Life and Growth Form Study of Helophytic, Hygrophytic and Euhydrophytic Plants in East and West of Mazandaran

Document Type : Research Paper

2645

Abstract

Aquatic plants have positive and negative effects on the human and other organisms. They affect ecological progresses of water environment and provide ecological niche for different taxonomical groupes like bacteria, epiphytes and others as well. We decided to investigate them in part of north of Iran. In this investigation, at the first specimens were collected from sampling sites, e.g. stagnant water stops and irrigated farms in different seasons. Then they were identified and after that, they were devided to three groups (helophytes, hygrophytes and euhydrophytes), acording to their habitat and water requirements. The results revealed the existence of 135 aquatic plant species that 83 species were hygrophytic, 23 species were helophytic and 29 species were euhydrophytic. Llife forms of helophytes and hygrophytes include 21.69% helophytes, 33.96% threophytes, 20.75% hemicryptophytes, 16.03% geophytes and 7.54% phanerophytes. Growth forms of euhydrophytic plants include 17.24% Lemnid, 13.8% Magnopotamid, 6.9% Nymphaeid, agnonymphaeid, Myriophyllid, Elodeid, Batrachiid and Parvopotamid as well as 3.45% Peplid, Ceratophyllid, Hydrocharid, Parvonymphaeid, Ricciellid, Salviniid, Charid and Magnozosterid.

Keywords

بررسی شکل زیستی و رویشی گیاهان رطوبت­دوست، پایابی و آبزی حقیقی، در شرق و غرب استان مازندران

سمانه توکلی*،1، حمید اجتهادی1، طیبه امینی2، حبیب زارع2 و شانا وثوق رضوی1

1 مشهد، دانشگاه فردوسی مشهد،، دانشکده علوم پایه، گروه زیست شناسی

2 نوشهر، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی مازندران، هرباریوم باغ گیاهشناسی شمال

تاریخ دریافت: 23/1/89               تاریخ پذیرش: 1/9/90 

چکیده

گیاهان آبزی به طور مستقیم و غیر مستقیم اثرات مثبت و منفی زیادی برای انسان و سایر موجودات زنده داشته. آنها نه تنها، فرآیندهای اکولو‍ژ‍یکی محیط آبی را تحت تأثیر قرار می­دهند،‏ بلکه آشیان اکولوژیکی را برای سایر گروههای تاکسونومیکی مثل باکتریها، اپی­فیتها و غیره فراهم می سازند. هدف تحقیق حاضر شناسایی، بررسی طیف زیستی و ارائه یک دسته­بندی کلی برای این گروه از گیاهان می­ باشد. بنابراین، جمع­آوری گیاهان در ایستگاههای نمونه برداری مختلف مانند مزارع برنج، آب­بندها و ... در فصول مختلف صورت گرفت و بعد از شناسایی دقیق، گیاهان جمع­آوری شده بر اساس رویشگاه و نیاز آبی، به سه گروه گیاهان رطوبت­دوست، پایابی و آبزی حقیقی تقسیم­بندی شدند. از مجموع 135 گونه جمع­آوری شده، 83 گونه رطوبت­دوست، 23 گونه پایابی و 29 گونه آبزی حقیقی بودند. در گروه گیاهان رطوبت­دوست و پایابی، تروفیت 96/33 درصد، هلوفیت 69/21 درصد ، همی­کریپتوفیت 75/20 درصد، ژئوفیت 03/16 درصد، فانروفیت 54/7 درصد از شکلهای زیستی را به خود اختصاص داده­اند. لمنید 24/17 درصد، ماگنوپوتامید 8/13 درصد، ماگنونیمفائید، نیمفائید، میریوفیلید، الودئید، باتراکید و پرووپوتامید هر کدام به تنهایی 9/6 درصد، پپلید، سراتوفیلید، کارید، هیدروکارید، پروونیمفائید، ریکسیلید، سالوینید و ماگنوزوسترید هر کدام به تنهایی 45/3 درصد از شکل رویشی در گروه گیاهان آبزی حقیقی را به خود اختصاص داده­اند.

واژه های کلیدی: گیاهان آبزی حقیقی، شکل رویشی، شکل زیستی

* نویسنده مسئول، تلفن: 09133529373، پست الکترونیکی: samaneh_tavakoli55@yahoo.com

مقدمه

 

در یک تعریف ساده می­توان گفت که گیاهان آبزی، گیاهانی هستند که در داخل آب، روی آب و یا نزدیک آن زندگی می­کنند و در رویشگاههای دیگر غالب نیستند (24). یا آنکه می­توان گفت، گیاهان آبزی گیاهان ماکروسکو‍پی موجود در محیطهایی مثل تالابها، دریاچه­ها و دیگر مناطق مرطوب هستند که در آبهای راکد دارای تراکم بیشتری بوده و اصولا سیستمهای آب شیرین را بیشتر احاطه می­کنند (6).

اما در اینجا یک سوال مهم مطرح می­گردد که آیا تشخیص یک گیاه به عنوان گیاه آبزی، تنها به وسیله حضورش در داخل و یا نزدیک آب می­باشد؟den Hartog & Segal  این گونه بدین سوال پاسخ می­دهند که گیاهان آبزی گیاهانی هستند که قادرند علاوه بر چرخه رویشی، چرخه زایشی خود را نیز با قسمتهای رویشی که به صورت غوطه­ور و یا شناور در آب هستند، کامل کنند. یا اینکه این گیاهان به طور نرمال به صورت غوطه­ورند اما هنگامی که بخشهای رویشی آنها در نتیجه بر­آمدن از آب (به علت کاهش آب) در حال از بین رفتن هستند به صورت جنسی تولید مثل می­کنند (23). از دیگر موارد بررسی در پوشش گیاهی هر منطقه، مطالعه طیف زیستی گونه­های گیاهی است. ماهیت کلی هر ریختار گیاهی بر اساس ویژگیهای ساختار رویشی آن تعیین می­شود. شکل زیستی گیاهان یکی از مهم ترین ویژگیهای ساختاری ریختارهای گیاهی محسوب می شود که به کمک آن می توان اختلاف زیاد در تنوع فلورستیکی رویشها را با گروه­ بندی آنها در قالب گروههای متمایز کاهش داد (9). طبقه بندی شکل رویشی بر اساس این فرض است که مورفولوژی گونه ها با عوامل آب و هوایی کاملاً مرتبط می باشد (16).

 

جدول1- ایستگاههای نمونه برداری و موقعیت جغرافیایی هر کدام

شهر

نوع ایستگاه

مشخصات جفرافیایی بر اساس UTM

بهشهر

آب بند

39  707696 E

4079553  N

نکاء

کانال آب

39 702351 E 

3078958 N

ساری

کانال آب

39  664170 E

4064096  N

ساری (انار مرز)

آب بند

39  679542 E 

4064699 N

حدفاصل فریدونکنار و بابلسر

آب بند

39  641568 E

4060791 N

حدفاصل  نور و محمود­آباد

زمین­های برنج

39 595908 E 

4049714 N

نور

مناطق بسیار مرطوب در پارک جنگلی نور

39 596221 E

4046769 N

حدفاصل  نور و نوشهر

کانال آب

39 557203 E 

4050996 N

نوشهر

آب بند

39 572494 E 

4045733 N

نمک­آبرود

آب بند

39  528044 E 

4059667 N

نمک­آبرود

زمین های  برنج

39  528118 E 

4059769 N

بین  شیرود و رامسر

کانال آب

39 478005 E 

4081460 N

رامسر (دریابیشه)

زمین­های برنج

466394 39 E

4069190 N

رامسر (سادات محله)

کانال آب

39 474428 E

4082478 N

 

 

ازمطالعات داخلی و خارجی انجام شده در زمینه گیاهان آبزی می­توان به موارد زیر اشاره نمود: الف: جامعه شناسی گیاهی و تهیه نقشه رویشی جنوب غربی تالاب انزلی توسط افتخاری و دیانت­نژاد‏، که در این تحقیق 72 گونه متعلق به 42 تیره جمع­آوری شد که از این تعداد، 32 گونه به رده تک­لپه­ایها، 36 گونه به رده دو­لپه­ایها و 4 گونه به نهانزادان آوندی متعلق بودند (3)‏. ب: مطالعه فلور آبزی و حاشیه­ای دریاچه بزنگان توسط غلامی، که در حدود 112 گونه گیاهی معرفی شد و بر اساس نتایج حاصل از طیف زیستی عناصر گیاهی منطقه، تروفیت­ها با 58 درصد و همی­کریپتوفیت­ها با 27 درصد بیشترین غلبه را داشتند (11). پ: در مطالعه فلوریستیک تالاب بین المللی امیرکلایه توسط قهرمان و نقی­ نژاد، 105 گونه گزارش شد. بیشترین اشکال زیستی مشاهده شده در منطقه تروفیت‌ها و همی کریپتوفیت‌ها بودند (13). ت: در بررسی فلور آبخیز سد کبار قم توسط توکلی و مظفریان 484 گونه شناسایی شد که همی کریپتوفیتها شکل زیستی غالب را تشکیل می دادند (4). ث: مطالعه گیاهان آبزی تالاب Cufada در غرب آفریقا توسط Catarino با جمع­آوری 46 گیاه آوندی که از مجموع گیاهان جمع­آوری شده، 32 گونه پایابی و  بقیه آبزی حقیقی بودند (20). ج: بررسی گیاهان باتلاقی و آبزی در Koch Bihar هند توسط Bandyopadhyay با ارائه 172 گونه از 91 جنس و 42 خانواده که از این تعداد 25 خانواد متعلق به تک لپه­ایها، 12 خانواده از دو لپه­ایها و 4 خانواده از پتریدوفیت­ها بودند) 19). چ: در تحقیقی که به وسیله Leon در پرو بر روی گیاهان آبزی جلگه های ساحلی صورت گرفت، 70 گونه از گیاهان آبزی به این منطقه تعلق دارند (28). هدف در این تحقیق جمع­آوری گیاهان آبزی، طبقه بندی و بررسی شکل زیستی و رویشی آنها می­باشد.

مواد و روشها

منطقه مورد مطالعه: مازندران سرزمینی است که در فاصلة

بین دریای خزر و رشته کوه البرز قرار دارد و با 4/23756  کیلومتر مربع وسعت، 46/1 درصد مساحت کشور را در بر می­گیرد. این استان بین 36 درجه و 35 دقیقه تا 36 درجه 47 دقیقه عرض شمالی و 50 درجه و 10 دقیقه تا 54 درجه و 34 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار گرفته است. بر اساس طبقه بندی دومارتن نواحی غربی مازندران بسیار مرطوب، نواحی مرکزی مازندران مرطوب و نواحی شرقی مازندران مدیترانه ای و نواحی کوهستانی مازندران نیمه مرطوب می­باشد(4).

روش کار: ابتدا بر اساس نقشه­های مختلف و همچنین بازدیدهای متوالی از شرق و غرب  و همچنین مرکز استان مازندران ایستگاههای مختلف انتخاب شدند (اسامی ایستگاهها در جدول 1 آمده است). بعد از انتخاب ایستگاهها، نمونه­های گیاهی در فصول مختلف (اوخر زمستان، اوایل و اواخر بهار و تابستان) جمع­آوری شدند. در جمع­آوری گیاهان حاشیه­ای و سطحی نیاز به ابزار خاصی نبود اما برای جمع­آوری آن دسته از گیاهانی که در عمق قابل ملاحظه­ای از آب قرار داشتند از چنگکهای ویژه­ای استفاده شد. هنگام نمونه­برداری موقعیت قرار گیری گیاه نسبت به آب و همچنین میزان نیاز گیاه به آب در مراحل مختلف رویش نیز بررسی شد (چون نمونه برداری در فصول متوالی صورت گرفت، مشاهده شد که برخی از گیاهان در اوایل زندگی خود که در فاز رویشی قرار دارند کاملاً در آب غوطه­ورند  و نیاز آبی بالایی دارند در حالی که وقتی وارد فاز زایشی می­شوند از آب بیرون می­آیند. که توجه به این حالت مهم ترین مورد در تقسیم بندی گیاهان آبزی می باشد). نمونه­های گیاهی جمع ­آوری شده کاملاً خشک شدند. برای خشک کردن آن دسته از نمونه­ها که دارای آب زیادی نبودند (گیاهان رطوبت دوست و پایابی) از صفحات روزنامه و برای گروه گیاهان آبزی حقیقی از کاغذهای خشک­کن استفاده شد. برخی از نمونه­ها نیز که امکان تخریب آنها در هنگام پرس کردن وجود داشت در شیشه­های حاوی آب نگهداری شده و به آکواریوم درآزمایشگاه اکولوژی دانشگاه منتقل شدند، تا امکان شناسایی دقیق آنها فراهم شود. شناسایی گیاهان با استفاده از منابع گیاه­شناسی موجود و فلورهای  مختلف نظیر فلور ایرانیکا (31)، فلور عراق (27)، فلور شوروی )30)، فلور ایران (2)، فلور رنگی ایران (12)، رستنیهای ایران (15)، فلور ترکیه (21)، فلور مصور پارک ملی گلستان (1)، فلور فلسطین (26) و فرهنگ نامهای گیاهی ایران (17)، در هرباریوم باغ گیاهشناسی نوشهر و پژوهشکده علوم گیاهی دانشگاه فردوسی مشهد صورت گرفت. همچنین برای شناسایی برخی گونه ها مانند Riccia  از کتاب راهنما برای گیاهان آبزی (25) استفاده شد. بعد از آنکه نمونه­ها به طور کامل شناسایی شدند، گیاهان با در نظر گرفتن نیازشان به آب و نوع زیستگاه (با توجه به مشاهدات عینی در هنگام نمونه­برداری)، به دو گروه رطوبت­دوست و آب دوست تقسیم شدند. گیاهان رطوبت دوست نسبت به گیاهان آب دوست نیاز آبی بسیارکمتری دارند. برای تقسیم بندی گیاهان آب دوست، از روش den Hartog & Segal استفاده شد. & Segal Hartog den فقط گیاهان شناور و غوطه­ور در آب که تمام مراحل زندگی خود را در آب می­گذرانند، به عنوان گیاهان آبزی حقیقی معرفی می­ کنند (22) و گروهی از گیاهان که در تصور عام اغلب به عنوان گیاهان آبزی در نظر گرفته می­شوند را در گروه گیاهان آبزی حقیقی قرار نمی­دهند. از این گروه می­ توان به گیاهان آبزی دروغین و  گیاهان پایابی (که فقط قسمت های قاعده ای آنها در آب قرار دارد) اشاره نمود. گیاهان آبزی دروغین به طور کامل غوطه­ور هستند و سالها از طریق تولید مثل رویشی این وضعیت را حفظ می­کنند اما این گیاهان قادر نیستند تحت چنین شرایطی تولید مثل زایشی خود را انجام دهند. به عنوان مثال در آبهای جاری گونه­هایی نظیر Oenanthe fluviatilis Myosotis palustris, Sagittaria sagittifolia, (با برگهای خطی)، وجود دارند که فقط هنگامی­ که در نتیجه خشکی این گیاهان به صورت بر­آمده از آب در آمدند قادر به تولید مثل جنسی هستند (24). در نتیجه بر اساس روش فوق الذکر گیاهان آب دوست جمع آوری شده به دو گروه آبزی حقیقی و گیاهان پایابی تقسیم شدند. به طور کلی از بیرون به سمت داخل یک روشگاه آبی، ابتدا گیاهان رطوبت دوست (Hygrophytes) قرار می­گیرند.  سپس گیاهان پایابی قرار گرفته که فقط قسمت­های قاعده­ای آنها در آب است، موقعیت بعدی متعلق به گیاهان آبزی حقیقی ((Euhydrophytes می­باشد که در مقایسه با دو گروه قبلی نیاز آبی بسیار بالاتری دارند.  در بررسی طیف زیستی گیاهان جمع­آوری شده، از دو سیستم استفاده شده است. برای گیاهان رطوبت­­دوست و پایابی از سیستم شکل زیستی رانکایر ارائه شده در 1934 استفاده شد. اما این سیستم برای گیاهان آبزی حقیقی دارای نواقصی بود. ایراد سیستم رانکایر این بود که او تشخیص نداد که فصل نامناسب برای گیاهان آبزی لزوما زمستان نیست بلکه تابستان هم می­تواند به همان اندازه نامناسب باشد. سازگاری برای زنده ماندن در یک فصل خشک نسبت به سازگاری برای زنده ماندن در یک فصل سرد حتی در گونه­های مشابه متفاوت است. مثلا Potamogeton natans در زمستان یک هیدروفیت است اما همین گیاه در تابستان به عنوان یک همی­کریپتوفیت عمل می­کند. در نتیجه وقتی هیدروفیت با دیگر گروهها در این سیستم مقایسه می گردد به نظر می­رسد که همه هیدروفیت­ها با یکی از این گروهها تطبیق یابند به طوری که یک فرد می­تواند هیدروژئوفیت­ها،  هیدروتروفیت­ها، هیدروهمی­کریپتوفیت­ها و هیدروکامفبت­ها را.تشخیص بدهد (24). در نتیجه برای گیاهان آبزی حقیقی از سیستم شکل رویشی den Hartog & Veld ارائه شده در 1988 استفاده شد(24).

نتایج و بحث

در بررسی فلوریستیکی گیاهان جمع­آوری از مجموع 135 گونه جمع­آوری شده، 83 گونه رطوبت­دوست، 23 گونه پایابی و 29 گونه آبزی حقیقی بودند (جدول 2 و3).

 

جدول 2- فهرست فلوریستیک وشکل زیستی گونه­های رطوبت دوست و پایابی منطقه مورد مطالعه به ترتیب حروف الفبای نام گونه­ها.

اختصارات: He- همی­کریپتوفیت،G - ژئوفیت، Ph- فانروفیت، Th- تروفیت،Hel - هلوفیت، 1- آب بند، 2- کانال آب، 3- حاشیه آب­بند و کانال آب، 4- مناطق مرطوب اطراف آب بند و کانال آب، 5- زمین برنج مرطوب، 6- زمین برنج غرقاب

شکل زیستی و کد زیستگاه

نام علمی

شکل زیستی و کد زیستگاه

نام علمی

Hel

3

Catabrosa aquatica (L.) beauv.

G

4.5

Aeluropus littoralis (Gouan) Parl.

Th

2

Catapodium rigidum (L.) C. E.

G

4

Agrostis tenuis Sibth 

Th

4

Centella asiatica (L.) Urban.

Hel

3

Alisma  lanceolatum With.

Th

4.5

Cerastium glutinosum Fries.

 

Hel

3.6

Alisma plantago-aquatica L.

Th

3

Coix lacrima-jobi L.

Ph

4

Alnus glutinosa (L.) Gaertn. Subsp. barbata Yaltirik.

G

4.5

Cynodon dactylon (L.) Pers.

Ph

4

Alnus subcordata C. M. Mey.

G

3

Cyperus esculentus L.

Th

5

Alopecurus myosuroides Hudson.

Th

3

Cyperus fuscus L. 

Hel

3.6

Apium nodiflorum (L.) Lag.

Hel

6

Cyperus longus L.

Th

2.3

Arenaria serpyllifolia L.

Hel

3

Cyperus rotundus L.

Hel

3

Arundo donax L.

Th

1

Eclipta prostrata (L.) L.

Th

4

Bidens tripartita L.

G

4

Eleocharis palustris (L.) Roem & Schult.

Th

4.5

Bromus brachystachys Hornung.

G

4

Eleocharis uniglumis (Link.) Schult.

Th

4

Bupleurum marschallianum C. A.

Mey.

G

4.5

Epilobium hirsutum L.

Hel

3

Butomus umbellatus L.

G

4

Equisetum palustre L.

G

4

Calamagrostis epigejos (L.) Roth.

G

4.5

Equisetum ramosissimum Desf.

Th

5

Cardamin hirsuta L.

Th

4

Fimbristylis bisumbellata (Forssk.)

G

4

Carex diluta M.B.

He

4.5

Galium humifusum Bieb.

G

4

Carex otrubae Podp.

Th

4

Hordeum leporinum Link.

He

4

Carex pendula Huds.

Th

4

Hordeum murinum L.

He

5

Carex pseudocyperus L.

He

4

Hypericum perforatum L.

He

4

Carex remota L.

G

4

Iris pseudoacorus L.

He

5

Carex riparia Curtis.

Hel

3

Juncus acutus L.

 

He

4

Carex songorica Kar. & Kir.

 

He

5

Potentilla reptans L.

G

4

Juncus articulatus L.

He

5

Prunella vulgaris L.

Th

4

Juncus bufonius L.

G

4.5

Pulicaria dysenterica (L.) Bernh.

 

He

4

Juncus effusus L.

Th

4

Pycreus flavescens (L.) Reichenb.

Hel

3

Juncus heldreichianus Marsson ex Parl. subsp. orientalis Snoge.

He

4.5

Ranunculus constantinopolitanus (DC.) dUrv.

Th

4

Juncus hybridus Brot.

Th

4.5

Ranunculus dolosus Fisch. & C. A. Mey.


G

4

Juncus inflexus L.

Th

5

Ranunculus muricatus L.

G

4

Juncus maritimus Lam.

Th

5

Ranunculus ophioglossifolius Vill.

 

Th

4

Juncus minutulus Albert&  Jahandiez.

He

5

Ranunculus repens L.

 

Hel

3

Juncus rigidus Desf.

Th

5

Ranunculus scleratus L.

Th

5

Lolium rigidum Gaudin.

He

5

Rumex crispus L.

Hel

3.6

Ludwigia palustris (L.) Elliott.

He

4.5

Rumex pulcher L.

He

5

Lycopus europaeus L.

Th

4

Salicornia europaea L.

He

4.5

Lythrum salicaria L.

Ph

4

Salix alba L.

He

4

Mentha aquatica L.

                    Ph

4

Salix aegyptiaca L.

Hel

3.6

Myosotis palustris (L.) Nath.

Ph

4

Salix excelsa S. G. Gmelin.

Hel

3.6

Nasturtium officinale (L.) R. Br.

He

4

Samolus valerandi L.

Hel

3

Nasturtium microphyllum Boenn. ex Reichenb.

Hel

3.6

Schoenoplectus littoralis Schrad.

He

4.5

Paspalum dilatatum Poir.

Th

3

 

Schoenoplectus mucronatus (L.) Palla.

Ph

4

Periploca graeca L.

Hel

3.6

Schoenoplectus lacustris (L.) Palla.

Th

4

Phalaris minor Retz.

Ph

4

Solanum dulcamera L.

Hel

3

Phragmites australis (Cav.) Trin.

ex Steud.

Th

4

Spergularia marina (L.) Griseb.

He

4

Phyla nodiflora (L.) Greene.

Hel

3.6

Sparganium erectum L.

He

4

Plantago lanceolata L.

 

Th

5

Stellaria media (L.) Cyr.

Th

5

Poa annua L.

Th

5

Trifolium angustifolium L.

Th

5

Polygonum hydropiper L.

He

5

Trifolium repens L.

Th

5

Polygonum lapathifolium L.

Hel

3.6

Typha latifolia L.

Th

5

Polygonum persicaria L.

 

Hel

3.6

Typha laxmanni lepech.

Th

4

Polypogon fugax Nees ex Steud.

Hel

3.6

Typha minima Funck.

Th

4

Polypogon monspeliensis (L.) Desf.

Hel

3.6

Veronica anagallis-aquatica L. subsp. oxycarpa.

Ph

4

Populus caspica Bornm.

 

جدول 3- فهرست فلوریستیک و شکل رویشی گیاهان آبزی حقیقی منطقه مورد مطالعه.

اختصارات:  Pep- پپلید­، Cer- سراتوفیلید­،-Cha  کارید، Myr- میریوفیلید،Elo - الودئید­، Lem- لمنید­، Mgz- ماگنوزوسترید، Prp- پرووپوتامید، Ric- ریکسیلید، Mgn- ماگنونیمفائید، Sal- سالوینید، Prn- پروونیمفائید، -Bat باتریکید،Mgp - ماگنوپوتامید، Hyd- هیدروکارید،-Nym  نیمفائید.

شکل رویشی و کد زیستگاه

نام علمی

شکل رویشی و کد زیستگاه

نام علمی

Mgn

1

Nymphaea alba L.

Lem

1

Azolla filiculoides Lam.

Mgp

2

Potamogeton crispus L.

Bat

6

Batrachium rionii (Lagger.) Nym.

Mgp

1

Potamogeton lucens L.

Bat

6

Batrachium trichophyllum (Chaix.) Bosch.

Prn

1

Potamogeton nodosus Poir.

Pep

6

Callitriche palustris L.

Prp

1

Potamogeton pectinatus L.

Cer

2

Ceratophyllum demersum L.

Mgp

1

Potamogeton perfoliatus L.

Cha

1

Chara vulgaris L.

Mgp

1

Potamogeton pusillus L.

Elo

2

Elodea canadensis Michx.

Ric

1

Riccia fluitans L.

Elo

2

Hydrilla verticillata L. C. Rech.

Lem

1

Ricciocarpus natans (L.) Cord.

Hyd

6

Hydrocharis morsus-ranae L.

Sal

1

Salvinia natans (L.) Allioni.

Nym

6

Hydrocotyle vulgaris L.

Lem

1

Spirodela polyrrhiza (L.) Schleiden.

Nym

6

Hydrocotyle ranunculoides L. f.

Prp

1

Zannichellia palustris L.

Lem

1.6

Lemna gibba L.

Mgz

2

Zostera noltii Hornem.

Lem

1

Lemna minor L.

 

 

Myr

1.2

Myriophyllum spicatum L.

 

 

Myr

1.2

Myriophyllum verticillatum L.

 

 

Mgn

1.2

Nelumbium caspicum Eichw.

                                                                                                                                                          

 

شکلهای زیستی برای گیاهان رطوبت دوست و پایابی به شرح زیر است: تروفیت 96/33 درصد، هلوفیت 69/21 درصد، همی­کریپتوفیت 75/20 درصد، ژئوفیت 03/16 درصد، فانروفیت 54/7 درصد از شکلهای زیستی را به خود اختصاص داده­اند (شکل1).

شکل 2: درصد فراوانی اشکال زیستی گیاهان رطوبت پسند و پایابی

 

 
 در این بررسی غالبیت با تروفیت­ها بود. شکل زیستی تروفیت بیشتر در مکانهایی که از لحاظ اکولوژیکی نامناسب هستند و در آنها فرصت کافی برای رشد به گیاهان داده نمی­شود، رشد می­کنند. در زمانی که نمونه­برداری صورت گرفت اکثریت شالیزارهایی که گیاهان آنها جمع­آوری شد یا در فاصله بین دو کشت قرار داشتند و یا اینکه شخم خورده و وجین شده بودند. در نتیجه گیاهان یکساله فرصت طلبی که می­توانستند از این موقعیت استفاده کنند، وجود داشتند. گیاهان تروفیت جمع­آوری شده عموماً گیاهان رطوبت دوستی بودند که کف شالیزارها و مناطق مرطوب اطراف کانالهای آب و آب­بندها را احاطه کرده بودند، که از آنها می­توان به گونه­هایی نظیر Alopecurus myosuroides  و Prunella vulgaris اشاره کرد. وجود درصد بالایی از تروفیتها با نتایج غلامی (11)، قهرمان و نقی نژاد (13)، قهرمان و عطار (10)، دولتخواهی و همکاران (7) مطابقت می­کند.

 

 

 

شکل 1- درصد فراوانی اشکال زیستی گیاهان رطوبت پسند و پایابی

 

 

شکل 2-  درصد فراوانی اشکال رویشی گیاهان آبزی حقیقی

 

 

 

         شکل 2: درصد فراوانی اشکال رویشی گیاهان آبزی حقیقی

 

نکته جالب این است که اگر تالابها، آب بندها و آبهای روان را به طور مجزا از شالیزارها در نظر گرفته شود، در این حالت شکل رویشی هلوفیت غالب می­شود. نتایج Catrino  (20) در بررسی گیاهان آبزی تالاب Cufada و Konkel (29) در مطالعه بر روی ماکروفیت­های آبزی دریاچه Jersey Valley این موضوع را تأیید می کند. با  آنکه در اکثر مطالعات دو گونهJuncus heldreichianus  وJuncus rigidus  در گروه ژئوفیت­ها، گونهLudwigia palustris  در گروه هلوفیت­ها و گونه Myosotis palustris در گروه همی­کریپتوفیتها قرار می­گرفتند. اما بر اساس مشاهدات عینی و همچنین آنالیزهای انجام گرفته (18)، دو گونهJuncus heldreichianus  وJuncus rigidus  به گروه هلوفیت­ها وLudwigia palustris  وMyosotis palustris  به گروه گیاهان آبزی دروغین که یک شکل رویشی حدواسط در بین گیاهان آبزی و خشکی­زی است، منتقل می­شوند. شکلهای رویشی برای گیاهان آبزی حقیقی به شرح زیر است: لمنید 24/17 درصد، ماگنوپوتامید 8/13 درصد، ماگنونیمفائید، نیمفائید، میریوفیلید، الودئید، باتراکید، پرووپوتامید هر کدام 9/6 درصد، پپلید، سراتوفیلید، کارید، هیدروکارید،  پروونیمفائید، ریکسیلید، سالوینید و ماگنوزوسترید هر کدام 45/3 درصد از شکلهای رویشی را دارا هستند (شکل2). با آنکه اشکال زیستی ارائه شده توسط رانکایر برای گیاهان آبزی حقیقی پاسخگو نمی­باشد (در قسمت مقدمه کاملاً شرح داده شده است)، اما در اکثر مطالعات داخلی انجام گرفته بر روی محیطهایی مثل تالابها، آب­بندانها، دریاچه­ها و... (5، 8، 10، 11، 13 و 14)، از سیستم شکل زیستی رانکایر برای این گیاهان استفاده شده و بر اساس این سیستم، چنین گیاهانی در گروه هیدروفیت­ها قرار می­گیرند. اما افتخاری و دیانت­نژاد (3)، از سیستم شکل رویشی den Hartog & Veld (استفاده شده در تحقیق حاضر) برای این دسته از گیاهان استفاده نموده­اند.

نکته جالب در بررسی شکلهای رویشی گیاهان آبزی حقیقی این است، که طیف شکل رویشی در این گیاهان ساختار آب را نیز منعکس می کند. وجود درصد بالایی از لمنیدها نشان دهنده آن است که اکثر ساختارهای آبی که از آنها نمونه برداری شده است، ساختارهای آبی راکد بوده­اند جمع­آوری شده­اند از لحاظ تعداد، این محیطها نسبت به آبهای راکد در درجه بعدی قرار داشتند.گروههایی مانند ماگنونیمفائید، میریوفیلید، پرووپوتامید و سراتوفیلید بیشتر از آبهای عمیقی که نسبتاً جریان آرامی داشتند، جمع­آوری شده­اند. از لحاظ تعداد، این محیطها نسبت به آبهای راکد در درجه بعدی قرار داشتند. ماگنوزوسترید­ها در آبهایی با جریان قابل ملاحظه وجود دارند. باتراکید­ها، پپلید­ها و نیمفائید­ها در زمینهای برنجی که حالت غرقاب داشتند، یافت شدند در حالی که این عناصر می­توانند در آبهای روان نیز حضور داشته باشند. نکته دیگر این است که، لمنیدها با جلوگیری از ورود نور به بخشهای عمیق­تر آب، دریک منطقه حیات دیگر گیاهان را به مخاطره می­اندازند، و مانع رشد گیاهانی می شوند که در اشکوب زیرین آنها هستند. تنها تعداد کمی از گیاهان می­توانند در این شرایط دوام بیاورند. در نتیجه می­توان گفت که این عامل نیز یکی از دلایلی است که شانس حضورلمنیدها نسبت به بقیه گیاهان آبزی در یک رویشگاه را بالا می­برد. به طور کلی در آبهای راکد و یا با جریان کم گونه­های شناور مانند سرخسهای آبزی غالبیت بیشتری دارند. اما در آبهای جاری گونه­هایی که ریشه ثابت در گل ­و­لای دارند، فراوان­تر هستند. در نتیجه بررسی اثرات محیطی مثل جریان و یا سکون آب بر روی حضور و حتی نوع گیاه در محیط از اهمیت ویژه­ای برخوردار است.

1. آخانی ح (1383). فلور مصور پارک ملی گلستان. انتشارات دانشگاه تهران. 481 ص.
2. اسدی م، خاتمساز م، مظفریان و ومعصومی ع (ویراستاران) (1384-1367). فلور ایران. شماره های 51-1. انتشارات موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع.
3. افتخاری ط و دیانت نژاد ح (1376). جامعه شناسی گیاهی و تهیه نقشه رویشی جنوب غربی تالاب انزلی. مجله زیست شناسی ایران، جلد 5، شماره 3 و4.
4. پایگاه اطلاعاتی داده­های علوم زمین.      www.ngdir.ir
5. توکلی ز و مظفریان و (1383). بررسی فلور آبخیز سد کبار قم. فصلنامه پژوهش و سازندگی، شماره 66، ص 67-57.
6. حسن عباسی ن (1377). گیاهان آبزی. موسسه فرهنگی انتشاراتی علوم طبیعی پدیده گرگان. 200 ص.
7. دولتخواهی م، عصری ی و یوسفی م (1389). بررسی فلوریستیک تالاب پریشان و اطراف آن در استان فارس. مجله زیست شناسی ایران، جلد 23 شماره 1. ص 46-35
8. شکری م و صفاییان ن و (1382). تالاب­ها یا آب­بندانهای مازندران. محیط شناسی، شماره 31، ص 70-47.
9. عصری ی (1385). اکولوژی پوششهای گیاهی. انتشارات دانشگاه پیام نور. 210 صفحه
10. عطار ف و قهرمان ا (1381). تالاب انزلی در اغمای مرگ (بررسی اکولوژیک- فلوریستیک). محیط شناسی، شماره 28، ص 38-1.
11. غلامی ع (1382). شناسایی و بررسی اکولوژیکی فلور آبزی و حاشیه­ای دریاچه بزنگان. پایان نامه    کارشناسی ارشد، دانشکده علوم، دانشگاه فردوسی مشهد.
12. قهرمان ا (1384-1357). فلور رنگی ایران. شماره­های 25-1. انتشارات موسسه تحقیقات جنگل­ها و مراتع تهران.
13.  قهرمان ا و نقی­ نژاد ع (1381). مطالعه فلوریستیک تالاب بین المللی امیرکلایه (پناهگاه حیات وحش) و مناطق ساحلی اطراف آن. خلاصه مقالات اولین کنفرانس علوم و تنوع زیستی گیاهی ایران.
14. کریمی ز (1389). بررسی فلور و پوشش گیاهی تالاب بین المللی گمیشان. مجله زیست شناسی ایران، جلد 23، شماره 3. ص447-446.
15. مبین ص (1375-1354). رستنیهای ایران. ج 4-1. انتشارات دانشگاه تهران.
16. مصداقی م (1380). توصیف و تحلیل پوشش گیاهی. انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد. 287 ص.
17. مظفریان و (1375). فرهنگ نامهای گیاهی ایران. انتشارات فرهنگ معاصر. 593 ص.
18. وثوق رضوی ش (1386). مقایسه و بررسی تنوع گونه­ای گیاهان آبزی ماکروفیت در شرق و غرب مازندران. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم، دانشگاه فردوسی مشهد.
 
19. Bandyopadhyay S. and Mukherjee S. K. (2005). Diversity of aquatic and wetlands plants of Koch Bihar district west Bengal. J. Plant Taxonomy, 2:223-244.
20. Catarino L., Diniz M. A. and Martins E. S. (2002). Vegetation structure and ecology of the Cufada Lagoon. J. African Journal of Ecology.40:252-259.
21. Davis P. H. (ed). (1965-1988). Flora of Turkey and the east Aegean islands, Vols:1-10. Edinburgh University Pross.
22. Dawson F. H. (1988). Water flow and the vegetation of running water. In: Vegetation of inland water. Symoens J. J. (ed). Kluwer Academic Publisher. Pp 385.
23. den Hartog C. and Segal S. (1964). A new classification of the water plant communities. J. Acta. Bot. Neel, 13:367-393.
24. den Hartog C. and Veld V. D. (1988). Structure aspect of aquatic plant  communities. In: Vegetation of inland water. Symoens J. J. (ed). Kluwer Academic Publisher. Pp 385.
25. Fassett N. C. (2000). A manual of aquatic plants. Updesh Purohit Publisher. Pp 381.
26. Feindbrun-Dothan N. and  Zohary M. (1960-1986). Flora Palestina. Vols: 1-4. The Jerusalem Academic Press, Israel.
27. Guest E. and Townsend C. C. (1985). Flora of Iraq. Vols: 1-9. Published by the  Ministry of Agriculture of the Republic of Iraq.
28. Kenneth R. and Leon B. (1995). Aquatic plant of Peru: diversity, distribution and conservation. J. Biodiversity and Conservation, 5:169-190. 20.
29. Konkel D. (2003). The aquatic plant community in Jersey Valley lake. J. Water Rsearch, 34:2029-2034.
30. Komarov V. L. and Shishkin B. K. (1971-1987). Flora of the U.S.S.R. Vols: 1-30. The botanical institute of science the U.S.S.R., Leningerad. Translated  Israrel program    for scientific translation, Jerusalem.
31. Rechinger K. H. (1963-1998). Flora Iranica. Vols: 1-173. Akademische Druck-u Verlagsanstalt, Graz.
  • Receive Date: 12 April 2010
  • Revise Date: 25 October 2011
  • Accept Date: 22 November 2011