ارزیابی تنوع زیستی گونه های گیاهی منطقۀ ارسباران با استفاده از شاخص های غیرپارامتریک در ارتباط با عامل توپوگرافی شیب(مطالعه موردی: حوضۀ آبخیز ایلگنه چای و کلیبرچای)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی کارشناسی ارشد- دانشگاه صنعتی خاتم الانبیاء بهبهان

2 استادیار گروه جنگلداری، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه صنعتی خاتم الانبیاء بهبهان

3 دانشگاه صنعتی خاتم الانبیاء بهبهان

4 دانشجوی کارشناسی ارشد مهندسی منابع طبیعی- جنگلداری، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه ارومیه

5 دانش آموخته کارشناسی ارشد جنگلداری، مسئول منابع طبیعی شهرستان کلیبر

27419

چکیده

جهت دستیابی به توسعۀ پایدار و همچنین حفاظت از اکوسیستم¬های طبیعی و تنوع¬زیستی آنهالازم است نقش عوامل توپوگرافی وتأثیرآنهابر تنوع گونه¬¬های گیاهی موردارزیابی قرارگیرد.دراین راستا با توجه به شرایط توپوگرافی جنگل¬های ارسباران، عامل توپوگرافی شیب از اهمیّت خاصی برخوردار بوده و بسیاری از پارامترهای کمی و کیفی درختان تابع آن می-باشد. به¬همین منظور، شبکه آماربرداری به¬صورت تصادفی _ سیستماتیک با ابعاد 300×300متر طراحی و تعداد 160 قطعه¬نمونه دایره¬ای شکل به¬مساحت 314 مترمربع در جنگل¬های ارسباران مورد بررسی قرار گرفت. گونه¬های درختی و درختچه¬ای در قطعه¬نمونه اصلی مورد اندازه¬گیری قرار گرفتند. گونه، درصد تاج¬پوشش و تعداد پایه به¬عنوان معیارهای اندازه-گیری پوشش گیاهی در نظر گرفته شد. گونه¬های علفی در ریزقطعه¬نمونه¬هایی به¬مساحت 14/3 مترمربع اندازه¬گیری شدند. در ریزقطعه¬نمونه¬ها گونه و درصد پوشش علفی برداشت شد. جهت ارزیابی تنوع¬زیستی گونه¬های گیاهی در طبقات شیب، شیب منطقه به سه طبقه(25-0، 50-25 و بالای 50 درصد) تقسیم و سپس شاخص¬های مارگالف، منهنیک،اسمیث-ویلسون، مودیفاید، شانون-واینر و سیمپسون در هر طبقۀ محاسبه شد. از تحلیل واریانس یکطرفه و آزمون مقایسات چند دامنه دانکن جهت بررسی تفاوت معنی¬دار در بین طبقات استفاده گردید. نتایج نشان دادشیب دامنه روی شاخص یکنواختی گونه¬های گیاهی تأثیر معنی¬داری نداشته،اما تآثیر آن روی شاخص غنا و ناهمگنی معنی¬دار است.همچنین نتایج نشان داد، شاخص غنای گونه¬ای نقش بسزایی در افزایش تنوع¬زیستی منطقۀ مورد مطالعه دررابطه با افزایش شیب دارد.برای معرفی بهترین شاخص از آماره ضریب تغییرات و ضریب همبستگی پیرسون استفاده شد. نتایج نشان داد برای اندازه¬گیری غنا، شاخص¬ مارگالف، برای اندازه¬گیری یکنواختی شاخص¬ مودیفاید وبرای اندازه¬گیری ناهمگنی شاخص¬ شانون-وینر، بهترین شاخص¬ هستند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Evaluation of biodiversity of plant species in Arasbaran area using non-parametric measures with respect to topographic factor of slope: a case study of aquiferous land of Ilgina and Kaleibar rivers

نویسندگان [English]

  • Allahverdy Mohammadzadeh 1
  • Reza basiri 2
  • Ali Asghar Tarahi 3
  • robab dadashian 4
  • mohammadrazi elahiyan 5

1 Mohammadzadeh Allahverdy: MA student of ecology and forestry natural source engineering, natural sources faculty,Behbahan university

2 Basiry Reza: assistant professor of forestry department, natural sources faculty, Behbahan University

4 Dadashian Robab: MA student of natural source engineering (forestry branch), natural sources faculty, Urmia University

5 - Former M.SC.student Dept of forestry.corresponding natural resource office of kaleibar

چکیده [English]

For achievement tosustainable development and conservation of natural ecosystems and their biodiversity,study on topographic factors and their effects is necessary.Regarding to topographical condition of Arasbaran forests of Iran,slope is an important ecological factor controlling many other dependant variables.So the inventory grid was designed by a random-systematic method with dimension of 300×300 meter and 160 sample circle plot with 314 square meters area were taken in Arasbaranforests.Shrub and arborous species were measured in main sample plot.Species,the percentage of coverage crown and the number of basis were considered as the measurement standards of plant coverage.Grassy species were measured in micro sample plots each with3.14 square meter.In micro sample plots,species and the percentage of the grass coverage were both determined.Site slope weredividedtothree classes including(0-25,25-50,and over50percent)in order to determined the biodiversity of plant species in different slope classes,and then indices of Margalef,Menhinick,Modified Nee, SmithandWilson,Simpson and Shanon-Wiener was calculated in each class.To determine the difference between slope classes we used one-way variance analysis and multi range comparing Duncan test.The results show evenness index of the range of plant do not have significant impact, however, its effect on the richness and heterogeneity index is a mean.Also the results showed that the index of species richness has a significant role in increasing biodiversityof region studied with increasing slope.Coefficient of variation toidentify the best indicator of the statistics and Pearson correlation coefficient was used.The result showed that to measure of richness,Margalef index,to measure of the evenness,Modified index and to measure of the heterogeneity,the Shanon-Wiener index,are the best indicators.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Richness
  • Evenness
  • Heterogeneity
  • Slope Percen
  • Arasbaran forests

ارزیابی تنوع ­زیستی گونه­های گیاهی منطقۀ ارسباران با استفاده از شاخص­های غیرپارامتریک در ارتباط با عامل توپوگرافی شیب (مطالعه موردی: حوضۀ آبخیز ایلگنه­چای و کلیبرچای)

الله وردی محمد‌زاده1*، رضا بصیری1، علی اصغرتراهی2، رباب داداشیان3 و محمدرضی الهیان4 

1 بهبهان، دانشگاه صنعتی خاتم‌الانبیاء، دانشکده منابع طبیعی، گروه جنگل‌داری

2 تهران، دانشگاه خوارزمی، دانشکده علوم جغرافیایی، گروه سنجش از دور و GIS 

3 تبریز، اداره کل منابع طبیعی استان آذربایجان‌شرقی

4 کلیبر، اداره منابع طبیعی شهرستان کلیبر

تاریخ دریافت: 11/7/91               تاریخ پذیرش: 3/7/92 

چکیده

به‌منظور دستیابی به توسعۀ پایدار و همچنین حفاظت از اکوسیستم­های طبیعی و تنوع­زیستی آنها لازم است نقش عوامل توپوگرافی و تأثیر  آنها بر تنوع گونه­­های گیاهی مورد ارزیابی قرار گیرد. در این راستا با توجه به شرایط توپوگرافی جنگل­های ارسباران، عامل توپوگرافی شیب از اهمیّت خاصی برخوردار بوده و بسیاری از پارامترهای کمی و کیفی درختان تابع آن می­باشد. به ­همین منظور، شبکه آماربرداری بصورت تصادفی ـ سیستماتیک با ابعاد 300×300 متر طراحی و تعداد 160 قطعه­نمونه دایره­ای شکل به ­مساحت 314 مترمربع در جنگل­های ارسباران مورد بررسی قرار گرفت. گونه­های درختی و درختچه­ای در قطعه­نمونه اصلی مورد اندازه­گیری قرار گرفتند. گونه، درصد تاج­پوشش و تعداد پایه به­عنوان معیارهای اندازه­گیری پوشش گیاهی در نظر گرفته شد. گونه­های علفی در ریزقطعه­نمونه­هایی به مساحت 14/3 مترمربع اندازه­گیری شدند. در ریزقطعه­نمونه­ها گونه و درصد پوشش علفی برداشت شد. برای ارزیابی تنوع­زیستی گونه­های گیاهی در طبقات شیب، شیب منطقه به سه طبقه (25-0، 50-25 و بالای 50 درصد) تقسیم و بعد شاخص­های مارگالف، منهنیک، اسمیث ـ ویلسون، مودیفاید، شانون ـ وینر و سیمپسون در هر طبقۀ محاسبه شد. از تحلیل واریانس یکطرفه و آزمون مقایسات چند دامنه دانکن برای بررسی تفاوت معنی­دار در بین طبقات استفاده گردید. نتایج نشان داد که شیب دامنه روی شاخص یکنواختی گونه­های گیاهی تأثیر معنی­داری نداشته، اما تأثیر آن روی شاخص غنا و ناهمگنی معنی­دار است. همچنین نتایج نشان داد، شاخص غنای گونه­ای نقش بسزایی در افزایش تنوع­زیستی منطقۀ مورد مطالعه در رابطه با افزایش شیب دارد. برای معرفی بهترین شاخص از آماره ضریب تغییرات و ضریب همبستگی پیرسون استفاده شد. نتایج نشان داد برای اندازه­گیری غنا، شاخص مارگالف، برای اندازه­گیری یکنواختی شاخص­ مودیفاید و برای اندازه­گیری ناهمگنی شاخص­ شانون- وینر، بهترین شاخص­ هستند.  

واژه‌های کلیدی: غنای گونه­ای، یکنواختی، ناهمگنی، درصد شیب، جنگل­های ارسباران، شمال‌غرب ایران

* نویسنده مسئول، تلفن: 09399788345 ، پست‌الکترونیکی: Ecology2020@yahoo.com

مقدمه

 

واژه تنوع­زیستی اولین بار توسط روسن در سال 1985 میلادی معرفی شد (65). تلاش­های ایشان و انتشار مجموعه  مقالات بصورت کتابی تحت عنوان Biodiversity توسط ویلسون در سال 1988 نقش مؤثری در آگاهی عموم و سیاستمداران و توجه به مخاطرات تنوع­زیستی در نتیجه فعالیت­های انسانی داشت. تنوع­زیستی، تمام گونه­های گیاهی، جانوری، ریزموجودات و بوم‌سازگان و فرایندهای بوم‌شناختی آنها را دربر می گیرد (49). هدف از آن رسیدن به کمیتی واحد برای سهولت مقایسه و ارزیابی جوامع و اکوسیستم­هاست. آنچه­ امروز بر اهمیت روزافزون تنوع­زیستی می­افزاید نقش آن ­در حفظ ثبات اکوسیستم­هاست. زیرا حضور گونه­های بیشتر در یک منطقه، ساختار پیچیده­تری به اکوسیستم­های طبیعی خواهد داد و درنتیجه این اکوسیستم­ها در پاسخ به تغییرات توانایی بیشتری داشته و با ثبات­تر هستند. تنوع­زیستی بالاتر اکوسیستم­ها نشان‌دهنده­ پایداری بیشتر آن اکوسیستم­هاست (40). تنوع­زیستی جنگل منبع بسیار مهم و با ارزشی است، زیرا گونه­های موجود در جنگل و ذخایر ژنتیکی تشکیل دهندۀ آن برای سلامتی و تأمین نیازهای بشر و سایر موجودات حائز اهمیّت بوده، و قطعا فقدان تنوع­زیستی تهدید خطرناکی برای بقای انسان و سایر موجودات محسوب می­شود. تنوع­زیستی در جنگل به حفظ تعادل گازهای اتمسفری، چرخه مواد غذایی، تنظیم آب و هوا، حفظ چرخه هیدرولوژیکی و ایجاد، تولید و حفظ خاک کمک می­کند (20). تنوع­زیستی دارای معنای بسیار گسترده­ای بوده و از تنوع ژنتیکی تا تنوع اکوسیستم­ها را شامل می­شود، تنوع گونه­ای یکی از مؤلفه­های مهم تنوع­زیستی است که به تنوع در سطح محلی و یا منطقه­ای اشاره می­کند (41 ). تنوع گونه­ای بر مفاهیمی استوار است که یکی از مهمترین آنها غنای گونه­ایست. غنای گونه­ای، بیانگر حضور انواع گونه­ها در محیط مورد مطالعه است. دومین مؤلفه تنوع گونه­ای یکنواختی (وفور نسبی) است که به توزیع افراد گونه­ها مربوط می­شود. در واقع این مؤلفه بیانگر نحوه توزیع افراد بین گونه­ها از لحاظ کیفی می باشد(21). سومین مؤلفه تنوع گونه­ای، ناهمگنی است که بیانگر ترکیب دو مفهوم غنا و یکنواختی می­باشد (42).  

شاخص­هایی که با ارائه  یک  عدد به­عنوان نتیجه،  تنوع

گونه­ای (غنا، یکنواختی و ناهمگنی) را در یک واحد نمونه­برداری یا یک جامعه نشان می­دهند، شاخص­های غیرپارامتریک می­گویند (2). تحقیقات بسیار زیادی در زمینة تنوع­زیستی گونه­های گیاهی در ایران انجام شده است که در این تحقیقات از شاخص­های تنوع به‌منظور بررسی توان و پایداری اکولوژیکی اکوسیستم­ها، مقایسه جوامع و تیپ­های گیاهی و بررسی وضعیت پوشش گیاهی جوامع استفاده شده است (13).

تنوع­زیستی رویشگاه متأثر از عوامل محیطی می­باشد (36، 63) و عوامل فیزیوگرافیگ زمین ازجمله شیب، جهت دامنه و ارتفاع از سطح دریا از فاکتورهای مهم در این ارتباط می­باشند (14، 45، 47، 50، 54، 57، 56). تنوع­زیستی در مجموعه پیچیده­ای همچون اکوسیستم جنگل که دائماً در حال پویایی و توالی است باید با توجه به همه ابعاد آن مورد مطالعه قرار گیرد و پژوهش حاضر نیز فقط مدعی آن است که در منطقه مورد مطالعه تنوع گونه­های گیاهی با تغییرات شیب دامنه، تغییر می­کند. شیب دامنه از فاکتورهایی است که در تغییر پوشش گیاهی نقش مهمی ایفا می­کند (8، 62). در این ارتباط، مطالعاتی در ایران انجام شده است. مطالعه میرزایی و همکاران (1386) در اکوسیستم­ جنگلی زاگرس میانی نشان داد که درصد شیب تأثیر معنی­داری بر غنا، یکنواختی و تنوع نداشته است (24). مطالعه قلیچ‌نیا (1387) و مهدوی و حیدری (1388) در اکوسیستم جنگلی زاگرس میانی در منطقه نردین، بیشترین تنوع را در شیب‌های پایین گزارش کردند (18، 23). نتایج پژوهش حیدری و همکاران (1389) نشان داد که درصد شیب تأثیر معنی‌داری بر غنا و تنوع داشته است (11). نتایج پژوهش طالشی و اکبری­نیا (1390) نشان داد که با افزایش درصد شیب، تنوع و غنای گونه­ای افزایش می­یابد (15). در خارج از کشور مطالعات زیادی در این زمینه انجام شده است. کارلوس (2004)، ضمن تحقیقی روی تنوع­زیستی جنگلهای ارس(Juniperus oxycedrus) واقع در جنوب­غربی اسپانیا بالاترین تنوع­زیستی را در شیب­های تند و سنگلاخی و صخره­ای مشاهده کرد (32). در مطالعات (33، 43، 29)، درصد شیب به­عنوان عاملی مؤثر بر غنا و تنوع ذکر شده است. منطقه ارسباران ­بدلیل داشتن عناصر رویشی مربوط به اقلیم­های متعدد، منطقه گذر بین چند رویشگاه محسوب می­شود. وجه تمایز این جنگل­ها از دیگر مناطق، وجود شرایط اقلیمی خاص، تنوع­زیستی زیاد، حضور گونه­های کمیاب  گیاهی و جانوری و همچنین وجود عناصر رویشی مربوط به اقلیم‌های متعدد است (7). نظر به اهمیّت و جایگاه جنگلهای ارسباران از نظر گونه­های گیاهی و جانوری، تأثیرگذاری عمده بر بیلان آبی رودخانه ارس، حفظ ذخایر بیولوژیکی، تأثیرگذاری در تلطیف آب و هوایی منطقه، جلوگیری از فرسایش خاک، ارزش­های اکوتوریسمی و غیره و نیز برای دستیابی به توسعه پایدار، حفاظت از اکوسیستم­های طبیعی و تنوع­زیستی آنها لازم است و یکی از گام­های مهم در این راستا بررسی پوشش­گیاهی و عوامل مؤثر بر پراکنش، تنوع و غنا در این جنگلهاست (22). با توجه به مطالعات محدود انجام شده در این رابطه در ناحیه رویشی ارسباران، هدف این پژوهش آن است که غنا، یکنواختی و تنوع­گونه­ای را بررسی و تأثیر عامل محیطی شیب را  بر هر یک از این معیارها در منطقه مورد پژوهش تعیین کند، همچنین بهترین شاخص­های غیرپارامتریک را برای ارزیابی تنوع در طبقات شیب تعیین کند تا بدین وسیله بتوان با دیدی بهتر نسبت به حفظ تنوع­زیستی آن، تأمین پایگاه اطلاعاتی و ارزیابی توان­های منطقه در بلندمدت اقدام نمود. 

مواد و روشها

منطقه مورد مطالعه: منطقۀ ارسباران در شمال‌غرب کشور و شمال استان آذربایجان­شرقی قرار دارد. عمده جنگل­های منطقه ارسباران در چهار حوضة هیدرولوژیک کلیبرچای، ایلگنه­چای، حاجیلرچای و سلن­چای واقع شده است. رویشگاه مورد مطالعه با مساحت 1500 هکتار در توده­های جنگلی حوضه آبخیز ایلگنه­چای با مختصات جغرافیایی '33 و °46 تا '51 و °46 طول شرقی °38 تا '51 و °38 عرض شمالی و حوضه آبخیز کلیبرچای با مختصات جغرافیایی '40 و °46 تا '13 و °47 طول شرقی و  '39 و °38 تا '9 و °39 عرض شمالی، با حداقل و حداکثر ارتفاع 600 تا 1500 متر از سطح دریا واقع شده است (شکل 1). میزان بارندگی سالیانه این منطقه 400 تا 600 میلی­متر برآورد شده است (17). میانگین دمای سالیانه از ارتفاعات پایین (حاشیه رود ارس) تا کوهستانهای مرتفع متغیر بوده و به­ترتیب از 5 تا 17 درجه سانتی­گراد برآورد شده است (17). اقلیم منطقه بر اساس روش آمبرژه، مرطوب و سرد است (6). منطقه ارسباران از نظر زمین‌شناسی متعلق به دوران سوم بوده و قسمت عمده زمین‌شناسی منطقه را واحدهای آهکی و آذرین تشکیل می­دهند. خاک منطقه در نقاط جنگلی عمدتا از نوع خاک قهوه­ای جنگلی و خاک قهوه­ای آهکی است. این خاکها عمدتا بر روی سنگ مادری آهکی سخت، مارن و ماسه­سنگ واقع شده­اند (3).

 

شکل 1- موقعیت محدوده مورد پژوهش در کشور و در استان آذربایجان‌شرقی

 

 

شکل2- نقشه طبقات شیب منطقه مورد پژوهش

ساختمان خاک از دانه ریز تا درشت و از مکعبی تا کروی است. زهکشی به­خوبی انجام شده و هیچ گونه هیدرومورفی مشاهده نمی­شود. تراکم ریشه­ها بین اعماق 10 تا 73 سانتی­متر نشانگر سطحی و عمیق بودن خاک­ها در فرم­های مختلف زمین است (16).

نمونه­برداری از پوشش­گیاهی: تعداد 160 قطعه­نمونه دایره­ای شکل به مساحت 314 متر مربعی به روش تصادفی- سیستماتیک ثبت شد (30 قطعه نمونه به دلیل واقع شدن در زمین زراعی و مناطق صعب العبور برداشت نشد). در هر قطعه نمونه اصلی یک ریزقطعه­نمونه 14/3 متر مربعی به‌منظور برداشت پوشش علفی پیاده شد که در مجموع 160 ریزقطعه­نمونه ثبت گردید. در قطعه­نمونه اصلی نام گونه، تعداد و درصد پوشش درختان و درختچه­ها یادداشت شد. در ریزقطعه­نمونه­ها نیز نام گونه و درصد پوشش گونه­های علفی بر اساس مقیاس براون- بلانکه ثبت شد. تعداد قطعات­نمونه از طریق محاسبۀ ضریب تغییرات و خطای قابل قبول نمونه­برداری تعیین گردید (27). مساحت قطعه­نمونه­ها از طریق رسم منحنی سطح­گونه (30) برای پوشش علفی و پوشش درختی و درختچه­ای بطور جداگانه به‌دست آمد.

تعیین طبقات شیب: در هر یک از قطعات­نمونه اصلی، عامل محیطی شیب با استفاده از شیب­سنج سونتو ثبت گردید. برای ارزیابی تنوع زیستی در طبقات مختلف شیب، شیب منطقه به سه طبقه (25-0، 50-25 و بالای 50 درصد) تقسیم شد، بطوریکه هر یک از طبقات  شیب به­ترتیب 29، 63 و 38 قطعه­نمونه را به خود اختصاص دادند.

محاسبه شاخص­های تنوع: شاخص­های غنا، یکنواختی و ناهمگنی (تنوع) مختلفی در بررسی پوشش گیاهی منطقه مورد مطالعه به­کار گرفته شد که شرح آنها در جدول 1 آمده است (46، 48، 51، 58، 59 و 60).

تجزیه و تحلیل آماری: در ابتدا تبعیت داده­های اصلی و تبدبل شده از توزیع نرمال به وسیله آزمون کولموگروف اسمیرونوف و همگن بودن واریانس­ها بوسیله آزمون لون بررسی شد. بمنظور بررسی تفاوت یا عدم تفاوت طبقات مختلف شیب بر اساس هر یک از شاخص­های تنوع با توجه به نرمال بودن و همگن بودن داده­ها از آنالیز واریانس یکطرفه (31، 55 و 64) استفاده شد. پس از معنی­دار شدن اختلاف شاخص­ها در طبقات مختلف شیب، برای مقایسه جزئی­تر میانگین­ها از آزمون دانکن (53) استفاده شد.

نتایج

از مجموع 160 قطعه نمونه برداشت شده، تعداد 26 گونه چوبی و81 گونه علفی متعلق به 72 جنس و 39 خانواده در منطقه مورد مطالعه شناسایی گردید (جدول4). از عمده­ترین خانواده­های گیاهی منطقه Fabaceae (15 درصد)،  Asteraceae (13 درصد)، Rosaceae (5/7 درصد) و Lamiaceae (6/5 درصد) را می­توان نام برد. نتایج حکایت از آن دارد که گونه Quercus petraea. (بلوط سفید) با بالاترین حضور در 8/93% از قطعات حضور داشته است. پس از آن گونه­های Carpinus betulus (ممرز) با 7/67% و Cornus mass (ذغال آخته) با 65% حضور ثبت شده­اند. تجزیه واریانس شاخص­های غنا، یکنواختی و ناهمگنی در طبقات مختلف شیب نشان داد که مقادیر شاخص­ها، از غنای شاخص مارگالف و از شاخص­های ناهمگنی شاخص شانون-واینر دارای تفاوت معنی­داری (05/p) می­باشند ولی شاخص­های یکنواختی تفاوت معنی­داری را نشان ندادند (جدول 2). به‌طوری‌که بالاترین مقادیر شاخص­های غنا، یکنواختی و ناهمگنی در طبقه سوم و کمترین مقادیر آنها در طبقه اول مشاهده گردید (شکل­های 7-2). نتایج آمار توصیفی و درصد ضریب تغییرات شاخص­های غنای گونه­ای، یکنواختی و ناهمگنی نشان داد که از بین شاخص­های غنا، شاخص مارگالف (2/18 درصد)، از بین شاخص­های یکنواختی، شاخص مودیفاید (5/16 درصد) و از بین شاخص­های ناهمگنی، شاخص شانون-وینر (10 درصد) بالاترین ضرایب تغییرات را در بین شاخص­های مورد بررسی بخود اختصاص داده­اند (جدول 2). ضرایب همبستگی پیرسون شاخص­های تنوع­زیستی بیانگر آن است که از بین شاخص­های غنای گونه­ای، شاخص­های مارگالف و منهنیک دارای همبستگی بالایی (96 درصد) با یکدیگر می­باشند. البته ضرایب همبستگی در شاخص­های یکنواختی و ناهمگنی هم بسیار بالاست (جدول 3).

 

جدول 1- شاخص­های غنا، یکنواختی و ناهمگنی مورد استفاده در این پژوهش

مرجع

دامنه

فرمول

شاخص

مؤلفه تنوع

Margalef(1958)

0-∞

 

R1=(S-1)/Ln(n)

Margalef

 

غنا

Menhinick(1964)

0-∞

 

Menhinick

Nee et al(1992)

0-1

 

Modified Nee

یکنواختی

Smith and

wilson(1996)

0-1

 

Smith and wilson

Shannon and weaver(1949)

0-4.5

 

Shannon and  wiener

ناهمگنی

Simpson(1949)

0-1

 

Simpson

 

=S تعداد کل گونه­ها یا تعداد گونه­ها در نمونه، =Nحجم یا اندازه نمونه یا تعداد کل افراد در نمونه،  =LnNلگاریتم طبیعی  Nیا است، : سهم افراد در گونه i ام نسبت به کل نمونه که به صورت  تعریف می‌شود.

جدول 2- آمار توصیفی و تجزیه واریانس شاخص­های غنای گونه­ای، یکنواختی و ناهمگنی در طبقات ارتفاعی

شاخص­ها

غنا

یکنواختی

ناهمگنی

آماره­ها

مارگالف         منهنیک

اسمیث و ویلسون     مودیفاید

شانون-وینر     سیمپسون

کمینه

3/1                  8/

6/                            2/

1/2                      6/

بیشینه

3/3                  6/1

1                             4/

8/3                      9/

میانگین

2/2                  2/1

8/                            3/

3                         8/

انحراف معیار

4/                    2/

07/                         05/

3/                       05/

ضریب تغییرات (%)

2/18                6/16

8                            5/16

10                       6

مقدار F

2/3                   1

3/                            4/

6                         7/2

Sig

*04/              ns 4/

ns7/                        ns 6/

*003/                 ns 07/

* در سطح  5 درصد  معنی­دار، ns عدم معنی­دار در سطح 5 درصد

جدول 3-  نیمه ماتریس همبستگی و میزان معنی­داری بین شاخص­های غنا، یکنواختی و ناهمگنی

شاخص­ها

همبستگی

مارگالف

منهنیک

اسمیث و ویلسون

مودیفاید

شانون- وینر

سیمپسون

مارگالف

1

-

-

-

-

-

منهنیک

*96/

1

-

-

-

-

اسمیث و ویلسون

*51/

*67/

1

-

-

-

مودیفاید

*28/

*41/

*87/

1

-

-

شانون- وینر

*82/

*82/

*67/

*55/

1

-

سیمپسون

*74/

*79/

*81/

*69/

*91

1

                            * همبستگی در سطح 5 درصد معنی­دار است.

جدول 4- گونه­های گیاهی (درختی، درختچه ای و علفی) منطقۀ مورد پژوهش

نام فارسی

خانواده

گونه

نام فارسی

خانواده

گونه

شبدر گوناگون

Papilionaceae

Vicia    variabilis

سیاه تلو

Rhamnaceae

Palliurus spin christi Mill.

شبدر رنگارنگ

Papilionaceae

Vicia     variegata

انار

Punicaceae

Punica granatum L.

زبان پس قفا

Ranunculaceae

Delphinium ochroleucum

بلوط سفید

Fagaceae

Quercus petraea.

خلربی برگ

Fabaceae

Lathyrus   aphaca

قره میغ

Rhamnaceae

Rhamnus pallasii.

خلر قرمز

Fabaceae

Lathyrus    roseus

سیاه ال

Cornaceae

Cornus sanguines

زنگوله­ای بخیاری

Boraginaceae

Onosma bodeanum

پلاخوربرگدار

Caprifoliaceae

Lonicera bractedlaris

ترشک غده دار

Polygonaceae

Rumex tuberosus

نسترن

Rosaceae

Rosa        cannia

یونجه باغی عقربی

Fabaceae

Coronilla scorpioides

زغال آخته

Cornaceae

Cornus       mass

فرفیون شماطه

Euphorbiaceae

Euphorbia helioscopia

ممرز

Corylaceae

Carpinus betulus

فرفیون شنی

Euphorbiaceae

Euphorbia seguieriana

هفت کول

Caprifoliaceae

Viburnum lantana

فرفیون فلس­دار

Euphorbiaceae

Euphorbia squamosa

آلوچه

Rosaceae

Prunus divaricata.

شیرپنیر

Rubiaceae

Galium humifissum

اسپیره

Rosaceae

Spiraea  crenata

شیرپنیر

Rubiaceae

Galium     verum

افرا (کرب)

Aceraceae

Acer   campestre

گل مروارید عطری

Rubiaceae

Galium odoratum

تا (داغداغان)

Ulmaceae

Celtis caucasica

بابونه زرد

Asteraceae

Athemis tinctoria

اوجا

Ulmaceae

Ulmus carpinifolia

بابونه بیشه زار

Asteraceae

Athemis triumfetii

زبان‌گنجشک

Oleaceae

Fraxinus rotundifolia.

زبرنیه رایج

Rubiaceae

Aseperula arvensis

چتنه

Cupressaceae

Juniperus foetidissima

گاوزبان

Boraginaceae

Anchusa   azurea

ارس

Cupressaceae

Juniperus obloga

درمنه شرقی

Asteraceae

Artemisia scoparia

گوشوارک

Celastraceae

Evonymus latifolius

بومادران زرد

Asteraceae

Achillea biebersteinii

زالزالک

Rosaceae

Crataegus orientalis

گل گندم عزیزی

Asteraceae

Centaurea aziziana

بارانک

Rosaceae

Sorbus torminalis L.

گل گندم چمنزار

Asteraceae

Centaurea iberica

گلابی

Rosaceae

Pyrus salicifolia.

گل گندم بوته­ای

Asteraceae

Centaurea             virgata

سرخدار

 

Taxaceae

Taxus    baccata L.

گل گندم جنگلی

Asteraceae

Centaurea zuvandica

گیلاس

 

Rosaceae

Cerasus avium L.

دم اسب رودخانه­

Equisetaceae

Eqisetum fluviatile

ازگیل

Rosaceae

Mespilus germanica L.

فراموشم­مکن

Boraginaceae

Myosotis asiatica

بنه

Anacardiaceae

Pistacia atlantica.

فراموشم­مکن تنک

Boraginaceae

Myosotis sparsiflora

قدومه سهندی

Brassicaceae

Alyssum longistylum

هفت بند نرم

Polygonaceae

 

Polygonum  mite

قدومه گل ریز

Brassicaceae

Alyssum strigosum

هفت بند عقربکی

Polygonaceae

Polygonum paronychioides

قدومه

Brassicaceae

Alyssum alyssoides

گل ماهور غاضی

Scrophulariaceae

Verbascum agrimonifolium

علف بره

Poaceae

Festuca      ovina

گل­ماهورارتفاع پسند

Scrophulariaceae

Verbascum orephilum

مصفای بریتانیائی

Asteraceae

Inula britanniana

گل ماهورآذربایجانی

Scrophulariaceae

Verbascum szovitsianum

مصفای زنجبیل

Asteraceae

Inula helenium

گل استکانی

Campanulaceae

Campanula rapunculoides

مصفای چشم مسیح

Asteraceae

Inula oculus-christi

گل استکانی تک گل

Campanulaceae

Campanula stevenii

یونجه دایره­ای

Fabaceae

Medicago orbicularis

پیچک صحرایی

Convolvulaceae

Convolvulus arvensis

یونجه

Fabaceae

Medicago sativa

پیچک

Convolvulaceae

Campanula cantabrica

بارهنگ سرنیزه­ای

Potamogetonaceae

Plantago lanceolata

اسپرس تالش

Fabaceae

Onobrychis hohenackeriana

شنگ خویی

Asteraceae

Tragopogon kemulariae

اسپرس رودباری

Fabaceae

Onobrychis mischauxii

گزنه

Urticaceae

Urtica       dioica

اسپرس شاهپوری

Fabaceae

Onobrychis shahpurensis

آویشن

Lamiaceae

Thymus                        kotschyanus

سیزاب ایرانی

Scrophulariaceae

Veronica persica

آویشن واقعی

Lamiaceae

Thymus serpyllum

سیزاب شرقی

Scrophulariaceae

Veronica orientalis

آویشن

Lamiaceae

Ziziphora capitata

چمن پیازک‌دار

Poaceae

Poa         bulbosa

چمن­گندم سیسیلی

Graminaceae

Agropyron tauri

چمن مرتعی

Poaceae

Poa      nemoralis

نوک لک لک تیز

Geraniaceae

Erodium oxyrrhynchm

سیلن هرز

Caryophylaceae

Silene    conoidea

آهوماش زرد

Fabaceae

Lotus corniculatus

شاه پسند

Verbenaceae

Verbena officinalis

خشخاش­پرچم درشت

Papaveraceae

Papaver macrostemum

جاروعلفی

Poaceae

Bromus japonicus

مریم نخودی

Lamiaceae

Teucrium polium

جاروعلفی نازا

Poaceae

Bromus    sterilis

شبدر مشکوک

Fabaceae

Trifolium ambiguum

جگن

Cyperaceae

Carex       divulsa

شبدر برگ باریک

Fabaceae

Trifolium angustifolium

زیباسر

Asteraceae

Callipeltis cuucularis

شبدر خودروی

Fabaceae

Trifolium arvense

گلسر جنگلی

Orchidaceae

Cephalanthera damasonium

شبدرزرد

Fabaceae

Trifolium campestre

مرزه سهندی

Lamiaceae

Satureja sahandica

شبدر

Fabaceae

Trifolium spruneriana

کنگرسفید

Asteraceae

Cirsium arrense

ماشک

Fabaceae

Vicia narbonensis

گلایول صحرائی

Iridaceae

Gladiolus segetum

ماشک

Fabaceae

Vicia          sativa L.

مرزنگوش

Lamiaceae

Origanum vulgare

 

 

 

 

 

 

شکل 2- میزان شاخص غنای گونه­ای مارگالف در طبقات مختلف شیب  - حروف متفاوت لاتین نشان­دهنده تفاوت معنی­داری بر اساس آزمون آماری دانکن در سطح 5 درصد می­باشد.

 

شکل 3- میزان شاخص غنای گونه­ای منهنیک در طبقات مختلف شیب

 

شکل 4- میزان شاخص یکنواختی اسمیث - ویلسون در طبقات مختلف شیب

 

شکل 5- میزان شاخص یکنواختی مودیفاید در طبقات مختلف شیب

 

شکل 6- میزان  شاخص ناهمگنی شانون- وینر در طبقات مختلف شیب  - حروف متفاوت لاتین نشان­دهنده تفاوت معنی­داری بر اساس آزمون آماری دانکن در سطح 5 درصد می­باشد.

 

شکل 7- میزان شاخص ناهمگنی سیمپسون در طبقات مختلف شیب

حروف متفاوت لاتین نشان­دهنده تفاوت معنی­داری بر اساس آزمون آماری دانکن در سطح 5 درصد می­باشد.

شاخص­های غنای گونه­ای: الف: شاخص مارگالف: شکل 2 میزان شاخص مارگالف را در طبقات مختلف شیب نشان داده و مشخص می­کند که  میزان این شاخص در طبقه سوم (شیب بالای 50 درصد) بشکل معنی­داری از طبقات اول و دوم بیشتر است. ب: شاخص منهینیک: شکل 3 میزان شاخص منهینیک را در طبقات مختلف شیب نشان داده و مشخص می­کند که میزان این شاخص در طبقات مختلف شیب تفاوت آماری معنی­داری ندارد.

شاخص­های یکنواختی: الف: شاخص اسمیث - ویلسون: شکل 4 میزان شاخص یکنواختی اسمیث- ویلسون را در طبقات مختلف شیب نشان داده و مشخص می­کند که میزان این شاخص در طبقات مختلف شیب تفاوت آماری معنی­داری ندارد.

ب: شاخص اصلاح شده نی: شکل 5 میزان شاخص یکنواختی اسمیث- ویلسون را در طبقات مختلف شیب نشان داده و مشخص می­کند که میزان این شاخص در طبقات مختلف شیب تفاوت آماری معنی­داری ندارد.

شاخص­های ناهمگنی: الف: شاخص شانون وینر: شکل 6 میزان شاخص ناهمگنی شانون-واینر را در طبقات مختلف شیب نشان داده، همان­گونه که مشاهده می­شود میزان این شاخص در طبقه سوم (شیب بالای 50 درصد) و دوم (شیب 50-25 درصد) بشکل معنی­داری از طبقه اول (شیب 25-0 درصد) بیشتر است. ب: شاخص سیمپسون: شکل 7 میزان شاخص ناهمگنی سیمپسون را در طبقات مختلف شیب نشان داده و مشخص می‌کند که میزان این شاخص در طبقه سوم (شیب بالای 50 درصد) بشکل معنی­داری از طبقات اول و دوم بیشتر است. 

بحث و نتیجه­گیری

فیزیوگرافی که بمعنای شکل سطحی یک منطقه است (24) تأثیر زیادی بر تنوع گیاهان و پراکنش آنها دارد (28). بدین منظور، محققان مختلف تنوع­زیستی را با در نظر گرفتن فیزیوگرافی و یا هر یک از عوامل مختلف فیزیوگرافی به­صورت مجزا، مانند ارتفاع­ از سطح دریا، جهت و شیب مورد بررسی قرار داده­اند (26، 61). بنابراین عوامل توپوگرافی ازجمله عواملی هستند که بر حضور و عدم حضور گونه­های گیاهی تأثیرگذار هستند (34). درصد شیب یکی از این عوامل است که اثر زیادی بر تنوع و غنای گونه­ای دارد (24)، محققان زیادی در داخل و خارج کشور به بررسی نقش شیب در تنوع و غنای گونه­ای پرداخته و همبستگیهای معنی­داری را مشاهده کرده­اند (1، 10،15، 35 و 44). پژوهش حاضر نیز فقط مدعی آن است که در منطقه مورد مطالعه تنوع گونه­های گیاهی با تغییرات شیب دامنه تغییر می­کند. محاسبه و مقایسه شاخص­های مختلف تنوع، به‌عنوان روشی مطلوب برای مطالعه تنوع­زیستی مورد توجه است (22، 19 و 9). هر شش شاخص تنوع­زیستی محاسبه شده (دو شاخص غنا، دو شاخص یکنواختی و دو شاخص ناهمگنی)، در منابع به‌عنوان پرکاربرد­ترین شاخص­ها ذکر شده­اند (22، 52، 42، 44). همانطوری که نتایج نشان می­دهد شیب دامنه روی شاخص­های منهنیک، اسمیث - ویلسون، مودیفاید و ناهمگنی سیمپسون گونه­های گیاهی تأثیر نداشت. اما تأثیر آن روی شاخص مارگالف (p=/04) و شانون-واینر (p=/003) معنی­دار بوده، به‌طوری‌که با افزایش شیب، شاخص غنای گونه­ای و تنوع شانون- وینر افزایش یافت (جدول 2). همان­طور که نتایج نشان می­دهد در جنگلهای ایلگنه­چای و کلیبرچای منطقه ارسباران شاخص­های تنوع و غنا با شیب دامنه همبستگی مثبت دارند. بصورتی که با افزایش شیب دامنه، تنوع و غنای گونه­ای افزایش می­یابد، در حالی که در بیشتر تحقیقات همبستگی شاخص­های تنوع­زیستی با این عامل منفی بوده است. البته این موضوع می­تواند بدلایل ذیل باشد:1- بدلیل شرایط خاص میکروکلیمایی پای سنگها و حفظ رطوبت بیشتر در زیر آنها؛ 2- تخریب انسانی کمتر و همچنین سختی شرایط شیب تند برای چرای دام؛ 3- هیچ­گاه نباید انتظار داشت که رابطه بین تنوع­زیستی و شیب دامنه رابطه علی و معلولی باشد، بلکه ممکن است فاکتور شیب بر روی عوامل دیگر تأثیر گذاشته و باعث افزایش تنوع­زیستی شود؛ 4- همچنین با توجه به شرایط حاکم بر منطقۀ مورد مطالعه، آشفتگی­ها و تخریب­های شدیدی که در شیب­های پایین­تر به سبب نزدیک بودن به جاده، روستاهای حاشیه جنگل و چرای دام و ... رخ داده، باعث شده گونه­های گیاهی بمنظور حفظ بقا، خود را در طول زمان به شیب­های تندتر که محیطی امن محسوب می­شود رسانده و این مسئله باعث ایجاد شرایط مساعد برای استقرار گونه­های گیاهی در شیب‌های تند شده و همین امر موجب افزایش غنای گونه­ای شده است.

با توجه به نتایج فوق، شاخص سیمپسون حساسیت بیشتری به فراوانی گونه­های عمومی (فراوان) دارد و تابع شانون- واینر به فراوانی گونه­های در سطح جامعه یا نمونه مورد نظر حساسیت بیشتری نشان می­هد (5)؛ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که شاخص­ غنای گونه­ای نقش بسزایی در افزایش تنوع­زیستی منطقۀ مورد پژوهش دارد، در حالی که شاخص­های یکنواختی در طبقات مختلف شیب تفاوت آماری معنی­داری ندارند، بنابراین با افزایش غنای گونه­ای تنوع­زیستی هم افزایش می­یابد (شکل­های 2 تا 7). از طرفی نتایج سایر تحقیقات نیز نشان می­دهد که در افزایش شاخص سیمپسون یکنواختی و در افزایش شاخص شانون- وینر شاخص­های غنا دارای اهمیت است (4)، در نتیجه جنگل مذکور یک جنگل طبیعی پهن­برگ آمیخته خزان‌کننده بوده و از تنوع­گونه­ای بالایی برخوردار است که با نتایج بدست آمده از پژوهش­های سایر محققان همخوانی دارد، یعنی بیشتر بودن تنوع زیستی در این جنگلهای طبیعی پهن برگ نسبت به جنگلهای سوزنی برگ (43)؛ که علت بالا بودن تنوع زیستی در این جنگلها را می­توان به دمای مناسب، خاک حاصلخیز و رطوبت بالا نسبت داد (39).  

به‌منظور تعیین و تشخیص مناسب­ترین شاخص­ها برای ارزیابی تنوع­زیستی در طبقات شیب در منطقۀ مورد پژوهش، از آماره ضریب تغییرات استفاده گردید. نسبت انحراف معیار به میانگین را که اغلب به درصد بیان می­شود، ضریب تغییر می­نامند. این واحد به واحد اندازه­گیری بستگی ندارد و در عمل برای مقایسه بکار می­رود. بدیهی است که مناسبترین شاخص، شاخصی است که بیشترین تغییرپذیری میانگین یا در واقع بیشترین ضریب تغییرات را دارا باشد (9، 12). نتایج آمار توصیفی و درصد ضریب تغییرات شاخص­های غنای گونه­ای، یکنواختی و ناهمگنی نشان داد که از بین شاخص­های غنا، شاخص مارگالف (2/18 درصد)، از بین شاخص­های یکنواختی، شاخص مودیفاید (5/16 درصد) و از بین شاخص­های ناهمگنی، شاخص شانون-وینر (10 درصد) بالاترین ضرایب تغییرات را در بین شاخص­های مورد بررسی به خود اختصاص داده­اند (جدول 2). ضرایب همبستگی پیرسون شاخص­های تنوع زیستی بیانگر آن است که از بین شاخص­های غنای گونه­ای، شاخص­های مارگالف و منهنیک دارای همبستگی بالایی (96 درصد) با یکدیگر می‌باشند. البته ضرایب همبستگی در شاخص­های یکنواختی و ناهمگنی هم بسیار بالاست (جدول 3). با توجه به تعاریف همبستگی، هر چه مقدار عددی این ضرایب در ارتباط بین دو شاخص بیشتر باشد این دو شاخص تفاوت زیادی با یکدیگر نداشته و در موارد لازم می­توان از یکی دو شاخص استفاده نمود و بعکس، هر چه ضریب همبستگی شاخص­ها کمتر باشد این بدان معناست که هر یک از شاخص­ها عملکرد منحصر بخود داشته و خروجی آنها تشابه کمتری با یکدیگر دارند (9، 12). با این تفاسیر برای بررسی غنا، شاخص­ مارگالف، برای یکنواختی، شاخص مودیفاید و برای اندازه­گیری ناهمگنی استفاده از شاخص­ شانون- وینر بهترین می­باشند (جدول 2 و 3). بطور کلی از نتایج این پژوهش مشخص شد که شیب دامنه روی شاخص یکنواختی گونه­های گیاهی تأثیر معنی­داری نداشته، اما تأثیر آن روی شاخص غنا و ناهمگنی معنی­دار بوده است. همچنین محققان زیادی در داخل و خارج کشور به بررسی نقش شیب بر تنوع و غنای گونه­ای پرداخته و همبستگی معنی­داری را مشاهده­ کرده­اند (1، 10،11، 15، 24 ،43 و 35).

باید خاطرنشان کرد که روش­های مطالعة تنوع­زیستی در اکوسیستم جنگل زمانی مفید و سودمند است که در راستای اهداف شناخته شده مدیریت جنگل قرار گیرند. بمنظور حفظ و توسعه­ تنوع­زیستی، جنگل­های ارسبان باید تحت مدیریت صحیح قرار گیرند. آن­چه مسلم است به­لحاظ پیچیدگی و تنوع خصوصیات اکولوژیک در هر منطقۀ پوشش، نمی­توان نتایج بدست آمده در هر مطالعه را به تمامی مطالعات دیگر مرتبط دانست. بنابراین این پژوهش فقط مدعی این است که در منطقۀ مورد پژوهش تغییرات تنوع­زیستی در رابطه با تغییرات شیب معنی­دار می­باشد، بطوری که با افزایش شیب دامنه غنای گونه­ای افزایش یافته و موجب افزایش تنوع­زیستی می­گردد. بدیهی است ضرورت مطالعات متعدد و موردی از این دست، بهترین راهکار برای نیل به‌ مدیریت بهینه در جنگل­داری نوین می­باشد.

سپاسگزاری

نویسندگان مقاله بر خود لازم می­دانند تا بدین‌وسیله از کارشناسان اداره منابع طبیعی شهرستان کلیبر، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان­شرقی و اداره کل منابع طبیعی استان، بدلیل همکاری­های لازم، تشکر و قدردانی نمایند.

1. ابراهیمی­کبریا، خ. 1381. بررسی عوامل توپوگرافی و چرا بر تغییرات درصد پوشش گیاهی و تنوع در زیر حوضه سفیدآب هراز، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه مازندران، 82 صفحه.
2. اجتهادی، ح. ع، سپهری. ح ر، عکافی. 1388. روش­های اندازه­گیری تنوع زیستی، انتشارات دانشگاه مشهد،ش530، 226ص
3. بی­نام.، 1373. مطالعات جامع توسعه کشاورزی حوضه آبریز دریاچه ارومیه و ارس. مهندسین مشاور جامع ایران. جلد دوازدهم جنگل و بیشه زار،350 صفحه.
4. پوربابایی، ح. 1380. بررسی تنوع زیستی گونه­های چوبی در جنگل­های راش گیلان. مقالات همایش ملی مدیریت جنگل­های شمال و توسعه پایدار. انتشارات سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور.770 صفحه.
5. پوربابایی، ح. 1383. کاربرد آمار در بوم شناسی(جان الف. لودویک و جیمزاف. رینولدز). انتشارات دانشگاه گیلان،  428.
6. پوربابایی، ح.، منافی، ح و عابدی، ط. 1389. بررسی تنوع گونه­های چوبی در رویشگاه­های سفیدمازوی گرجستانی(Quercus petraea subsp. Iberica) (مطالعه موردی: رویشگاه­های چوبه­درق و دارانا ارسباران). مجله جنگل ایران، سال دوم، شماره 3، صفحۀ 207-197.
7. ثاقب­طالبی، خ.  ساجدی، ت. یزدیان، ف. 1384. نگاهی به جنگل­های ایران، مؤسسه تحقیقات جنگل­ها و مراتع بخش تحقیقات جنگل، 55 صفحه.
8. تیمورزاده، ع. 1382. بررسی جامعه­شناسی گیاهی در جنگلهای شرق اردبیل، مجله علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان،35: 142-135 صفحه.
9. حاجی میرزا آقایی، س. جلیلوند، ح. کوچ، ی و پورمجیدیان، م. 1390. تنوع گونه­های گیاهی در ارتباط با عامل اکولوژیک ارتفاع از سطح دریا در جنگلهای سرد آبرود چالوس، مجله زیست شناسی ایران. 24(3): 411-400صفحه.
10. حسینی، س. ع. 1374. بررسی جوامع گیاهی دشت میزابایلو و آلمه پارک ملی گلستان. پایان نامه کارشناسی ارشد جنگلداری، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، 86 صفحه.
11. حیدری، م. عطارروشن، س و حاتمی، خ. 1389. ارزیابی تنوع­زیستی گیاهان علفی در ارتباط با عوامل فیزیوگرفی در اکوسیستم­های جنگلی زاگرس میانی- منطقه حفاظت شده دالاب. مجله تحقیقات منابع طبیعی تجدید شوند، سال اول، شماره دوم، صفحات 42-28.
12. داستانگو، د.، ف. رفیعی­جزی و ر. رحمانی. 1387. ارزیابی شاخص­های تنوع ساختار درختان جنگلی در اکوسیستمهای خزری(مطالعه موردی: سری 3 بخش 5 طرح جنگل­داری نکا- ظالمرود). اولین کنفرانس بین­المللی تغییرات زیست محیطی منطقه خزری، دانشگاه مازندران- بابلسر،17 صفحه.
13. روانبخش، م. ح، اجتهادی.، ح، پوربابایی. و ج، قرشی الحسینی. (1386). بررسی تنوع گونه­های گیاهی ذخیره­گاه جنگلی گیسوم تالش در استان گیلان. مجله زیست شناسی ایران، جلد 20، شماره 3، صفحات 229-218.
14. صابریان، غ. ر. 1380. بررسی درجه همبستگی پوشش گیاهی با عوامل توپوگرافی در زیر حوضه سفید دشت گرمسر( شهرستان سمنان). پایان نامه کارشناسی ارشد مرتع­داری، دانشگاه مازندران، 113 صفحه.
15. طالشی، ح. اکبری­نیا، م. 1390. تنوع­زیستی گونه­های چوبی و علفی در ارتباط با عوامل محیطی در جنگلهای پایین­بند شرق نوشهر، مجله زیست شناسی ایران، جلد24، شماره 5، صفحات 777-766.
16. علیجانپور، ا.، 1379. بررسی تعیین آماربرداری بهینه و کاربرد آن در جنگل­های ارسباران. رسالة دکتری، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه تهران، 160 صفحه.
17. علیجانپور، ا. اسحاقی­راد، ج. و بانج­شفیعی، ع. 1388. بررسی و مقایسه تنوع گیاهان چوبی دو منطقۀ حفاظت شده و غیر حفاطتی ارسباران. فصلنامه علمی- پژوهشی تحقیقات جنگل و صنوبر ایران، جلد 17، شماره 1، صفحات 133-125.
18. قلیچ­نیا، ج. 1387. بررسی درجه همبستگی جوامع گیاهی با عوامل توپوگرافی (شیب و جهت) در منطقه نردین. فصلنامه پژوهش و سازندگی، شماره 43، 41-33 صفحه.
19. کرمی،پ. گرگین­کرجی،م. بصیری،ر. کارگری، ا. 1387. تجزیه و تحلیل تنوع گونه­ای در گروه­گونه­های اکولوژیک( مطالعه موردی: زیستگاه کوهسالان کردستان)، مجله محیط­شناسی، سال سی­وچهارم، شماره 46 ، صفحه56-47.
20. محمودی، ج.، 1386.  بررسی تنوع گونه­ای جنگل حفاطت شده کلار آباد در سطح گروه­های اکولوژیک، مجله زیست شناسی ایران. 20(4): 362-353.
21. مصداقی، م. 1380. توصیف و تحلیل پوشش گیاهی(مارتین کنت و پدی کاکر). انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد. 283صفحه.
22. محمدزاده، ا. 1391. ارزیابی تنوع­زیستی گونه­های گیاهی در گروه گونه­­های اکولوژیک با استفاده از برخی از شاخص­های غیرپارامتریک در منطقۀ ارسباران( مطالعه موردی: حوزۀ آبخیز ایلگنه­چای­ و کلیبرچای). پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه صنعتی خاتم­الانبیاء(ص) بهبهان، 162 صفحه.
23. مهدوی، ع. حیدری، م. 1388.بررسی رابطه جهت دامنه، شیب و ارتفاع از سطح دریا(عوامل فیزیوگرافی) با تنوع­زیستی گونه­های گیاهی( منطقه موردی در منطقه مله گون، استان ایلام)، انجمن جنگلبانی ایران، سومین همایش ملی جنگل، 11 صفحه.
24. میرزایی، ج. اکبری­نیا، م. حسینی، س،م. سهرابی، ه و حسین­زاده، ج. 1386. تنوع گونه­ای گیاهان علفی در رابطه با عوامل فیزیوگرافی در اکوسیستم­های جنگلی زاگرس میانی. مجله زیست­شناسی ایران، جلد20، شماره4. صفحات 382-375.
 
25. Baev, P.V., Penev, L.D. 1995. BIODIV. Program for calculating biological diversity parameters, similarity, niche overlap, and cluster analysis. Version 5.1. Pensoft, 57 pp.
26. Baker, M.E. and Barnes, B.V., 1998. Landscape ecosystem diversity of river floodplains in northwestern Lower Michigan, USA, Canadian Journal of Forest Research, 28: 1405-1418.
27. Barbour,M.G .et al. 1999. Terrestrial Plant Ecology (3rd edition), An important of Addison Wesley Longman Incorporation, 649 pp.
28. Barnes, B.V., 1998. Forest ecology, John Wiley and Sons, Inc., 773 pp.
29. Boll, T., Svenning, J .C., Vormisto, J., Normand, S., Grandez. C., and Balslev, H., 2005. Spatial distribution and environmental preferences of the piassaba palm Aphandra natalia (Arecaceae) along the Pastaza and Urituyacu rivers in Peru. Forest Ecology and Management, 213: 175-183.
30. Cain, S. A. 1938. ״The species-area curve ״. American Midland Naturalist. No.19, pp. 573-581.
31. Cannon, H.C., Peart, R.P., Lighton, L. 1998. Tree species diversity in commercially logged Bornean Rainforest, Science, 281: 1366-1368.
32. Carlos, J. 2004. Diversity of maritime juniper woodlands. Forest Ecology and Management, 192: 267-276.
33. Danita, N., and Ivanchi, T., 1994. Forest ecosystem types in the Moldova republic.
34. Enright, N. J., Miller, B. P. and Akhter, R. 2005. Desert vegetation and vegetation-environment relationships in Kirthar National Park, Sindh, Pakistan, Journal of Arid Environments, 61: 397- 418.
35. G-Campo, J., Alberto. F., Hodgoson, J., G-Ruiz, J. and M-Marti, G. 1999. Plant community patterns in a gypsum area of NE Spain, Interactions with topographic factors and soil erosion. Journal of Arid Environments. 41: 401-410.
36. He, M. Z., Zheng, J. G. Li. X. R. and Qian, Y. L. 2007. Environmental factors affecting vegetation composition in the Alxa Plateau, China, Journal of Arid Environments 69: 473-489.
39. Hosseini, Seyed Mohsen., 2004, Incomparable Roles of Caspian Forests: Heritage of Humankind, Forest Sciences, 3:31-40.
40. Jenkins,M.A., Parker.1998.Composition and diversity of woody vegetation in silvicultural openings of southern Indiana forests, Forest ecology and management, 109: 57-74.
41. Krebs, J. C. 1998, Ecological Methodology, Addison Wesley Longman Inc., 620pp.
42. Krebs, C. J. 1999.Ecological methodology. 2 nd  Ed. Addison Wesley Longman, Menlo Park, California. 620 pp.
43. Maguran   A.   E.   (1996). Ecological diversity and its measurement. Chapman& Hall.384.
44. Magurran, A. 2005. “Measuring Biological Diversity”, Blackwell Science, 256pp.
45. Maranon, T., Ajbilou, R., Ojeda, F. and Arroya, J., 1999. Biodiversity of woody species in oak woodland of southern Spain and northern Morocco. Forest Ecology and Management, 115: 147-156.
46. Margalef R. 1958. Information theory in ecology.General systematics3:36-71pp.
47. Marti, G., 1999. Plant community patterns in a gypsum area of NE Spain. Interaction With topographic, Arid Environments, 41: 401-410.
48. Menhinick, E. F. (1964). ״A comparison of some species individual diversity indices applied to samples of field insects ״. Ecology. No. 45, pp. 839 –861.
49. McNeely J. A., Miller K. R., Reid W. V., Mittermeier R. A. and Werner T. B. (1990). Conserving the world biodiversity.IUCN, WRI, CI, WWF and World Bank, Washington D.C.
50. Nantel. P. and Gagnon, D., 1999. Variability in the dynamics of Northern Peripheral versus Southern population of two colonial plant species Helianthus divericatus and Rhus aromatic, Forest Ecology and Management, 87: 748-760.
51. Nee S., Harvey P. H. and Cotgreave P.  1992. Population persistence and the natural relationship between body size and abundance .In:Conservation of biodiversity for sustainable development (eds.,O. T.Sandlund, K. Hindar and A. D.H. Brown),Scandinavian University Press,Oslo, 124-136 pp.
52.  Peet, R.K. 1974. The measurement of species diversity. Ann. Rev. Ecol. Systematics 5, 285-307.
53. Pitkanen, S., 1998. The use of diversity indices to assess the diversity of vegetation in managed boreal forests. Journal of forest ecology and management, 112:(121-137).
54. Rong, L. X. 2001. Study on shrub community diversity of Ordos plateau, Inner Mongolia, Northern China, Arid Environments, 47: 271-279.
55. Sagar, R., Raghubanshi, A.S. and Singh, J.S., 2003. Tree species composition, dispersion and diversity along a disturbance gradient in dry tropical forest region of India, Forest Ecology and Management, 186: 61-71.
56. Schmitt, C. B., Denich, M., Demissew, S., Ib Friis, I. and Boehmer, H. J. 2010. Floristic diversity in fragmented Afromontane rainforests, Altitudinal variation and conservation importance, Journal of International Association for Vegetation Science,13: 291-304.
57. Schuster, B. Diekmann, M., 2005. Species density and environmental factors in deciduous forests of Northwest Germany. Forest Ecology and Management, 206: 197-205.
58. Shannon,C.E. and Wiener,W.,1949. The mathematical theory of communication. University of Illinois Press., 350pp.
59. Simpson,E.H.1949. Measurment of diversity. Nature, 163:688pp.
60. Smith B. and Wilson J. B. 1996., A consumer’s guide to evenness indices.Oikos 76:70-82.
 61. Spurr ,S .H.,(eds.). 1998. Forest Ecology (4th edition). John Wiley and Sons Inc., 774pp.
62. Strenberg, M. and Shoshany, M. 2001. Influence of slope aspect on Mediterranean woody formations, Comparison of a semi-arid and arid site in Israel. Ecological Research, 16: 335-345.
63.Tavili, A. and Jafari, M., 2009. Interrelation between plants and environmental variables. International Journal of Environmental Research, 3(2):239-246.
64.Vujnovic K., Wein, R.W. and Dale, M.R.T, 2002. Predicting plant species diversity in response to disturbance magnitude in grassland remnants of central Alberta, Canadian Journal of Botany,80: 504-511.
65.Wilson E. O.and Peter F. M. 1988., Biodiversity.National Academy Press, Washington D.D. 521pp.
  • تاریخ دریافت: 11 مهر 1391
  • تاریخ بازنگری: 29 شهریور 1392
  • تاریخ پذیرش: 03 مهر 1392