دانشگاه تهران.
5- حیدری، ن.، پوریوسف، م.، توکلی، ا.، 1393. تاثیر تنش خشکی بر فتوسنتز، پارامترهای وابسته به آن و محتوای نسبی آب گیاه آنیسون  .(Pimpinella anisum L.)مجله پژوهش­های گیاهی (مجله زیست شناسی ایران)، 26 (3): 829-839. 
6- خزاعی، ح.، ثابت تیموری، م.، نجفی، ف.، 1386. بررسی اثر رژیمهای مختلف آبیاری و میزان کاشت بذر بر عملکرد و اجزای عملکرد و کیفیت گیاه دارویی اسفرزه (Plantago ovata L.). پژوهش­های زراعی ایران، 5: 84-77.
7- رازبان، م.، پیرزاد، ع .، 1390 . بررسی اثر کاربرد مقادیر مختلف سوپرجاذب تحت رژیم های آبیاری متفاوت بر رشد و تحمل کم‏آبی در کشت دوم بابونه آلمانیMatricaria chamomilla L.) ). نشریه دانش کشاورزی و تولید پایدار. 21 (4): 137-123.
8- رحمانی، م.، حبیبی، د.، شیرانی راد، ا. م.، دانشیان، ج.، ولد آبادی، س. ع.، مشهدی اکبر بوجار، م.، خلعتبری، الف. م.، 1388. اثر کاربرد غلظتهای مختلف پلیمرسوپرجاذب بر عملکرد و فعالیت آنزیم‏های آنتی‏اکسیدان در گیاه دارویی خردل در شرایط تنش خشکی. مجله علمی تنش‏های محیطی در علوم گیاهی. 1 (1): 38-23.
9- شاه‏حسینی، ر.، امیدبیگی، ر.، کیانی، د.، 1391. بررسی اثر کودهای زیستی بیوسولفور و نیتروکسین و پلیمر‏‏سوپرجاذب بر رشد، عملکرد و کمیت اسانس گیاه دارویی ریحان. نشریه علوم باغبانی (علوم و صنایع کشاورزی). 26 (3): 254-246.
10- عابدی کوپایی، ج.، فرحناز، س.، 1383. ارزیابی اثر کاربرد پلیمرهای ابرجاذب بر ظرفیت نگهداشت و پتانسیل آب بر سه نوع خاک. مجله علوم و تکنولوژی پلیمر. 17 (3): 173-163.
11- عابدی کوپایی، ج.،مسفروش، م.، 1388. ارزیابی کاربرد پلیمرسوپرجاذب بر عملکرد، کارآیی مصرف آب و ذخیرة عناصر غذایی در خیار گلخانه­ای. مجله آبیاری و زهکشی ایران. 3 (2): 111-100.
12- فاضلی رستم پور، م.، ثقه الاسلامی، م. ج.، موسوی غ.، 1389. بررسی تاثیر تنش خشکی و سوپرجاذب بر محتوی نسبی آب و شاخص کلروفیل برگ و رابطه آن ها با عملکرد دانه در ذرت. فصلنامه علمی پژوهشی فیزیولوژی گیاهان زراعی. دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز. 6 (1): 19-29.
13- فرزانه، ا.، غنی، ع.، عزیزی، م.، 1389. تأثیر تنش آبی بر ویژگی های ظاهری، عملکرد و درصد اسانس در گیاه ریحان (رقم کشکنی لولو) (Keshkeni luvelo). مجله پژوهش های تولید گیاهی. 17 (1): 103-111.
14- منتظر، ع. ا.، ۱۳۸۷ . بررسی تأپیر پلیمر سوپرجاذب استاکوزورب بر زمان پیشروی و پارامترهای نفوذ خاک در روش آبیاری جویچه ای. مجله آب و خاک(علوم و صنایع کشاورزی). 22 (2): ۳۵7-۳۴2.
15- مهدوی، ب.، مدرس ثانوی، ع. م.، علیخانی، م. آ.، شریفی، م.، 1392. اثر غلظتهای مختلف کیتوزان بر جوانه­زنی بذر و آنزیمهای آنتی اکسیدانت گلرنگ (Carthamus tinctorius L.) در شرایط تنش کم­آبی. مجله پژوهشهای گیاهی (مجله زیست شناسی ایران)،  26 (3): 352- 365.
16- میرمعصومی، م.، 1371. اثر فواصل آبیاری و تراکم بوته بر کمیت و کیفیت گیاه دارویی اسفرزه (.Plantago ovata L). پایان نامه کارشناسی ارشد زراعت. دانشکده کشاورزی. دانشگاه فردوسی مشهد
17- یاری، س.، مرادی، پ.، خلیقی سیگارودی، ف.، 1392. اثرات کاربرد آلومینوسیلیکات زئولیت بر صفات مورفولوژیک و ترکیبات شیمیایی گیاه دارویی آلوئه ورا (Aloe vera L.) در شرایط تنش خشکی. مجله داروهای گیاهی. 4 (4): 170-179.
 
18- Abedi-Koupai, J., Sohrab, F. and Swarbrick, G. 2008. Evaluation of hydrogel application on soil water retention characteristics. Journal of Plant Nutrition. 31, 317-331.
19- Alim Masud, Z., Khotib, M., Farid, M., Nur, A. and Amroni, M. 2013. Superabsorbent derived from Cassava waste pulp. International Journal of Recycling of Organic Waste in Agriculture.2-8.
20- Anonymous. 1996. British herbal pharmacopeia. British herbal medicine association. 211p.
21- Carminati, A. and Moradi, A. 2010. How the soil-root interface affects water availability to plants.Geophysical Research Abstracts. 12, 10677
22- Dere, S., Gunes, T. and Sivaci, R. 1998. Spectrophotometric determination of chlorophyll a, b and total carotenoid contents of some algae species using different solvents.Journal of Botany. 22,13-17.
23- Montesano, F. F., Parente, A., Santamaria, P., Sannino, A. and Serio, F. 2015. Biodegradable superabsorbent hydrogel increases water retention properties of growing media and plant growth. Agriculture and Agricultural Science Procedia. 4, 451– 458 
24- Linberg, B., Moshihuzzaman, M., Nahar, N., Abeysekera, R.M., Borwn, R.G. and Willison, J. H. M. 1990. An unusual (4-0-methyl –d-glucurono) –d-xylan isolated from the mucilage of seeds of the quince tree (Cydonia oblonga L.) .Carbohydrate Research. 207 (2),307-310.
25- Nazarli, H., Zardashti, M. R., Darvishzadeh, R. and Najafi, S. 2010. The effect of water stress and polymer on water use efficiency, yield and several morphological traits of sunflower under greenhouse condition. Notulae Scientia Biologicae. 2, 53-58.
26- Pirzad, A., Shakiba, M.R., Zehtab-Salmasi, S., Mohammadi, A., Darvishzadeh, R. and Hassani, A. 2011. Effect of water stress on leaf relative water content, chlorophyll, proline, and soluble carbohydrates in Matricaria chamomilla L. Journal of Medicinal Plants Research. 5(12), 2483-2488.
27- Rafiei, F., Nourmohammadi, G., Chokan, R., Kashani, Ali., Haidari Sharif Abad, H. and Shoaei, Shahram. 2012. Effect of Superabsorbent Polymer (Tawarat A200) On Two Hybrid Of Corn (KSC700 and KSC500) Under Deficit Irrigation. Advances in Environmental Biology. 6 (1), 139-144.
28- Shimada, K., Fujikawa K., Yahara K. and Nakamura T. 1992. Antioxidative properties of xanthin on autoxidation of soybean oil in cyclodextrin emulsion. Journal of Agricultural and Food Chemistry. 40, 945-948.
29- Tohidi-Moghadam, H. R., Zahedi, H. and Ghooshchi, F. 2011. Oil quality of canola cultivars in response to water stress and superabsorbent polymer application. Pesquisa Agropecuária Tropical (Agricultural Research in the Tropics). 41(4), 579-586.
30- Tongo, A., Mahdavi, A. and Sayad, E. 2014. Effect of superabsorbent polymer aquasorb on chlorophyll,
antioxidantenzymes and some growth characteristics of Acacia Victoriaeseedlings under drought stress. ECOPERSIA. 2 (2), 571-583.
31- Walton, P. D. 1991. Forages cultivated of management and production. Publications Astan Quds Razavi, Mashhad. pp: 448.
Volume 30, Issue 1
June 2017
Pages 129-138
  • Receive Date: 15 March 2015
  • Revise Date: 23 November 2015
  • Accept Date: 27 December 2015