بررسی ارزش رجحانی گونه‌های مرتعی برای شتر در مراتع ییلاقی و قشلاقی سمنان طی سه سال متوالی

نویسندگان

1 عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور

2 مرکز تحقیقات سمنان

3 دانشجوی ارشد مرتعداری - دانشکده منایع طبیعی - دانشگاه تهران

4 دانشکاه تهران

چکیده

سطح وسیعی از هر استان را مراتع با پوشش گیاهی مخصوص به خود پوشش داده و هر منطقه نوع دام سازگار به شرایط ویژه خود را داراست. دام‌های چرا کننده در مراتع رفتار چرایی و تغذیه‌ای خاصی را از خود نشان می‌دهند. با توجه به سطح وسیع مراتع و هزینه‌بر بودن پروژه‌های اصلاحی، باید قبل انجام چنین طرح‌هایی، نیاز دام‌ها و ارجحیت انتخاب گونه‌های مورد تغذیه آنها مورد ارزیابی قرار گیرد. مراتع ییلاقی و قشلاقی شهرستان گرمسار عمدتا برای تغذیه دام‌های شتر، گوسفند و بز مورد استفاده قرار می‌گیرند. این تحقیق با استفاده از روش زمانی به مدت سه سال متوالی (86 تا 88) با هدف بررسی ارزش رجحانی گونه‌های مورد تغذیه دام چرا کننده شتر در دو منطقه ییلاق و قشلاق در مراتع منطقه انجام شد. نتایج بررسی گونه‌های انتخابی شتر نشان داد که این حیوان هم در ییلاق و هم در قشلاق گیاهان بوته‌ای‌خاردار و پهن برگ خاردار مانند خارشتر(Alhagi psedoalhagi)، لور(Halocnenum strobilaceum) و گونه‌های درختچه مانند گز (Tamarix leptopetata) را نسبت به سایر گیاهان ترجیح داده‌ و استفاده می‌کند و سایر فرم‌های رویشی را بسیار کمتر مصرف و از گندمیان مانند کاله (psathyrostachys fragilis) در حد بسیار ناچیز تعلیف می‌کند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Study of preference value of range plants for camel in winter and summer pastures of Semnan province during three consecutive years

نویسنده [English]

  • habib yazdanshenas 3

3 MSc.student of range Management,Faculty of Ntural Resources,University of Tehran

چکیده [English]

The widely area of each state consist of rangeland with special vegetation and livestock in which are compatible to existing conditions. Livestock has special grazing and feeding behavior in pasture. Due to the large scale of rangelands area and high costs of improvement projects, this is essential to identifying the animal requirements and preference value of plant species for them before any practices. Winter and summer pastures in GarmSar city are mainly used to feeding livestock such as camel, sheep and goat. This research was conducted by using timing method to evaluate the preference value of the plant species for camel in summer and winter pastures for three consecutive years (86 -88). The results showed that camel feeds on thorny forb and thorny shrub such as Alhagi psedoalhagi, Halocnenum strobilaceum and Tamarix leptopetata in summer and winter rangelands. Other life form plant was consumed less than thorny plants and grasses such as psathyrostachys fragilis and does not used generally.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Preference value
  • Camel
  • Thorny shrub
  • Thorny forb
  • Semnan Province

بررسی ارزش رجحانی گونه­های مرتعی برای شتر در مراتع ییلاقی و قشلاقی سمنان طی سه سال متوالی

محمد فیاض1*، حسین عامری 2، حبیب یزدان­شناس 3 و حسن یگانه4

1 تهران، مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور

2 سمنان، مرکز تحقیقات منابع طبیعی و امور دام استان سمنان 

3 کرج، دانشگاه تهران، دانشکده منابع طبیعی، گروه مرتع‌داری 

4 گرگان، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان

تاریخ دریافت: 21/6/92                تاریخ پذیرش: 19/7/93 

چکیده

سطح وسیعی از هر استان را مراتع با پوشش گیاهی مخصوص به خود پوشش داده و هر منطقه نوع دام سازگار به شرایط ویژه خود را داراست. دام­های چراکننده در مراتع رفتار چرایی و تغذیه­ای خاصی را از خود نشان می­دهند. با توجه به سطح وسیع مراتع و هزینه­بر بودن پروژه­های اصلاحی، باید قبل از انجام چنین طرح­هایی، نیاز دام­ها و ارجحیت انتخاب گونه­های مورد تغذیه آنها مورد ارزیابی قرار گیرد. مراتع ییلاقی و قشلاقی شهرستان گرمسار عمدتا برای تغذیه دام­های شتر، گوسفند و بز مورد استفاده قرار می­گیرند. این تحقیق با استفاده از روش زمانی به مدت سه سال متوالی (86 تا 88) با هدف بررسی ارزش رجحانی گونه­های مورد تغذیه دام چراکننده شتر در دو منطقه ییلاق و قشلاق در مراتع منطقه انجام شد. نتایج بررسی گونه­های انتخابی شتر نشان داد که این حیوان هم در ییلاق و هم در قشلاق گیاهان بوته­ای­خاردار و پهن برگ خاردار مانند خارشتر (Alhagi psedoalhagi)، لور (Halocnenum strobilaceum) و گونه­های درختچه مانند گز (Tamarix leptopetata) را نسبت به سایر گیاهان ترجیح داده­ و استفاده می­کند و سایر فرم­های رویشی را بسیار کمتر مصرف و از گندمیان مانند کاله (psathyrostachys fragilis) در حد بسیار ناچیز تعلیف می­کند.

واژه‌های کلیدی: ارزش رجحانی، شتر، بوته خاردار، پهن برگ خاردار، سمنان

* نویسنده مسئول، تلفن: 03323452571، پست الکترونیکی: fayaz1335@gmail.com

مقدمه

 

مراتع بیابانی ایران حدود 500 هزار کیلومتر را می پوشانند و به طور عمده برای دام سبک (میش و بز) مورد استفاده قرار می­گیرند (10). برای برطرف ساختن فشار چرا بر چنین عرصه­های طبیعی، باید به مدیریت اصولی و جامع­نگر و در عین حال افزایش تولید علوفه، تعادل بین دام و علوفه دست یافت و این مهم زمانی میسر است که از ظرفیت چرای مراتع آگاهی کامل داشت. مراتع از گونه­های مختلف گیاهی با خصوصیات رویشی و فنولوزی متفاوت تشکیل شده­اند، ازاین‌رو دام چرا کننده نیز بر حسب آن از خود رفتار چرایی خاصی بروز می­دهد. در کنار توجه به رفتار چرایی دام نیاز است تا ارزش رجحانی گیاهان مورد استفاده دام­ها نیز مورد بررسی قرار گیرد، زیرا رفتار چرایی دام­ها به طور مستقیم نشات گرفته از انتخاب گونه­های گیاهی است که دام­ها در اختیار دارند. برنامه­ریزی صحیح در امر انتخاب نوع دام مناسب با توجه به گیاهان موجود و علاقه دام­ها به گیاهان موجب می­گردد که تولیدات دامی در مساحت­های کم به حداکثر خود برسد و از فشار چرای دام­ها بر گیاهان کاسته شود. به طور کلی در تعیین ظرفیت مرتع، مشخص نمودن مقدار علوفه تولید شده، ارزش رجحانی، حد بهره­برداری مجاز، ارزش غذایی و وضعیت مرتع مورد نیاز است (20 و 22). دام علاوه بر اثرات مثبت خود بر گیاهان می­تواند به منظورکنترل بیولوژیک نیز به کار رود (27). مهمترین عامل در هر فعالیت برای کنترل بیولوژیکی، مدیریت صحیح و کنترل موجودات زنده موجود در اکوسیستم است. در کنترل بیولوژیکی، انتخابی عمل کردن نیز امری ضروریست، زیرا این عمل شرایط مناسب برای بقا و توسعه گونه­های گیاهی مطلوب و کاهش گونه­های نامطلوب را به وجود می­آورد. استفاده مشترک از مراتع و همچنین کنترل بیولوژیکی گیاهان با کمک چرا، هر دو بر مبنای اصول اکولوژیکی چرای انتخابی استوارند (5). یکی دیگر از خصوصیات بیولوژیکی تفاوت در نیاز غذایی گونه­های دامی است (18). چرای صحیح دام­ها در مرتع اثرات قابل توجهی بر ترکیب گونه­های گیاهی و بازدهی مراتع داشته و می­تواند درآمد حاصل از تولیدات دامی را افزایش دهد. تنوع گونه‌های گیاهی و دامی و مراحل تولید باعث افزایش حیات اکوسیستم­های مرتعی می­شود. به دلیل رفتار ذاتی و طبقات رجحانی جیره­غذایی در بین گونه­های دام و تغییر در نیاز غذایی آنها، استفاده از چند نوع دام در جهت بهبود کارایی بیولوژیکی و اقتصادی بهره­برداری از علوفه مؤثر است. تفاوت بین گونه­ها باعث ایجاد اختلاف از نظر نیاز غذایی آنها بر حسب مراحل مختلف نموُ فیزیولوژیکی و تولید مثلی آنها می­شود. دام­های چراکننده در مراتع به طور انتخابی گیاهان را گزینش می­کنند و مجموعه­ای از عوامل با یکدیگر کنش متقابل را به وجود آورده تا تعیین نمایند که ترکیب غذایی دام در یک روز معین چه چیزهایی می تواند باشد (20). برای انتخاب نوع غذا توسط دام حداقل چهار شرط لازم است و اگر یکی از این شرایط موجود نباشد موضوع ارجحیت و انتخاب معنی نخواهد داشت. این شرایط شامل: علوفه قابل دسترس، تنوع از تمام فرم رویشی گیاهان، آزادی کامل دام برای چرا و نیاز دام به غذاست (12). طالبی چایچی (1376) شروط ارزش رجحانی را شامل: دسترسی به غذا، کیفیت غذا، نیاز به غذا، تنوع غذا، آزادی و توان استفاده از علوفه ذکر نموده­است (11). ارجحیت گونه­ها و انتخاب رژیم غذایی به شدت تحت تأثیر میزان و نوع علوفه در مراتع است (16). سایروس­م­مک­کل (1374) در ارزیابی علوفه­های مرتعی از نظر مناسب بودن برای چرا، 5 معیار اصلی مانند کیفیت، خوشخوراکی، قابلیت هضم، کمیت و قابلیت دسترسی فصلی را مد نظر قرار داده­است(9). برای نمونه درختان و بوته­های برگ­ریز بیشترین محتویات جیره شتر در فصول خشک و در فصل مرطوب را در سومالی تشکیل می­دهد (30). از این رو می­توان این حیوان را درخت و درختچه­خوار محسوب کرد. شوارتز و الیس (1981) بیان می­کنند که شترها سرشاخه­خوارند و مواد مصرفی آنها عمدتاً از درختچه­ها، بوته­ها و درختان می­باشد (29). همچنین بررسی ارزش رجحانی و عادات غذایی میش، بز و شتر با روش فیلم‌برداری و کرونومتر توسط عامری و همکاران (1374 و1380)، عبداللهی و همکاران (1388)، دیانتی تیلکی (1386) و فیله­کش و همکاران ( 1382) انجام شده است (7، 12، 13، 15 و 16). بنابراین دانستن ارزش رجحانی گیاهان برای دام­ها در هر منطقه آب و هوایی نه تنها مدیریت مراتع و عرصه­های وسیع را میسر خواهد کرد بلکه جنبه­های سلامت و حفاظت اکوسیستم در قالب کنترل بیولوژیک و همچنین موجب پایداری تولیدات دامی در درازمدت خواهد شد. بنابراین تعیین ارزش رجحانی به دو طریق زمانی و تعداد لقمه برداشت شده از گیاهان مشخص می­شود (28). این مطالعه به منظور تعیین ارزش رجحانی گیاهان موجود در دو منطقه ییلاقی و قشلاقی استان سمنان برای دام سنگین شتر که از عمده دام­های این منطقه است به مدت سه سال متوالی (88-86) انجام شد.

مواد و روشها 

این مطالعه در دو منطقه معرف قشلاق و ییلاق در استان سمنان انجام شد و شامل ناحیه اول: منطقه قشلاقی (رمضان قره) که این منطقه بر روی پلایای دشت گرمسار در فاصله 30 کیلومتری شرق شهر گرمسار واقع شده است. اقلیم آن با توجه به نظر پابو استپی سرد و تیپ گیاهی غالب: لور (Halocnemum اشنان (Seidlitzia rosmarinus)، گز (leptopetata Tamarix) و خارشتر (Alhaji psedoalhagi) می‌باشد، همچنین گونه­های عمده همراه تیپHalocnemum strobilaceu ، Hallostachys caspica و Phragmites australis می­باشد. نوع استفاده از مرتع، دامداری نیمه کوچ­رو و دام غالب و ترکیب دام چرا کننده در مرتع، میش، بز و شتر بوده (60 درصد میش و30 درصد شتر و 10 درصد بز در منطقه مشاهده شد) و فصل رویش از اوایل فصل بهارتا اواسط دی ماه می‌باشد. فصل چرای دام­ها: از اول دی ماه هر سال چرا شروع و تا اواخر اسفند ادامه دارد. سایت دوم: منطقه ییلاقی یمین فیروزکوه در حدود 7 کیلومتری روستای درده و 30 کیلومتری جنوب شرقی شهرستان فیروزکوه قرار دارد. فرم پوشش گیاهی بوته، پهن برگ، گندمیان و تیپ گیاهی آن بوته همراه گندمیان است. بر اساس شرایط محیطی معتدل تابستانه فصل چرایی از اواسط ماه خرداد تا اواخر شهریور است. مهمترین گونه­های گیاهی منطقه فیروز یمین و رمضان قره است که به همراه خصوصیات فرم رویشی در جدول 1 آورده شده است.

 

 

جدول 1- لیست مهمترین گونه­های گیاهی منطقه رمضان قره و یمین فیروزکوه

نام گونه

نام فارسی

فرم رویشی

نام گونه

نام فارسی

فرم رویشی

Alhagi psedoalhagi

خارشتر

پهن برگ پایا، خاردار

Agropyron cristatum

قیاق

گندمیان پایا

Phragmites australis

نی

گندمیان پایا

Acantholimon bladum 

کلاه میرحسن

بوته خاردار

Suaeda fruticosa

شورسیاه

بوته پایا، بی­خار

Aagropyrun intermedium

علف­گندمی

گندمیان پایا

Salsola crassa

شور

پهن برگ یکساله، بی­خار

Brumus tomentellus

نرمه

گندمیان پایا

Halocnenum strobilaceum

لور

بوته پایا، بی­خار

Brumus cappadocicus

نرمه

گندمیان یکساله

Hallostachys caspica

گنگ

بوته پایا، بی­خار

Stipa hohenackeriana

دم اسب

گندمیان پایا

Tamarix hispida

گز

درختچه، بی­خار

psathyrostachys fragilis

کاله

شبه­گندمی­پایا

Tamarix leptopetata

گز

درختچه، بی­خار

Festuca ovina

علف بره

گندمیان پایا

Cousinia cylindracea

کرک، تیغ

فررب پایا، خاردار 

Cirsium congestum

قنقال، کنگر

فررب پایا، خاردار

Cousinia cylindrocephala

هزار خار

فررب پایا، خاردار

Eryngium bilardieri

زوله نقره ای

فررب پایا، خاردار

Verbascum sp

خرگوشک

فررب پایا، بی­خار

Onobrechys cornata

اسپرس خاردار

فررب پایا، خاردار

Leuctuca scaerophylla

کاهوی وحشی

بوته پایا، بی­خار 

Acanthophyllum festocaceum

چوبک

بوته خاردار

 

 


روش بررسی: در این مطالعه زمان صرف شده برای چرای گونه­ها با دوربین فیلم برداری تعیین گردید. بدین نحو که در هر ماه یک روز بین یک تا دو ساعت بعد از ورود دام به مرتع که آنها به تعادل نسبی در چرا می رسند، ترجیحاً 30 دقیقه از چرای دام یک نفر شتر (ماده4 ساله) که روی گونه­های گیاهی چرا می­کرد، فیلم تهیه و مجموع زمان چرا بر روی هرگونه تعیین گردید. ارزش رجحانی گونه­ها بر حسب زمان صرف شده، در هر ماه و در پایان فصل چرا مشخص گردید. دام مورد بررسی، در طول فصل چرا ثابت باقی مانده و فیلم برداری از دام مورد نظر در دفعات مختلف، در زمان مشابه و در مکان ثابت در سه سال متوالی انجام شد. سپس نتایج به دست آمده از درصد زمان مصرف گونه­های گیاهی با توجه به فرم رویشی و زمان مصرف موجود در منطقه به منظور بررسی با استفاده از نرم افزار SAS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. همچنین بعد از معنی­دار بودن تجزیه واریانس مربوط به مصرف گونه­های گیاهی، تیمارها بر اساس آزمون دانکن گروه‌بندی شدند.

نتایج 

منطقه یمین فیروزکوه منطقه­ای ییلاقی بوده و عمده دام چرا کننده از آن شتر است که در خلال ماه­های تابستان در این منطقه چرا می­کند، نتایج تجزیه واریانس مدت زمان مصرف فرم­های گیاهی ترجیح داده شده در ماه چرا توسط شتر در این منطقه مطابق جدول است. البته میزان مدت زمان مصرف گیاهان با توجه به فرم رویشی آنها تفاوت معنی­داری را نشان داده است.

 

 

جدول2- نتایج تجزیه واریانس زمان مصرف فرم­های مختلف ترجیحی شتر طی 4 ماه گوناگون در منطقه ییلاقی یمین فیروز

منبع تغییرات

درجه ­آزادی

مجموع مربعات

میانگین مربعات

F

Pr>F 

مدت زمان چرا

3

83/16427

944/5475

14/1

342/0

فرم­ رویشی

5

67/3924465

133/784893

47/163

0001/0>

مدت زمان در فرم­ رویشی

15

0/143954

933/9596

2

035/0>

خطا

48

23046

375/4801

-

-

کل

71

5/4315313

-

-

-

 

 

متوسط زمان مصرف گیاهان با توجه به مدت زمان مصرف و فرم رویشی گیاهان مصرف شده توسط شتر، مقایسه و مطابق جدول 3 گروه‌بندی شدند.

منطقه قشلاقی رمضان قره در طول ماه­های پاییز و زمستان مورد چرای شتر قرار می­گیرد. نتایج بررسی آماری مدت زمان مصرف گیاهان بر اساس فرم رویشی گیاهان و مدت زمان مصرف در ماه به صورت زیر بدست آمد. همچنین گروه‌بندی مدت زمان و فرم رویشی مورد مصرف فرم­های رویشی‌ گیاهان توسط دام شتر در جدول 5 آورده شده است.

 

جدول3- گروه­بندی (دانکن) اثرات متقابل ماه و فرم رویشی گیاهان ترجیحی شتر بر اساس زمان مصرف در منطقه ییلاقی یمین فیروز

ماه چرا

فرم رویشی مصرفی

متوسط زمان مصرف (ثانیه)

درصد مصرف علوفه

خرداد

پهن برگ خاردار

 b3/491

85

خرداد

گندمیان

 c33/48

0

خرداد

بوته خاردار

 c67/33

/7/5

خرداد

پهن برگ بدون خار

 c11

7/1

تیر

پهن برگ خاردار

 b558

4/97

تیر

بوته خاردار

  c18

6/2

مرداد

پهن برگ خاردار

 a67/716

1/96

مرداد

بوته خاردار

 c6/34

9/3

شهریور

پهن برگ خاردار

  a768

7/99

شهریور

بوته بی خار

 C2

0

                      میانگین تیمارهایی که دارای حروف یکسان می‌باشند، از لحاظ آماری با یکدیگر اختلاف معنی‌داری ندارند.

جدول 4- نتایج تجزیه واریانس زمان مصرف فرم­های مختلف ترجیحی شتر طی ماه­های گوناگون در منطقه قشلاقی رمضان قره

منبع تغییرات

درجه ­آزادی

مجموع مربعات

میانگین مربعات

F

Pr>F 

مدت زمان چرا

6

74/110366

45/18394

74/0

618/0

فرم­ رویشی

5

36/3810829

87/762165

69/30

0001/0>

مدت زمان در فرم ­رویشی

30

78/2801396

89/93379

76/3

0001/0>

خطا

75

67/1862603

71/24834

-

-

کل

116

3/8394208

-

-

-

جدول 5- گروه­بندی (دانکن) اثرات متقابل ماه و فرم رویشی گیاهان ترجیحی شتر بر اساس زمان مصرف منطقه قشلاقی رمضان قره

(ماه- فرم رویشی مصرفی)

ماه چرا

فرم رویشی مصرفی

متوسط زمان مصرف (ثانیه)

درصد مصرف علوفه

ش­- ف­خ

شهریور

پهن برگ خاردار

 b557

8/56

ش- دب­خ

شهریور

درختچه بدون خاردار

 bcde5/266

2/43

ش- ب­ب­خ

شهریور

بوته بدون خار

 de82

35

م- ف­خ

مهر

پهن برگ خاردار

 b542

2/73

م- دب­خ

مهر

درختچه بدون خاردار

 cde213

9/26

م- ب­­ب­خ

مهر

بوته بدون خار

 de11

12

اب- ف­خ

آبان

پهن برگ خاردار

 a906

9/89

اب- دب­خ

آبان

درختچه بدون خاردار

 de70

2/10

آذ- ف­خ

آذر

پهن برگ خاردار

 bcd384

80

آذ- دب­خ

آذر

درختچه بدون خاردار

 de7/90

18

آذ- ب­­ب­خ

آذر

بوته بدون خار

 de7/13

20

د- ف­خ

دی

پهن برگ خاردار

 bcde3/348

9/55

د- دخ

دی

درختچه خاردار

 bcde314

1/44

ب- دخ

بهمن

درختچه خاردار

 b7/465

3/53

ب- ف­خ

بهمن

پهن برگ خاردار

bcde309

7/46

اس- دخ

اسفند

درختچه خاردار

a1017

3/95

اس- ف­خ

اسفند

پهن برگ خاردار

 de43

64/4

میانگین تیمارهایی که دارای حروف یکسان می‌باشند، از لحاظ آماری با یکدیگر اختلاف معنی‌داری ندارند.

 

 

در منطقه ییلاقی فیروز یمین کوه فرم رویشی پهن برگ خاردار بیشترین ارزش رجحانی را برای شتر داشتند (جدول 5). عمده فرم رویشی مورد مصرف شتر در منطقه قشلاقی مورد مطالعه درختچه بی­خار و پهن­برگان خاردار بودند و گراس­ها در حد بسیار ناچیز مورد مصرف قرار گرفته­اند (شکل1).

بحث و نتیجه­گیری

ارتباط بین اقلیم و شکل زیستی گیاهان اثبات شده و روابط

تنگاتنگی را نشان می­دهد (17)، همچنین رویش و گسترش گیاهان ناشی از سازگاری با محیط اطرافشان می باشد (8)، به همین ترتیب نوع پوشش گیاهی تعیین کننده نوع دام و حیات وحش چراکننده مخصوص به خود است.

 

 

شکل1- تغییرات ارزش رجحانی چهار فرم رویشی گیاهان مورد مصرف شتر در قشلاق طی ماه­های مختلف در طول سال 86 تا 88

 

شتر در منطقه ییلاقی یمین فیروزکوه، از گونه­های خارداری مانند ارشته (Cousinia multiloba)، قنقال (Cirsium congestum)، زول نقره­ای (Eryngium bilardieri)، چوبک (Acanthophyllum Festocaceum)، کلاه میرحسن (Acantholimon bladum)، گون سفید (Astragalus gossypinus)، اسپرس خاردار (Onobrechys cornata)، تیغ زردک (Carthamus sp)، کلغر (Cousinia sp) و در طول مدت مطالعه فقط از یک شبه گندمیان مانند psathyrostachys fragilis و Poa bulbosa استفاده نمود. این بررسی­ها با نتایج امینی فرد (1379)، نور محمدی (1387) و ورده (1990) در ارتباط با بررسی انتخاب فرم­های رویشی گیاهان توسط شتر در مناطق ییلاقی مطابقت دارد (4، 25 و 30).

در مراتع قشلاقی، ماه­های شهریور، مهر، آبان و آذر گونه خارشتر (Alhagi psedoalhagi) و در ماه شهریور لور (Halocnenum strobilaceum) و در ماه بهمن و اسفند گز (Tamarix leptopetata) بیشترین درجه شاخص رجحان را برای شتر داشتند. به طور کلی شترها در طول سه سال بررسی در مراتع قشلاقی از گونه­های خارشتر (Alhagi psedoalhagi)، لور (Halocnenum strobilaceum)، گنگ (Hallostachys caspica)، گز (Tamarix leptopetata) و در مراتع بهاره از گونه­های Zygophyllum eurypterum، Seidlitzia rusmarinus، Salsola arbuscula،Haloxylon persecum، Artemisia sieberi، Calligonumاستفاده نموده­اند.

با توجه به درصد فراوانی فرم­های رویشی، در مراتع قشلاقی رمضان قره اگرچه فقط یک گونه از 12 گونه موجود، پهن برگ خاردار بود، اما شترها در اغلب ماه­ها (شهریور تا اسفند) از این گونه خاردار (Alhagi psedoalhagi) استفاده می­کنند و بعد از آن گونه­های درختچه­ای و بوته­ای را مورد مصرف قرار می­دهند. لازم به ذکر است که در ماه بهمن و اسفند گرایش چرایی شتر به درختچه گز بیشتر است. در این زمان درختچه­های گز جوانه­دار هستند که در این زمینه احمدی و همکاران (1387) چرای تناوبی دام را در چنین مواقعی بر روی گز پیشنهاد داده­اند (2). همچنین در این زمان گونه خارشتر نیز خشک بود. در این بررسی مشخص گردید که شترها در ییلاق (یمین فیروزکوه) عمدتاً از گیاهان خاردار شیرین (پهن برگ یکساله و چند ساله و بوته­ای) تغذیه می­کنند اما در مراتع قشلاقی از گونه­های پهن برگ خاردار، بوته و درختچه بدون خار هالوفیت استفاده نمودند. در مراتع بهاره فرم رویشی یکساله­ها و بوته­های تاغ، اسکنبیل، سالسولا، قیچ و سایر بوته­های مقاوم به خشکی موجود در منطقه مصرف می‌نمایند، که آنها یا خاردار و یا هالوفیت بوده و مواد ضد کیفیتی زیادی در آنها برای مصرف دام وجود دارد. نتایج این بررسی با پژوهش­های احمدی و همکاران (1387)، امینی فرد (1379)، ورده (1990)، ابرسجی و همکاران (1388) مطابقت دارد (1، 2، 4 و 30 ).

با توجه به درصد فراوانی فرم­های رویشی در مراتع ییلاقی یمین فیروزکوه، شتر بیشتر بوته، درختچه و پهن برگ خاردار شیرین را از میان فرم­های مختلف مصرف نموده است. اگرچه در منطقه ییلاقی از هر سه فرم رویشی گیاهان وجود داشت، و ارزش رجحانی گیاهان انتخاب شده توسط شتر در طی چند ماه چرا در ییلاق و قشلاق دارای نوسانات جزئی بود. اما شتر خارخواری را ترجیح می­دهد، همانطور که ورده (1990)، هدایتی زاده و همکاران (1387)، مقدس (1388)، مصداقی (1382-1375) و خدایی (1386) نیز شتر را حیوانی خارخوار ذکر کرده‌اند (6، 20، 21، 26 و 30). بنابراین ارجحیت انتخاب فرم رویشی گندمیان و شبه گندمیان در این دو منطقه تقریباً صفر می­باشد و دام شتر از گونه­هایی مانند کاله (psathyrostachys fragilis) و بروموس (Brumus tomentellus) بسیار در حد ناچیز استفاده می­کند.  

  1. ابرسنجی، ا.، شاهمرادی، ا.ع.، زارع کیا، ص.، جوادی، ا. (1388). تعیین شایستگی منابع آب برای چرای شتر با استفاده از GIS. مجله تحقیقات مرتع و بیابان. شماره4. صفحه 253.
  2. احمدی، ع. سندگل، ع. ساروی، م. ارزانی، ح. زاهدی، ق. (1387). بررسی رفتار چرایی و انتخاب جیره سنین مختلف گوسفند زندی (مطالعه موردی: مراتع بیابانی حوض سلطان قم). مجله علمی پژوهشی مرتع. شماره (2) 3. صفحه 232-245.
  3. اشکذری دهقانی، ع، م. (1372) . مطالعه رفتار جنسی شتر یک کوهانه. پژوهش­وسازندگی. شماره 21 ص 74-76
  4. امینی فرد، م. (1379). اصول نگهداری وپرورش شتر. انتشارات راستا یزد. یزد.
  5. جنگجو، م. (1391). اصلاح و توسعه مراتع. مشهد. انتشارات جهاد دانشگاهی. 239 صفحه.
  6. خدایی، س، ع. (1386). پرورش شتر . تهران انتشارات مرکز نشر پرتو واقعه.
  7. دیانتی تیلکی، ق.، میرجلیلی، ع. (1386). بررسی و مقایسه خوشخوراکی پنج گونه گیاهان مرتعی برای انواع دام­ها در منطقه یزد. مجله پژوهش و سازندگی. 73-69.
  8. ربیعی، م.، عصری، ی.، همزه، ب. و جلیلی، ع. 1388. فلور رویشگاه­های Artemisia sieberi در ایران. مجله زیست شناسی ایران. 22(4): 645-660.
  9. سایروس، م. مک کل، 1374. بهره برداری از بوته زارهای مرتعی (ترجمه: کوچکی و همکاران) انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، 833 صفحه.
  10. سندگل، ع. (1388). و خصوصیات رویشی و تولیدی گیاهان و رفتار چرایی دام در مراتع رودشور ساوه. مجموعه مقالات مدیریت مراتع در مناطق خشک. 
  11. طال‍ب‍ی‌ چ‍ایچی‌، پ. 1376. م‍ب‍انی‌ اک‍ول‍وژی، اث‍رات‌ م‍ت‍ق‍اب‍ل‌ گ‍ی‍اه‍ان‌ وح‍ش‍رات (ترجمه)‌، ان‍ت‍ش‍ارات‌ ع‍م‍ی‍دی‌، 129 صفحه.
  12. عامری، ح .(1374). بررسی ارزش رجحانی گیاهان مراتع نیمه استپی شمال سمنان. گرگان دانشگاه علوم کشاورزی ومنابع طبیعی، پایان نامه کار شناسی ارشد .
  13. عامری، ح مصداقی، م .(1380). بررسی انتخاب غذایی گیاهان بومی مراتع نیمه استپی شمال سمنان. مجله تحقیقات مراتع وبیابان، ش 8 (1). صفحه 29.
  14. عامری، ح. میراخورلی، ب، .(1379). بررسی استعداد بالقوه پرورش شتر در کویر شهرستان گرمسار. سمنان جهاد کشاورزی، انتشارات مرکز تحقیقات منابع طبیعی وامور دام استان سمنان.
  15. عبدالهی، و.، دیانتی تیلکی، ق.ع.، فرزادمهر، ج.، سهرابی، هرمز. (1388). خوش­خوراکی نسبی گونه­های گیاهی برای شتر در نواحیبیابانی جنوب غرب بیرجند. مجله علمی پژوهشی مرتع. 3(3). صفحه 443-428.
  16. فیله­کش، ا.، اردستانی، ا.، سعادتی، ا و میرباقری، ح. 1382. بررسی رفتار چرایی شتر، گوسفند و بز در مراتع بیابانی سبزه­وار. مجموعه چکیده مقالات همایش ملی مرتع و مرتدادر در ایران.  مرکز تحقیقات جنلگل­ها و مراتع. 364 صفحه.
  17. کشتکار، ح.ر.، یگانه، ح و جبارزارع، ا. 1390. بررسی فلورستیک و اشکال زیستی گیاهان منطقه حفاظت شده قرخود. مجله زیست شناسی ایران. 24(3): 421-431.
  18. کوچکی، عوض و همکاران. (1377). کشاورزی پایدار در مناطق معتدله مشهد. دانشگاه مشهد.
  19. مصداقی، م. (1375). رابطه دام و مرتع. گرکان دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی. جزوه درسی کارشناسی ارشد مرتعداری.
  20. مصداقی، م. (1382). مرتعداری. مشهد.  انتشارات آستان قدس رضوی. صفحه 123.
  21. مقدس، ا .(1388). شترداری و اصلاح مراتع.  مجله سنبله شماره 114. صفحه 58.
  22. مقدم، محمد رضا (1377). مرتع ومرتعداری. انتشارات دانشگاه تهران. تهران.
  23. مقیمی , ج. (1384). معرفی برخی گونه های مهم مرتعی.جهاد کشاورزی. انتشارات سازمان جنگل ها ومراتع کشور.
  24. میرجلیلی، ع. (1386). بیابان زدایی. تهران مجله آب وخاک و ماشین. شماره 44. صفحه 85.
  25. نور محمدی، ر. (1387). بررسی وضعیت پرورش شتر در ایران.  مجله سنبله خرداد شماره 178. صفحه 174تا178.
  26. هدایتی زاده، ر،. جلیل مهر،ف. دیانتی، ق.  حسینعلی زاده، م.  (1387). ارزیابی شایستگی مراتع غرب بیرجند برای شتر. مجله مرتع انجمن مرتعداری ایران. شماره4. 401-385.
    1. De Bruijn, S. L., Bork, E. W. (2006). Biological control of Canada thistle in temperate pastures using high density rotational cattle grazing.  Biological Control; 36: 305–315.
    2. Holechek, J.L. Vavra, M., and Pieper, R.D. (1982). Botanical composition determination of range herbivore diets (Review). J. Range Manage, 35: 3. 309-315.
    3. Schwartz, C.C. and Ellis, J.E. (1981). Feeding ecology and niche separation in some native and domestic ungulates on the short grass prairie, Journal of Applied Ecology, 18, 343-353.
    4. Wardeh. M.F. –M. Dawa- M.M.O.uld. Al- Mustaafa (1990). The nutritive value of plant species eaten by camels. camel Research center. P.O.BOX.83467 Tripoli. Libya.

 

  • تاریخ دریافت: 21 شهریور 1392
  • تاریخ بازنگری: 27 اردیبهشت 1393
  • تاریخ پذیرش: 19 مهر 1393