اثرات اکولوژیکی جاده‌های جنگلی بر روی تنوع زیستی و ترکیب گونه‌های گیاهی (مطالعۀ موردی: طرح‌های جنگلداری لیره‌سر، گلندرود و مکارود)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

2715

چکیده

این تحقیق به بررسی تأثیر جاده جنگلی بر تغییرات پوشش علفی و ترکیب گونه­های گیاهی از لبه جاده­ها بسمت بخشهای داخلی آن در سه منطقه مختلف و در دو جاده آسفالته و خاکی می­پردازد. بصورت انتخابی شرایط مشابه از نظر شرایط توپوگرافی، شیب و جهت مشخص گردید و در هر طرف جاده از میکروپلات­های 2×2 متر برای اندازه‌گیری تنوع زیستی و ترکیب پوشش علفی استفاده شد. نتایج این بررسی نشان داد که شاخصهای تنوع زیستی در بالا و پایین جاده، جاده آسفالته و خاکی و در سه منطقه مورد بررسی تفاوت معنی­داری نداشتند و تنها عامل اثرگذار موقعیت است که با فاصله از جاده­های آسفالته و خاکی تنوع زیستی کاهش می­یابد. همچنین گونه­های نورپسند همانند Alnus glutinosa (L) Gaertn، Sambucus ebulus L. و Rubus hyrcanus juz در حاشیه جاده­های جنگلی دارای حضور بیشتری بوده­اند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Ecological effects of forest roads on biodiversity and floristic composition (case study; leeresar, galanderood, makarood)

چکیده [English]

Current research includes the effects of forest roads on changes of plant covering and structure of plant species from forest roads edges towards its inner parts in three areas and two different asphalt and dirt roads. There are the same conditions according to topography, slope and direction for studied areas. On the two sides of road, it was used 2m × 2m micro plots for measuring of biodiversity and floristic composition. The results showed that biodiversity indices had no significantly differences in relation to studied regions, roads around and roads type. But, the road positions were effective on biodiversity amounts, as indices values were reduced with distance increasing of roads for both of paved unpaved roads. Some of light–demanding species such as Alnus glutinosa (L) Gaertn, Sambucus ebulus L. Rubus hyrcanus juz were more visible in the around of roads.   

کلیدواژه‌ها [English]

  • Plant Diversity
  • plant richness
  • Evenness
  • paved road
  • unpaved road

اثرات اکولوژیکی جاده­های جنگلی بر روی تنوع زیستی و ترکیب گونه­های گیاهی (مطالعۀ موردی: طرح‌های جنگلداری لیره­سر، گلندرود و مکارود)

مریم بازیاری1، حمید جلیلوند1، یحیی کوچ2 و سید عطا اله حسینی3،* 

1 ساری، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری، دانشکدۀ منابع طبیعی، گروه جنگلداری 

2 نور، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکدۀ منابع طبیعی و علوم دریایی، گروه جنگلداری 

3 تهران، دانشگاه تهران، دانشکدۀ منابع طبیعی، گروه جنگلداری و اقتصاد جنگل

تاریخ دریافت: 1/8/89                 تاریخ پذیرش: 1/9/90 

چکیده  

این تحقیق به بررسی تأثیر جاده جنگلی بر تغییرات پوشش علفی و ترکیب گونه­های گیاهی از لبه جاده­ها بسمت بخشهای داخلی آن در سه منطقه مختلف و در دو جاده آسفالته و خاکی می­پردازد. بصورت انتخابی شرایط مشابه از نظر شرایط توپوگرافی، شیب و جهت مشخص گردید و در هر طرف جاده از میکروپلات­های 2×2 متر برای اندازه‌گیری تنوع زیستی و ترکیب پوشش علفی استفاده شد. نتایج این بررسی نشان داد که شاخصهای تنوع زیستی در بالا و پایین جاده، جاده آسفالته و خاکی و در سه منطقه مورد بررسی تفاوت معنی­داری نداشتند و تنها عامل اثرگذار موقعیت است که با فاصله از جاده­های آسفالته و خاکی تنوع زیستی کاهش می­یابد. همچنین گونه­های نورپسند همانند Alnus glutinosa (L) Gaertn، Sambucus ebulus L. و Rubus hyrcanus juz در حاشیه جاده­های جنگلی دارای حضور بیشتری بوده­اند.

واژه‌های کلیدی: تنوع گونه­ای، غنا، یکنواختی، جاده آسفالته، جاده­ خاکی

*نویسنده مسئول، تلفن: 09121904413 ، پست الکترونیکی:  at.hosseini@ut.ac.ir

مقدمه

 

بطور کلی حاشیه جاده­ها متلاطم و آشفته­تر، گرمتر، خشک­تر و نورخیزتر می­باشد (16). بدین ترتیب رستنیهای پیرامون جاده های جنگلی با استقرار گونه­های سریع­الّرشد و نورپسند مانند توسکا، کلهو، تمشک و غیره افزایش می‌یابد (22، 24). این وضعیت تا حدود زیادی به نوع مسیرحمل و نقل (راه آهن یا جاده) و مشخصات روسازی جاده اعم از آسفالته و خاکی بستگی دارد (17، 19). قطع درختان در هنگام ساخت جاده­های جنگلی باعث افزایش میزان  نور و سطوح فعالیت فتوسنتزی اشکوب زیرین می گردد (14). شدت نور و دما از حاشیه جاده بسمت بخشهای داخلی جنگل کاهش معنی­داری را نشان می دهد، درحالی‌که میزان رطوبت افزایش نسبی را نشان می­دهد (15).  عرصه­هایی که تاج پوشش بازتری دارند، بیشتر مورد هجوم گونه­های غیربومی (24) و نورپسند قرار می گیرند (12).

تنوع گونه­ای به‌عنوان یکی از موضوعات مهم و اساسی در اکولوژی خصوصاً اکولوژی پوشش گیاهی مطرح می‌باشد(6). تنوع زیستی جنگل منبع بسیار مهم و با ارزشی است، زیرا گونه­های موجود در جنگل و ذخایر ژنتیکی تشکیل دهنده آن برای سلامتی و تأمین نیازهای بشر و سایر موجودات حائز اهمیت بوده و قطعاً فقدان تنوع زیستی تهدید خطرناکی برای بقای انسان و سایر موجودات محسوب می­شود (6). احداث جاده در اکوسیستم جنگل موجب تغییر یافتن میکروکلیما، رژیم نوری، وزن مخصوص ظاهری، رطوبت، مواد آلی خاک و آغاز فرایند توالی در نوارها و دیواره­های خاکی حاشیه جاده­های حمل و نقل می­شود (21، 26). همچنین کاهش تراکم تاج پوشش و رقابت نوری در حریم جاده، امکان دسترسی به تشعشعات خورشیدی را برای انواع رستنیها فراهم می­نماید (20). ترابی (1387) اثرات جاده­های جنگلی بر روی آشکوب علفی، میزان رطوبت خاک و لاشبرگ مجاور در جنگلهای چمستان و لاویج را بررسی کرد. به این منظور تغییرات فاکتورهای رطوبت خاک، وزن خشک لاشبرگ و عدم حضور گونه­های علفی از لبه جاده­ها تا فاصله 40 متری در عمق جنگل و در دو ارتفاع از سطح دریا مورد بررسی قرار گرفت. نتایج این تحقیق نشان داد که با فاصله از جاده میزان رطوبت خاک افزایش یافته است و این افزایش در ارتفاع زیر1000 متر تا فاصله 25 متر و برای ارتفاع بالای 1000 متر تا فاصله 5/7 متر و در مجموع تا فاصله 15 متر به صورت معنی­دار می­باشد(5). ریاحی فر (1389) اثر جاده­های جنگلی بر خصوصیّات خاک و پوشش گیاهی در جنگلهای نکا (ظالم رود) را بررسی کرد و از 3 قطعه نمونه 400 متر مرّبعی در هر طرف جاده از لبه جاده­ها تا فاصله 100 متری در عمق جنگل پرداخت. نتایج این تحقیق نشان داد که با فاصله از جاده میزان تنوّع زیستی پوشش علفی و زادآوری کاسته می­شود. همچنین میزان منیزیم تبادلی و هدایت الکتریکی خاک در فاصله 20-0 متری حاشیۀ جاده بیشتر از 20 مترهای دوّم و سوّم است(7).

اسپونر و همکاران (2003) اثرات تخریب و بهم خوردگی ناشی از شبکه­های جاده­ای را بر روی بوته­های کنار جاده­ای در استرالیا بررسی کردند. برای این منظور 80 جمعیت با فاصله 250 متر از همدیگر را در اطراف جاده­ها انتخاب نمودند و به این نتیجه رسیدند که ارتباط معنی­داری بین تجدید حیات عمده آکاسیا با حوادث شبکه­های جاده­ای وجود دارد. همچنین آکاسیاهای با سنین کمتر در فاصله نزدیکتری نسبت به جاده قرار دارند (25). دلگادو و همکاران (2007) اثرات حاشیه­ای جاده­ها را بر روی دما، نور، تاج پوشش و ارتفاع تاج در جنگلهای کاج و برگ بو در جزایر قناری و تنریف با استفاده از ترانسکتهایی به صورت عمود بر مسیر از لبه جاده بسمت داخل جنگل تا عمق 100 متر، مورد بررسی قرار دادند و به این نتیجه رسیدند که از لبه جاده بسمت بخشهای داخلی جنگل تغییرات دمایی معنی­دار تنها برای 3 متر، نوسان نوری در 6 متر و تغییرات تاج پوشش و ارتفاع آن در 10 متر اول ثابت شده است. همچنین جاده­های آسفالته و مسیرهای شوسه الگوهای مختلفی را در مورد تغییرات دمایی از خود نشان دادند (15).

کریم و مالیک (2008) به بررسی پوششهای گیاهی که بعد از ساخت جاده­های جنگلی از کناره­های جاده­های جنگلی تا لبه جنگل مستقر می­شوند و همچنین اثرات ناشی از ساخت جاده­ها در پارک ملی ترانوا  واقع در کانادا پرداختند و برای آنالیز پوشش گیاهی و خاک در زیستگاه‌های کوچک اطراف جاده­ها از 34 ترانسکت که به صورت تصادفی و عمود بر جاده تا لبه جنگل (به طول 10متر) ادامه داشت بهره بردند و به این نتیجه رسیدند که پراکندگی پوششهای گیاهی در طول کناره­های جاده متأثر از عوامل میکروتوپوگرافی، نوع لایه­ها و افق­های خاک و همچنین عوامل محیطی ایجاد شده در اثر ساخت جاده­ها می باشد. همچنین نتایج مطالعه آنها نشان داد که کمترین میزان رطوبت و مواد آلی و بالاترین چگالی حجمی در شانه جاده­ها دیده می­شود (21). زانگ و دینگ (2009) ترکیب جامعه، ساختار و عملکرد گیاه (بذردهی و چوب تولیدی) را در سه قسمت مسیر جاده، خاکبرداری، خاکریزی و جاده بهره‌برداری بررسی کردند. از آنجایی‌که ساخت جاده­های جنگلی باعث تغییر در تنوع  و ترکیب گونه­های کناره و کف جنگل می­شود، بنابراین بررسی تنوع و ترکیب گونه­های علفی از حاشیه جاده به عمق جنگل ما را به درک بهتری از اثرات زیست­محیطی جاده­های جنگلی می­رساند. این تحقیق بمنظور بررسی اثرات اکولوژیکی جاده­های جنگلی آسفالته و خاکی بر روی تنوع زیستی و ترکیب گونه­های گیاهی انجام شده که تاکنون تحقیق جامعی در ارتباط با آن در داخل کشور انجام نشده است.

مواد و روشها 

منطقه مورد مطالعه: این تحقیق در سریهای چهارم، اول و دوم شهرستانهای تنکابن، نور و چالوس واقع در حوزه‌های آبخیز 35، 48 و 36 استان مازندران در شمال ایران انجام شده است. سریهای  مورد مورد مطالعه به‌ترتیب دارای طول­های جغرافیایی ً00  َ55  ْ50  تا  ً00  َ50  ْ50،  ً30  َ53   ْ52  تا ً10  َ32  ْ52  و ً00  َ60 ˚51  تا  ً5   َ10 ˚ 51  شرقی و عرض­های جغرافیایی ً24  َ44  ْ36  تا ً30   َ37  ْ36 و ً30   َ28   ْ36 تا ً30  َ33  ْ36 و40  َ36  ˚36 تا  ً32   َ38  ْ36 شمالی می‌باشد. ارتفاع از سطح دریا در سه منطقه تقریباً یکسان و بین 420 تا 430 متر می­باشد. متوسط دما در گرمترین ماه سال در سریهای مذکور به‌ترتیب 4/22، 7/26 و2/27 درجه سانتی­گراد  و در ماه‌های مرداد و تیر است. متوسط دما در سردترین ماه سال 5/0، 4/0 و 3/0 درجه سانتی­گراد (در بهمن­ماه) است. متوسط باران سالیانه در سریهای مذکور بالغ بر 554، 1086 و 1251 میلی­متر و متوسط رطوبت نسبی هوا حدود %81، %85 و %83 می باشد. بیشترین سطح مناطق مورد بررسی دارای شیب بین 20 تا 30 درصد و با جهت غالب اکثراً شمالی است. بافت خاک سریهای  مورد مطالعه، سنگین تا بسیار سنگین است. خاک کم­عمق تا عمیق بوده، ساختمان خاک در سریهای مورد مطالعه به‌ترتیب دانه­ای ریز و درشت، در بالا چند وجهی، دانه­ای، منشوری و دانه­ای­ریز تا درشت است (1، 2، 3).

 

 

 

 

 

 

 

شکل 1- روش نمونه‌برداری در اطراف جاده­های جنگلی


روش جمع­آوری داده­ها: در ابتدا با جنگل­گردشی و استفاده از کتابچه­های­ طرحهای جنگلداری موردنظر جاده­های آسفالته و خاکی به طول یک کیلومتر که حداقل 10 سال از ساخت آن گذشته باشد شناسایی شد، زیرا تغییر و تحول در جنگل و محیط طبیعی کند و بطئی و در درازمدت صورت می­گیرد، بنابراین جاده­هایی انتخاب گردید که تأثیر خود را بر تنوع و ترکیب گونه­های علفی اطراف خود گذاشته باشد. همچنین سعی شد شرایط فیزیوگرافی جنگلهای مورد مطالعه از نظر توپوگرافی، شیب، ارتفاع از سطح دریا، جهت دامنه و غیره یکسان باشد. در هر طرف جاده شش قطعه نمونه 400 متر مربعی (20×20 متر) برداشت شد (11). بدین صورت که سه قطعه نمونه به فواصل 100 متر در حاشیه و سه قطعه نمونه دیگر به موازات قطعات نمونه حاشیه جاده و فواصل 20 متری برداشت گردید (شکل 1). از 9 میکروپلات 2×2 برای اندازه­گیری پوشش علفی استفاده شد (11). در مجموع از 72 پلات و 648 میکروپلات برای ثبت پوششهای گیاهی استفاده گردید. در داخل میکروپلاتها پارامترهای نوع گونه­ها و درصد پوشش علفی به درصد طبق معیار براون بلانکه اندازه­گیری و ثبت شد.

 

 

جدول 1- آنالیز واریانس چندطرفه شاخص­های تنوع گونه­های گیاهی در رابطه با مشخصه­های مورد بررسی (در جاده آسفالته)

منبع تغییرات

شاخص­های تنوع

F

Sig

منطقه

سیمسون

72/0

49/0

شانون وینر

31/2

12/0

مارگالف

87/0

43/0

منهینیک

05/1

36/0

کامارگو

11/0

89/0

اسمیت­­ ویلسون

94/0

40/0

موقعیت

(فاصله از جاده)

سیمسون

54/45

00/0

شانون وینر

71/951

00/0

مارگالف

70/501

00/0

منهینیک

16/34

00/0

کامارگو

49/478

00/0

اسمیت­­ ویلسون

05/610

00/0

بالا و پایین بودن

سیمسون

64/0

43/0

شانون وینر

00/0

96/0

مارگالف

50/1

23/0

منهینیک

95/0

33/0

کامارگو

02/1

32/0

اسمیت­­ ویلسون

58/0

45/0

 


محاسبه شاخص­های تنوع زیستی: مقادیر شاخصهای تنوع، غنای و یکنواختی با در نظر گرفتن درصد پوشش گونه­های گیاهی ثبت شده در عرصه مورد مطالعه محاسبه گردید (7، 9، 11).

آنالیز داده­ها: درصد پوشش گونه­های گیاهی وارد نرم افزار ver. 1.39  PastوEcologycal Methodology ver. 6.0  شد و شاخص تنوع  شانون­وینر و سیمسون، غنا برای شاخصهای مارگالف و منهینیک، یکنواختی برای شاخصهای کامارگو و اسمیت - ویلسون در جاده­های آسفالته و خاکی محاسبه گردید.

 

 

جدول2- مقایسه میانگین (± اشتباه معیار) مقادیر شاخص­های تنوع در ارتباط با مشخصه­های مورد بررسی (در جاده­های آسفالته)

مشخصه‌های مورد بررسی

شاخص‌های تنوع

شاخص‌های  غنا

شاخص‌های یکنواختی

سیمسون

شانون وینر

مارگالف

منهینیک

کامارگو

اسمیت ویلسون

مناطق مورد

بررسی

لیره سر

(01/0)79/0

(12/0)59/1

(15/0)60/1

(06/0)84/0

(05/0)63/0

(06/0)57/0

گلندرود

(01/0)81/0

(13/0)53/1

(14/0)55/1

(07/0)95/0

(06/0)63/0

(06/0)58/0

مکارود

(01/0)80/0

(13/0)53/1

(13/0)53/1

(07/0)87/0

(06/0)62/0

(07/0)55/0

فاصله از جاده (موقعیت)

حاشیه جاده

a(00/0)84/0

a(02/0)97/1

a(04/0)03/2

a(03/0)07/1

a(01/0)82/0

a(01/0)78/0

دور از جاده

b(00/0)76/0

b(01/0)13/1

b(00/0)09/1

b(03/0)71/0

b(01/0)44/0

b(01/0)35/0

بالا یا پایین بودن جاده

بالای جاده

(01/0)81/0

(10/0)55/1

(10/0)53/1

(05/0)86/0

(05/0)64/0

(05/0)56/0

پایین جاده

(01/0)80/0

(10/0)55/1

(12/0)58/1

(05/0)92/0

(04/0)62/0

(05/0)57/0

 

 

ابتدا نرمال بودن داده­ها بوسیله آزمون کولموگروف اسمیرنوف و تست همگنی واریانس با استفاده از آزمون لون مورد بررسی قرارگرفت. سپس اثر موقعیت (فاصله از جاده) و بالا یا پائین جاده بر روی شاخصهای تنوع، غنا، یکنواختی با استفاده از آنالیز واریانس چندطرفه در قالب رویه GLM (General Linear Model) تعیین گردید و از آزمون دانکن نیز بمنظور مقایسه چندگانه میانگین استفاده شد. لازم به ذکر است که کلیه محاسبات آماری در نرم­افزار SPSS 11.5 انجام شد.

نتایج

شاخصهای تنوع زیستی: آنالیز واریانس چندطرفه نشان داد که اثر موقعیت (فاصله از جاده) جاده­های آسفالته و خاکی کاملاً معنی­دار است، بدین صورت که با فاصله از جاده مقادیر تنوع زیستی کاهش می­یابد. مکانهای بالا و پایین جاده­های آسفالته و خاکی بر روی شاخصهای تنوع زیستی معنی­دار نیست (جدولهای 1 و3). مقایسه میانگین مقادیر شاخصهای تنوع زیستی در موقعیتهای بالا و پائین جاده نشان می­دهد که بالا و پائین بودن جاده بر روی شاخصهای تنوع زیستی معنی­دار نیست و آنالیز داده­های مربوط به پلاتها براساس فاصله پلاتها نسبت به جاده، نشان می­دهد که با افزایش فاصله از جاده، میزان شاخصهای تنوع و غنا کاهش می­یابد (جدولهای 2 و 4). البته مقادیر شاخصهای تنوع زیستی گونه­های علفی در جاده‌های آسفالته و خاکی تفاوت معنی­داری را نشان نمی­دهد (جدول 5).

جدول 3- آنالیز واریانس چندطرفه شاخص­های تنوع گونه­های گیاهی در رابطه با مشخصه­های مورد بررسی (در جاده­های خاکی)

منبع تغییرات

شاخص­های تنوع

F

Sig

منطقه

سیمسون

65/0

52/0

شانون وینر

48/0

62/0

مارگالف

12/1

34/0

منهینیک

33/1

28/0

کامارگو

13/0

87/0

اسمیت­­ ویلسون

12/0

88/0

موقعیت

(فاصله از جاده)

سیمسون

81/159

00/0

شانون وینر

83/822

00/0

مارگالف

61/624

00/0

منهینیک

57/317

00/0

کامارگو

48/536

00/0

اسمیت­­ ویلسون

41/460

00/0

بالا و پایین بودن

سیمسون

20/1

28/0

شانون وینر

26/0

60/0

مارگالف

04/0

84/0

منهینیک

07/0

78/0

کامارگو

31/0

57/0

اسمیت­­ ویلسون

05/0

81/0


 

جدول4- مقایسه میانگین (± اشتباه معیار) مقادیر شاخص­های تنوع در ارتباط با مشخصه­های مورد بررسی (در جاده­های خاکی)

مشخصه­های مورد بررسی

شاخص­های تنوع

شاخص­های  غنا

شاخص­های یکنواختی

سیمسون

شانون­وینر

مارگالف

منهینیک

کامارگو

اسمیت ویلسون

مناطق مورد

بررسی

لیره سر

(02/0)79/0

(12/0)53/1

(13/0)53 /1

(03/0)84/0

(05/0)60/0

(05/0)58/0

گلندرود

(02/0)79 /0

(12/0)50/1

(12/0)53/1

(04/0)82 /0

(05/0)59 /0

(05/0)57/0

مکارود

(01/0)80/0

(12/0)53/1

(11/0)58/1

(03/0)81/0

(05/0)59 /0

(06/0)58/0

فاصله از جاده (موقعیت)

حاشیه جاده

a(00/0)86/0

a(02/0)93/1

a(02/0)95 /1

a(01/0)94 /0

a(01/0)76 /0

a(00/0)75/0

دورازجاده

b(00/0)73 /0

b(00/0)10/1

b(02/0)13 /1

b(00/0)70/0

b(00/0)42/0

b(01/0) 40/0

بالا یا پایین بودن جاده

بالای جاده

(01/0)79 /0

(10/0)53/1

(10/0)55/1

(03/0)82/0

(04/0)60/0

(04/0)58/0

پایین جاده

(01/0)80/0

(10/0)51/1

(09/0)54/1

(03/0)82/0

(04/0)59 /0

(04/0)57/0

 

جدول 5 - مشخصه­های آماری مقادیر شاخص­های تنوع زیستی گونه­های گیاهی در جاده­های آسفالته و خاکی

مشخصه­های آماری

شاخص­های تنوع

میانگین

انحراف معیار

اشتباه معیار

مقدارt

Sig

آسفالته

خاکی

آسفالته

خاکی

آسفالته

خاکی

شاخص­های تنوع

سیمسون

80/0

79/0

05/0

07/0

00/0

01/0

50/0

61/0

شانون وینر

55/1

52/1

43/0

42/0

07/0

07/0

31/0

75/0

شاخص­های غنا

مارگالف

56/1

54/1

49/0

42/0

08/0

07/0

14/0

88/0

منهینیک

89/0

82/0

24/0

13/0

04/0

02/0

42/1

16/0

شاخص­های یکنواختی

کامارگو

63/0

59/0

20/0

17/0

03/0

02/0

78/0

43/0

اسمیت ویلسون

57/0

57/0

22/0

18/0

03/0

03/0

13/0-

89/0

 


ترکیب گونه­های گیاهی: در این بررسی در مجموع سه منطقه، 35 گونۀ گیاهی در جادۀ خاکی و 39 گونۀ گیاهی در جادۀ آسفالته شناسایی شد که در جدولهای 6 و 7 حضور و یا عدم حضور گونه­های گیاهی در مناطق مورد مطالعه و فواصل 20 - 0 و 60 –40 متر در بالا و پائین جاده آورده شده است. در پلاتهای حاشیه جاده­های آسفالته و خاکی حضور گونه­های نورپسند بیشتر از پلاتهای داخل جنگل می­باشد.

بحث و نتیجه­گیری 

بررسی و نتایج این تحقیق در سه منطقه نشان داد که جاده­های آسفالته و خاکی بر روی تنوع زیستی و ترکیب گونه‌های علفی به لحاظ درصد پوشش و نوع گونه، به طور معنی­داری تأثیر دارند که با نتایج تحقیق الاندر و همکاران (1998) مطابقت دارد (جدولهای 6 و 7). در جاده­های آسفالته میزان تنوع و غنای گونه­ای به میزان اندکی بیشتر از جاده­های خاکی بود که علت این اختلاف اندک را می­توان به خصوصیات فیزیکی مصالح روسازی جاده­­های آسفالته مرتبط دانست ولی تفاوت معنی­داری بین جاده­های آسفالته و خاکی به لحاظ تنوع و غنای گونه­ای مشاهده نشد، که با نتایج تحقیق گاستاوسون (1990) و همچنین هانسن و کلونگر (2005) مطابقت دارد. همچنین حضور گونه­ها در حاشیه جاده­های آسفالته و خاکی نشان داد که گونه­های نورپسند مانند تمشک، پلهم و توسکا در حاشیه جاده­های آسفالته و خاکی بمراتب بیشتر از میکروپلاتهای داخل جنگل می باشند که با نتایج مطالعات دلگادو و همکاران (2007) که بیان نمودند در حاشیه جاده­های جنگلی گونه­های نورپسند مستقر می­شوند مطابقت دارد.

 

 

جدول 6- حضور گونه­های گیاهی و ترکیب آنها در ارتباط با موقعیّت، بالا و پایین بودن و فواصل جادۀ ­خاکی در سه منطقۀ مورد مطالعه

جاده خاکی 

نام گونه­ها 

ردیف 

 

پایین‌دست 

بالادست 

مکارود 

گلندرود

لیره­سر

مکارود

گلندرود

لیره­سر

60-40

20-0

60-40

20-0

60-40

20-0

60-40

20-0

60-40

20-0

60-40

20-0

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

Oplismenus undulatifolius L.

1

گونه­های گیاهی

+

+

+

+

-

+

+

+

-

+

-

+

Sambucus ebulus L.

2

+

+

+

+

-

+

+

+

+

+

+

+

Prunella vulgaris L.

3

+

-

-

-

-

+

+

+

-

+

-

+

Atropa belladonna L.

4

+

+

+

+

+

+

+

+

-

+

+

+

Rubus caesius L.

5

+

+

-

-

-

-

-

+

-

+

-

+

Oplismenus (Ard) P.Beauv.

6

+

+

+

+

-

+

+

+

-

+

-

+

Voila odorata L

7

+

+

-

+

-

+

+

+

+

+

-

+

Fragaria vesca L.

8

-

+

+

-

-

-

-

-

+

+

-

+

Circaea lutetiana L.

9

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

Carex sylvatica L.

10

-

-

-

-

-

-

-

+

-

+

-

+

Juncus rigidus Desf.

11

-

+

+

+

-

+

-

+

+

+

-

+

Geum urbanum L.

12

+

+

+

+

+

-

+

+

+

+

-

+

Hypericum androsaemun L.

13

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

Primula heterochiroma S.

14

+

+

+

+

-

+

+

+

-

+

-

+

Pteridium aquilinum L.

15

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

Urtica dioica L.

16

-

-

+

+

-

-

-

+

-

-

-

+

Solanum kieserite zkii C.A.M.

17

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

-

+

Smilax excelsa L.

18

-

+

-

-

-

-

-

-

-

+

-

+

Tamus communis L.

19

+

+

+

+

-

+

+

+

+

+

+

+

Potentilla reptans L.

20

+

+

-

-

+

+

+

+

+

-

-

+

Rumex crispus L.

21

-

+

-

-

-

-

-

-

-

-

-

+

Epipactis palustris (L.) Crantz.

22

+

+

-

+

-

-

+

+

-

+

-

-

Hypericum perforatum L.

23

-

-

-

+

-

-

-

+

-

-

-

-

Lathyrus galeobdolon L.

24

-

-

-

-

-

-

-

+

-

+

-

-

Epimedium pinnatum Fisch.

25

+

-

-

+

-

-

+

+

-

-

-

-

Mercurialis prennis L.

26

+

-

+

-

-

-

-

+

+

+

-

-

Oxalis corniculata L.

27

+

-

+

-

-

-

-

-

+

-

-

-

Adianthum caillus veneris L.

28

+

+

+

+

-

-

+

+

+

+

-

-

Plantago major L.

29

-

-

+

+

-

-

-

+

+

+

-

-

Euphorbia amygdaloides L.

30

-

-

-

-

-

-

-

+

-

-

-

-

Microstegium vimenium (T.)

31

-

-

-

-

-

-

+

-

-

-

-

-

Brachypodim pinnatum (L.)

32

-

+

-

-

-

-

-

+

-

-

-

-

Danae racemosa (L.)

33

+

+

-

-

-

-

+

+

-

-

-

-

Asperula odorata L.

34

-

-

-

-

-

-

-

+

-

-

-

-

Phyllitis scolopendrium (L.) Newman.

35

22

23

19

20

8

15

20

30

16

24

7

22

تعداد کل گونه

36

18

16

7

19

14

7

تعداد گونۀ مشترک

37

(+ : حضور گونه­های گیاهی؛  - : عدم حضور گونه­های گیاهی)

جدول 7- حضور گونه­های گیاهی و ترکیب آنها در ارتباط با موقعیّت، بالا و پایین بودن و فواصل جادۀ آسفالته در سه منطقۀ مورد مطالعه

جاده آسفالته

نام گونه­ها

ردیف

 

پایین‌دست

بالادست

مکارود

گلندرود

لیره­سر

مکارود

گلندرود

لیره­سر

60-40

20-0

60-40

20-0

60-40

20-0

60-40

20-0

60-40

20-0

60-40

20-0

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

Oplismenus undulatifolius L.

1

گونه­های گیاهی

+

+

-

+

+

+

+

+

+

+

+

+

Sambucus ebulus L.

2

+

-

-

+

+

+

+

+

+

+

-

+

Prunella vulgaris L.

3

+

+

+

+

+

+

+

+

-

+

-

+

Atropa belladonna L.

4

+

+

-

+

+

+

+

+

+

+

+

+

Rubus caesius L.

5

-

+

+

-

-

-

+

+

+

+

-

+

Oplismenus (Ard) P.Beauv.

6

+

+

+

+

-

+

+

+

+

+

+

+

Voila odorata L

7

+

+

-

+

+

+

-

+

+

+

+

+

Fragaria vesca L.

8

-

-

-

-

-

-

-

+

+

-

-

+

Circaea lutetiana L.

9

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

Carex sylvatica L.

10

+

+

+

+

-

+

+

+

+

+

-

-

Juncus rigidus Desf.

11

+

+

+

+

-

+

+

-

-

+

-

+

Geum urbanum L.

12

-

-

+

-

-

+

-

+

-

-

+

+

Hypericum androsaemun L.

13

-

+

-

-

-

+

+

+

-

+

+

+

Primula heterochiroma S.

14

-

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

Pteridium aquilinum L.

15

+

+

+

+

-

+

+

+

-

+

-

+

Urtica dioica L.

16

-

-

-

-

+

+

-

+

+

-

-

+

Solanum kieserite zkii C.A.M.

17

+

+

+

+

-

+

+

+

+

+

+

+

Smilax excelsa L.

18

+

+

-

+

-

-

-

+

-

-

-

-

Tamus communis L.

19

+

+

+

+

-

+

+

+

+

+

-

+

Potentilla reptans L.

20

+

+

+

+

-

+

+

+

+

+

-

+

Rumex crispus L.

21

+

-

+

+

-

-

-

-

-

+

-

+

Epipactis palustris (L.) Crantz.

22

-

-

-

-

+

-

-

+

-

+

-

-

Hypericum perforatum L.

23

-

+

+

-

-

-

+

+

-

-

+

-

Lathyrus galeobdolon L.

24

-

-

-

+

-

-

-

+

-

+

-

+

Epimedium pinnatum Fisch.

25

-

+

+

-

-

-

-

-

+

+

-

-

Mercurialis prennis L.

26

+

-

+

+

-

-

+

-

-

+

-

-

Oxalis corniculata L.

27

+

+

-

-

-

-

+

+

+

-

-

-

Adianthum caillus veneris L.

28

+

+

+

+

-

-

+

+

+

+

-

-

Plantago major L.

29

+

+

+

+

-

-

+

+

+

+

-

-

Euphorbia amygdaloides L.

30

-

+

-

-

-

-

-

-

-

+

-

-

Brachypodim pinnatum (L.)

31

-

-

-

-

-

-

-

+

-

+

-

-

Danae racemosa (L.)

32

+

+

-

-

-

-

+

+

-

-

-

-

Microstegium vimenium (T.)

33

-

-

-

-

-

-

-

+

-

-

-

-

Asperula odorata L.

34

-

-

-

-

-

-

+

-

-

-

-

-

Phyllitis scolopendrium (L.) Newman.

35

-

-

-

-

-

-

-

+

-

-

-

-

Daucus carota L.

36

+

+

-

-

-

-

+

+

-

-

-

-

Carex acutiformis L.

37

+

+

-

-

-

-

+

+

-

-

-

-

Cyclamen coum Miller.

38

+

+

-

-

-

-

+

+

-

-

-

-

Ruscus hyrcanus L.

39

24

27

19

21

10

18

26

33

19

26

11

21

تعداد کل گونه

40

21

15

9

23

16

10

تعداد گونۀ مشترک

41

(+ : حضور گونه­های گیاهی؛ - : عدم حضور گونه­های گیاهی)

 

قطع درختان در هنگام ساخت جاده­های جنگلی باعث افزایش میزان نور و سطوح فعالیت فتوسنتزی اشکوب زیرین می­شود (14)، در نتیجه بر روی میزان رطوبت خاک و آشکوب علفی مجاور نیز تأثیر می­گذارد (15). عواملی مثل رطوبت خاک، حجم مواد آلی، pH، تغییرات میزان نور در کریدور حاصل از جاده­ها، در ترکیب جوامع گیاهی مؤثرند (21). در اثر احداث جاده­های جنگلی و بهم خوردن ترکیب خاک جنگلی و نیز باز شدن تاج پوشش و در پی آن تغییر ناگهانی در اکوسیستم جنگلی، به لحاظ اکولوژیکی، گونه­های توالی اولیه از قبیل توسکا، تمشک، پلهم، جگن و در بالای جاده و پایین جاده­های آسفالته و خاکی  مستقر می­شوند. نتایج این تحقیق پس از بررسی و آنالیز داده­ها بر روی گونه­های علفی، تأیید موارد مذکور است. همچنین مقایسه میانگین مقادیر شاخصهای تنوع، غنا و یکنواختی در موقعیتهای بالا و پائین جاده نشان می دهد که بالا و پائین بودن جاده بر روی شاخصها معنی دار نیست. نتایج تحقیق الاندر و همکاران (1998) نشان داد که رطوبت خاک، مقدار مواد آلی و رژیم نوری بصورت معنی داری در حاشیه جاده­ها تغییر می­کند و بر روی ترکیب جامعه گیاهی مؤثر است که با نتایج این تحقیق مطابقت دارد.

در تحقیقات ثابت شده که پوشش گیاهی کنار جاده غنای بیشتری از گونه­های بومی و غیربومی را نسبت به مناطق همجوار خود دارند (13). شرایط نوری تغییر یافته اغلب بر روی دما و رطوبت خاک اثر می­گذارد، در نتیجه­ این اثر بر روی ترکیب گونه­ها نیز تأثیر می­گذارد (4). با بهره­برداری از جنگل معمولاً غنا کم شده، تنوع، یکنواختی و غنای گونه­های نورپسند افزایش می­یابد (8). میزان رطوبت خاک متأثر از میزان نور، دما و تاج پوشش است که میزان نور و دما از لبه جاده به سمت عمق جنگل کاهش یافته و میزان تاج پوشش افزایش می­یابد. نتایج این تحقیق نشان داد که گونه­های نورپسند مانند تمشک، پلهم و گزنه در پلاتهای نزدیک به جاده مستقر می­شوند که به دلیل افزایش نور در لبه جاده­های جنگلی است. همچنین حضور گونه­های رطوبت­پسند مانند سرخسها با فاصله از جاده افزایش می یابد. گود فروید و همکاران (2004) نشان دادند که گونه­های Agrostis stolonifera، Geum urbanum، Plantago major ، Polygonum hydropiper، Prunella vulgaris، Rumex sp.، Stellaria media، Taraxacum officinale و Trifolium repens بهترین گونه­های شاخص پلاتهایی هستند که در فاصله خیلی نزدیک به مسیر راه‌های جنگلی قرار گرفته­اند که با یافته­های ما مطابقت دارد.

تنوع، فاکنور ضروری برای ایفای نقشهای جنگل می­باشد، بنابراین حفاظت و مدیریت آن در طراحی جنگل مهم تلقی می­گردد (10). مسیرهای جنگلی تأثیر معنی­داری بر روی اجتماعات گیاهی اطراف خود دارند. همچنین با فاصله از جاده­ها فراوانی گونه­های غیربومی کاهش پیدا می­کند. دلایل اصلی برای حضور گونه­های غیربومی در طول جاده­ها اغلب رژیم­های بهم خوردگی تغییر یافته در لبه­ جاده­ها از قبیل تخریب فیزیکی خاک و پوشش گیاهی در طول جاده­ها می­باشد. با توجه به اثر جاده­های جنگلی بر اکوسیستم‌های مجاور خود بخصوص مواردی که در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفت، می­توان پیشنهاد کرد با توجه به اینکه در ساخت جاده­های جنگلی تعدادی از درختان مسیر قطع می­شوند و فعالیت ماشین­آلات مختلف سبب تخریب و بهم­خوردگی اکوسیستم‌های مختلف بخصوص در فواصل نزدیک به جاده می­گردد، لازم است تا حد ممکن فعالیتها در جهت کاهش تخریبها صورت پذیرد تا اثرات منفی حاصل از ساخت جاده­ها کاهش یابد. طراحی دقیق و مناسب مسیرهای جاده جنگلی بمنظور به حداقل رساندن خسارات وارده به پوشش گیاهی و خاک نیازمند آگاهی از شرایط فلوری و ادافیکی منطقه تحت مدیریت می­باشد.

1- بی­نام، 1371. کتابچه طرح جنگلداری لیره­سر، سری 4، حوزه آبخیز 35، سازمان جنگلها و مراتع کشور، اداره کل منابع طبیعی مازندران -  نوشهر، 236صفحه.
2- بی­نام، 1377. کتابچه طرح جنگلداری گلندرود، سری1، حوزه آبخیز48،  سازمان جنگلها و مراتع کشور، اداره کل منابع طبیعی مازندران – نوشهر، 342 صفحه.
3- بی­نام، 1377. کتابچه طرح جنگلداری مکارود، سری2، حوزه آبخیز36، سازمان جنگلها و مراتع کشور، اداره کل منابع طبیعی مازندران -  نوشهر، 254 صفحه.
4- ترابی، م. ا. نجفی، م. حسینی، م. معافی و س. عزتی. 1388. مقایسه تنوع زیستی و تراکم زادآوری درختی در دو ترانشه خاکبرداری و خاکریزی جاده­های جنگلی. انجمن جنگلبانی ایران. سومین همایش ملی جنگل. مجموعه مقالات پوستری. 12 صفحه.
5- ترابی، م. 1387. اثرات جاده­های جنگلی بر روی آشکوب علفی، میزان رطوبت خاک ولاشبرگ مجاورمطالعه موردی: جنگلهای چمستان ولاویج نور،  پایان­نامه کارشناسی ارشد جنگلداری، دانشگاه تربیت مدرس نور، 58 صفحه.
6- حسینی، س. م. 1380. بررسی تنوع زیستی در جنگلهای سوزنی­برگ بومی شمال ایران. مجموعه مقالات همایش ملی مدیریت جنگلهای شمال و توسعه پایدار.  مقالات پوستری، 15 صفحه.
7- ریاحی­فر، ن. 1389. اثر جاده­های جنگلی بر خصوصیات خاک، تنوع پوشش گیاهی و زادآوری حاشیه جاده­های جنگلی (مطالعه موردی: سری 5 بخش 2 نکا- ظالم رود)، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری، دانشکده منابع طبیعی ساری، 94 صفحه.
8- قمی اویلی، ع.  س.م. حسینی، ا.  مناجی و س.غ.  جلالی.  1386. تنوع زیستی گونه­های چوبی بر روی خاکهای مختلف در دو جامعه گیاهی. مجله زیست شناسی ایران، 20: 206-200
9- کوچ، ی. 1386. تعیین و تفکیک واحدهای اکولوژیک گیاهی و ارتباط آنها با برخی ویژگیهای خاک در جنگلهای پایین بند خانیکان چالوس، پایان­نامه  کارشناسی ارشد، دانشگاه مازندران، دانشکده منابع طبیعی ساری، 119 صفحه.
10- کوچ، ی. ح. جلیلوند، م.ر.  پورمجیدیان و ا. فلاح. 1389. تنوع گونه­های گیاهی در جهتهای مختلف جغرافیایی جنگل پایین­بند خانیکان، چالوس مازندران.  مجله زیست شناسی ایران، 23: 706-697
11- مصداقی، م.1380. توصیف و تحلیل پوشش گیاهی. انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد، 287 صفحه.
 
12- Arevalo, J. R. J. D. Delgado, R. Otto, A. Naranjo, M.  Salas and J. M. Fern´andez- Palacios. 2005. Exotic species in the roadside plant communities through an altitudinal gradient in Tenerife and Gran Canaria (Canary Islands). Perspect Plant Ecology. Evol. Systematics. 7:185 – 202.
13-  Arteaga, M. A. J. D. Delgado, R. Otto, J. M. Fernandez – palacios and J. R. Arevab. 2008. How do alien plants distribut along roads on oceanic islands? A case study in Tenerife, Canary Islands, 24p.
14- Buckley, D. S. T. R. Crow, E. A. Nauertz and K. E. Schulz. 2003. Influence of skid trails and haul roads on understory plant richness and composition in managed forest landscapes in Upper Michigan, USA. Forest Ecology and Manegment. 1-3: 509 - 520.
15- Delgado, J. D. N. L. Arroyo, J. R. Arevalo and J. M. Fernández - Placios. 2007. Edge effects of roads on temperature, light, canopy cover, and canopy height in laurel and pine forests (Tenerife, Canary, and Islands). Landscape and Urban Planning. 81:328 – 340.
16- Forman, R. T. T. and L. E. Alexander. 1998. Roads and their major ecological effects. Annual Review of Ecology and  Systematic. 29: 207-231.
17- Gustavsson, T. 1990. Variation in road surface temperature due to topography and wind. Theorry Applied Climatology. 41: 227 - 236.
18- Godfree, R. C. B. J. Lepschi and D. J. Mallinson. 2004. Ecological filtring of exotic plants in an Australian sub - alpine environment. Journal Vegeation Science. 15: 227 - 236.
19- Hansen, M. J. and A. P. Clevenger. 2005. The influence of disturbance and habitat on the presence of non-native plant species along transport corridors. Biological Conservation. 125: 249 – 259.
20- Johnson, H. J. F. C. Vasek and T. Yonkers. 1975. Productivity, diversity and stability relationships in Mojave Desert roadside vegetation. Bulletin of the Torrey Botanical Club. 102: 106 - 115.
21- Karim, M. N. and U. A. Mallik. 2008. Rodside revegetation by native plants Ι.Road side microhabitats, floristic zonation and species traits. Ecology Engineering. 32: 222-237.
22- Lamont, B. B. R. Rees, E. Witkowski and V. A. Whitten. 1994. Comparative size, fecundity and ecophysiology of roadside plants of Banksia hookeriana. Journal Applied Ecology. 31:137-144
23- Olander, L. P. F. N. Scatena and L. S. Whendee. 1998. Impacts of disturbance initiated by road construction in a subtropical cloud forest in the Luquillo Experimental Forest, Puerto Rico. Forest Ecology and Manegment. 109: 33 - 49.
24- Parendes, L. A. And J. A. Jones. 2000. Role of light avalability and dspersal in exotic plant invasion along roads and streams in the H. J. Andrews Experimental Forest. Oregonomic Conservation  Biology.14: 64 - 75.
25- Spooner, P. G. I. D. Lunt and S. V. Briggs and D. Freudenberger. 2003. Effects of soil disturbance from roadworks on roadside shrubs in a fragmented agricultural land scape. Biological Conservation. 117: 393 - 406.
26- Venkatram, A. V. Isakov, E. Thoma and R. Baldauf. 2007. Analysis of air quality data nearroadways using a dispersion model. Atmospher Environmental. 41: 40: 9481 - 9497.
27- Zang, R. G. and Y. Ding. 2009. Forest recovery on abandoned logging roads in a tropical montane rain forest of Hainan Island, china. Actao Ecologica - International Journal of Ecology. 35(3): 462 - 470.
 
  • تاریخ دریافت: 01 آبان 1389
  • تاریخ بازنگری: 29 آبان 1390
  • تاریخ پذیرش: 01 آذر 1390