Journal of Plant Research (Iranian Journal of Biology)

Essential oil composition of Thymbra spicata L. in Lorestan province

Document Type : Research Paper

Authors

Lorestan Agricultural and Natural Resources Research and Education Center

Abstract

Zofai (Thymbra spicata L.) is a shrub plant belonging to the Lamiaceae family, with the local name Jaatenah, which has not been reported to grow in Lorestan province. This species is distributed in the range mountains of Darab Rika and Zaruni of Kouhdasht city. Zofai has long been used as a spice in traditional medicine to treat respiratory and gastrointestinal problems. This plant species has strong antimicrobial and antifungal properties due to its strong active ingredients. The samples were collected from the natural habitat and after identification and approval, they were dried at room temperature to provide essential oil. The water distillation method was used to extract the essential oil and ,and the chemical compounds of essential oil were characterized using Gas chromatography–mass spectrometry (GC-MS). According to the results of Zofai essential oil analysis, 25 compounds were identified that made up 97.04% of the total volume of essential oil. The major compounds identified in the essential oil of Zofai include Carvacrol (65.88%), γ-terpinene (9.71%), P-cymene (7.82%), Caryophyllene (2.51%), Myrcene (2.09%) , α-terpinene (2.04%). Phenolic compounds act as antimicrobials, antifungals, antioxidants and reduce inflammation. The presence of high Carvacrol in the essential oil of T. spicata, as a phenolic compound, confirms the traditional uses of the T. spicata medicinal species and this medicinal plant can be considered as a source of carvacrol production.

Keywords

Main Subjects

شناسایی ترکیبات تشکیل­دهنده اسانس گیاه دارویی زوفایی (Thymbra spicata L.)

در استان لرستان

محمد مهرنیا* و زهرا حسینی

ایران، خرم آباد، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان لرستان.

تاریخ دریافت: 15/04/1399          تاریخ پذیرش: 14/07/1400

چکیده

گونه زوفایی (Thymbra spicata L.)، گیاهی بوته­ای متعلق به خانواده Lamiaceae، با نام محلی جاتنه است که تا کنون رویش آن در استان لرستان گزارش نشده است. این گونه در محدوده کوه­های تنگ داراب ریکا و ضرونی شهرستان کوهدشت پراکنش دارد. زوفایی از دیرباز به­عنوان ادویه و در طب سنتی برای درمان ناراحتی­های دستگاه تنفس و گوارش مصرف داشته است. این گونه گیاهی بواسطه وجود مواد مؤثره قوی، دارای خاصیت ضد میکروبی و ضد قارچی است. نمونه­ها از رویشگاه طبیعی جمع­آوری و پس از شناسایی و تایید، جهت تهیه اسانس در دمای محیط خشک شدند. از روش تقطیر با آب برای استخراج اسانس و برای تجزیه ترکیبات شیمیایی، از گاز کروماتوگرافی متصل به طیف­سنج جرمی (GC/MS)، استفاده شد. بر اساس نتایج تجزیه اسانس زوفایی، 25 ترکیب شناسایی شد که 04/97 درصد حجم کل اسانس را تشکیل می­دادند. عمده­ترین ترکیبات شناسایی شده در اسانس زوفایی شامل کارواکرول (88/65 درصد)، گاما-ترپینن (71/9 درصد)، پارا-سیمن (82/7 درصد)، کاریوفیلن (51/2 درصد)، میرسن (09/2 درصد)، آلفا-ترپینن (04/2 درصد) بود. ترکیبات فنولی به عنوان ضد میکروب، ضد قارچ، آنتی اکسیدان و در کاهش التهابات نقش دارند. وجود کارواکرول بالا در اسانس T. spicata، به­عنوان یک ترکیب فنولی، کاربردهای سنتی گونه دارویی جاتنه را تأیید می­کند و این گونه دارویی می­تواند به­عنوان منبع تولید کارواکرول مطرح شود.

واژه های کلیدی: لرستان، کارواکرول، گاما ترپینن، جاتنه، گیاه دارویی.

* نویسنده مسئول، تلفن: 06633304080،  پست الکترونیکی: Mehrnia@rifr-ac.ir

مقدمه

 

ادویه­ها به دلیل خاصیت دارویی، نگهدارندگی و آنتی اکسیدانی بسیار مشهور بوده­اند، اما در حال حاضر با هدف اصلی تقویت طعم غذاها به جای افزایش ماندگاری مورد استفاده قرار می­گیرند (28). استفاده از ادویه­ها و مشتقات آنها، به­عنوان جایگزینی برای نگهدارنده­های مواد غذایی به نام «سیستم ضد میکروبی طبیعی» بیان شده است (12). با وجود استفاده از گیاهان، ادویه­ها و اسانس­های روغنی با اثرات ضد میکروبی در مقایسه با افزودنی­های مصنوعی، به سه دلیل عمده (داده­های محدود درباره اثرات آنها در مواد غذایی، عطر و بوی قوی و هزینه بالا) هنوز خیلی کم مورد استفاده قرار می­گیرند (25). اسانس و عصاره گیاهان دارویی و معطر می­تواند حاوی طیف گسترده­ای از مولکول­های از بین برنده رادیکال­های آزاد مانند ترکیبات فنولی، ترکیبات نیتروژن­دار، ویتامین­ها، ترپنوئیدها و متابولیت­های دیگر باشند که غنی از فعالیت آنتی­اکسیدانی هستند (22). ترکیبات فنولی مولکول­هایی هستند که می­توانند به عنوان آنتی اکسیدان برای جلوگیری از بیماری­های قلبی، کاهش التهابات، کاهش بروز سرطان­ها و دیابت عمل کنند و میزان جهش­زایی را در سلول­های انسانی کاهش ­دهند و حفاظت حاصل از مصرف محصولات گیاهی مانند میوه، سبزیجات و حبوبات بیشتر با وجود ترکیبات فنولی حاصل می­شود (17). خانواده Lamiaceae، حاوی مقادیر زیادی ترکیبات آنتی­اکسیدانی و فنولی است (29).

در استان لرستان، حدود 2000 گونه گیاهی وجود دارد که حدود 400 گونه دارویی شناسایی گردیده است (9). جنس L. Thymbra، در ایران تنها دارای یک گونه بوته­ای به نام زوفایی (Thymbra spicata L.)، با نام محلی جاتنه و نام انگلیسیBlack thyme ، است که علاوه بر ایران در مناطق شرقی مدیترانه­ای، آناتولی، سوریه، فلسطین و عراق هم می­روید (7). گونه زوفایی در فهرست گونه­های در حال انقراض و در معرض خطر ایران قرار دارد (16). پراکنش این گونه در ایران از استان­های کردستان، کرمانشاه و ایلام گزارش شده است (2) و برای اولین بار است که این گونه از لرستان جمع­آوری گردیده است. جاتنه در لرستان در محدوده کوه­های تنگ داراب ریکا و ضرونی شهرستان کوهدشت، در ارتفاع 1100 متر رویش دارد.

ویژگی­های گیاه­شناسی: زوفایی گیاهی چوبی، بوته­ای، به ارتفاع 10 تا 50 سانتیمتر؛ ساقه افراشته یا خیزان، ساده یا دارای  انشعاب، پوشیده از کرک­های سفید چند سلولی بلند و کرک­های کوتاه ساده یا زگیل مانند؛ برگ­ها، ساقه­ای خطی-نیزه­ای، به طول 15 تا 24 و عرض 2 تا 3 میلی­متر، در محور برگ­ها با یک مجموعه از برگ­های جوان به صورت هم­پوش با نوک منتهی به خار، در سطح پوشیده از تعداد زیادی غده ترشحی بدون پایک، در حاشیه در قسمت قاعده مژه­دار؛ برگ­های ناحیه گل­آذین شبیه به برگ­های ساقه­ای ولی کوچکتر، نوک تیز و در حاشیه مژه­دار، بنفش رنگ، برگه­ها شبیه به برگ­های ناحیه گل­آذین ولی کوچک­تر از آنها، در حاشیه مژه­دار و پوشیده از تعداد زیادی غده ترشحی بدون پایک (شکل­های 1 و 2).

 

 

 

شکل 1- رویشگاه جاتنه (زوفایی)

شکل 2- الف- بوته جاتنه در رویشگاه.

 

شکل 2- ب- بوته جاتنه در رویشگاه.

 

گل­ها بنفش-آبی متمایل به قرمز، با جامی به طول 12 تا 15 میلی­متر، هر 5 تا 11 گل در کنار یکدیگر و با آرایش فراهم؛ کاسه گل به طول 5 تا 6 و یا به­ندرت تا 8 میلی­متر، دندانه­های بالائی به طول 5/0 تا 1 میلی­متر؛ دندانه­های پائینی به طول 2 میلی­متر، چرمی و ضخیم، در سطح داخلی در محل گلوی کاسه با دسته­ای از کرک­های سفید؛ جام گل به طول 10 تا 14 میلی­متر، قرمز، پوشیده از کرک­های ترشحی بدون پایک؛ لوله جام گل از کاسه بیرون آمده، لبه بالایی به طول 3 تا 5 میلی­متر؛ لبه پائینی به طول 5/1 تا 2 میلی­متر فندقه دیده نشد و اکثر گل­های رسیده فاقد فندقه تکامل یافته می­باشند (2). گونه زوفایی، یک گیاه مهم اقتصادی است که بیشتر در مناطق خشک، نیمه خشک گرم و کوهستانی رویش دارد. این گیاه بوته­ای از زیستگاه­های طبیعی به شدت جمع­آوری می­شود و مورد تهدید قرار می­گیرد. این گونه دارای سطح پراکنش بسیار گسترده­ای است که تقریباً در تمام کشورهای منطقه مدیترانه شرقی وجود دارد (19).

گونه زوفایی از گونه­های دارویی و معطر لرستان است که بواسطه وجود ترکیبات مؤثره قوی، دارای خواص دارویی ارزشمندی است. اصلی­ترین ماده مؤثره این گیاه کارواکرول است. کارواکرول به همراه گاما ترپینن و پارا سیمن، بیش از 70 درصد ماده مؤثره گیاه زوفایی را تشکیل می­دهند (28). زوفایی در سیستم دارویی سنتی ترک­ها، یونانی­ها، مصریان و رومی­ها برای معالجه آسم و برونشیت و همچنین در صنایع غذایی از عطر و طعم استفاده می­شود. علاوه بر این، گیاه خشک شده که در آب جوش نرم شده، به­عنوان دارویی برای درمان زخم­ها استفاده می­شود و اخیراً برگ­های زوفایی به­عنوان درمانی برای مقابله با کلسترول بالای خون، محبوبیت زیادی یافته­ است (11). اسانس این گیاه کاربردهای صنعتی گسترده­ای دارد و به­عنوان طعم­دهنده غذاها، عطرسازی و مواد ضد عفونی­کننده،­ مورد استفاده قرار می­گیرد (21).

از پژوهش­های انجام شده بر روی گونه دارویی زوفایی می­توان به مطالعه ملک ملکی و همکاران (8)، در ایلام اشاره نمود که با هدف تولید زراعی و رسیدن به عملکرد مناسب، اسانس و ویژگی­های فیزیولوژیک برگ در دو اکوتیپ گیاه دارویی زوفایی با اعمال تنش رطوبتی در شرایط گلخانه­ای صورت گرفت. نتایج آزمایش نشان داد که سطوح مختلف تیمارهای تنش رطوبتی بر صفات مورد بررسی (عملکرد خشک برگ و بوته، درصد و عملکرد اسانس، شاخص سطح برگ، ارتفاع بوته و رنگیزه­های فتوسنتزی)، تأثیر معنی­داری داشت. سطح آبیاری نرمال و تنش ملایم گیاه زوفایی عملکرد خشک برگ، بوته و اسانس قابل­قبولی را تولید نمود (8). نادری و همکاران (10)، برخی خصوصیات رویشگاهی گونه در حال انقراض زوفایی را در سه منطقه استان ایلام مورد بررسی قرار دادند. گونه زوفایی در دامنه­های سنگی یا به صورت نامنظم با بیرون­زدگی­هایی با درز و شکاف­های زیاد دیده می­شود. شکاف­ها با ایجاد رطوبت، خاک و لاشبرگ­هایی که در خود محصور نموده­اند؛ محیط مناسبی برای جوانه­زنی بذر و استقرار زوفایی را فراهم می­کند. وجود شکاف­های زیاد می­تواند وابستگی این گونه را نسبت به رطوبت نشان دهد و رطوبت می­تواند عامل محدود کننده پراکنش این گونه نیز محسوب شود (10). در پژوهش اسدی و همکاران (1)، اثر دریافت عصاره الکلی گونه دارویی زوفایی بر میزان لیپیدهای سرم در موش­های هایپر لیپیدمیک بررسی شده و بر اساس یافته­ها، تجویز عصاره الکلی گیاه زوفایی سطح لیپیدهای سرم را به­طور مطلوب کاهش داده و می­تواند به­عنوان روش درمانی مؤثری در درمان هیپرلیپیدمی مطرح باشد (1). در ترکیه بر روی عصاره متانولی گونه­های زوفایی (T. spicata L.)، برگ بو (Laurus nobilis L.) و مریم گلی (Salvia officinalis L.)، تحقیقی با هدف نشان دادن اثر ضد میکروبی بر یازده گونه مخمر که از نمونه­های بالینی جدا شده بودند انجام شد که با توجه به نتایج، عصاره متانولی T. spicata در مقابل میکروارگانیسم­های آزمایش شده مؤثرترین گونه بود و مهار رشد مخمرهای آزمایش شده به غلظت عصاره­های مورد استفاده بستگی داشت (28). با وجود مواد مؤثره قوی و خواص دارویی جاتنه، در لرستان پژوهشی برای شناسایی ترکیبات تشکیل­دهنده اسانس آن انجام نشده و تحقیق حاضر بر روی اسانس گونه  Thymbra spicata L. در لرستان صورت گرفته است.

مواد و روشها

جمع­آوری نمونه گیاهی: نمونه­های زوفایی از رویشگاه­های طبیعی در مردادماه سال 1395، از منطقه ریکا و ضرونی جمع­آوری شدند. پس از شناسایی نمونه­های گیاهی در مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی لرستان و تهیه نمونه هرباریومی (با کد 10485)، اندام­های هوایی گونه زوفایی، جهت تهیه اسانس، در سایه خشک شدند.

استخراج اسانس: اندام­های هوایی گیاه زوفایی در  مرحله آغاز گل­دهی و اوایل صبح برداشت شدند. نمونه­های تازه به مدت 7 تا 10 روز در محل خنک، خشک، سایه دار و با تهویه مطبوع و مناسب خشک شدند. از نمونه­های خشک و خرد شده، برای تهیه اسانس و عصاره گیاهی استفاده شد. اسانس­گیری به روش تقطیر با آب (Water distillation) و با دستگاه کلونجر انجام شد. 100 گرم از پودر گیاه خشک، در دستگاه کلونجر قرار داده شد و پس از گذشت چهار ساعت اسانس آن جدا شد. به­منظور رطوبت­زدایی از سولفات سدیم استفاده شد. اسانس آبگیری شده در ظرف تیره و در بسته جمع­آوری و در دمای 4 درجه سانتی­گراد نگهداری شد. تفکیک و شناسایی ترکیبات با گازکروماتوگرافی متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS)، در آزمایشگاه مرکزی دانشگاه لرستان انجام شد. آنالیزهای GC/MS با استفاده از دستگاه  5973 Hwlett-pakard، مجهز به ستون HP-5MS  (mm 25/0 × m 30 و ضخامت mµ25/0) انجام گرفت. دمای ستون به مدت 3 دقیقه در دمای 60 درجه سانتی­گراد نگهداری و تا 220 درجه سانتی­گراد با سرعت 5 درجه سانتی­گراد در دقیقه افزایش یافت و برای 5 دقیقه در دمای 220 درجه سانتی­گراد نگهداری شد. نتایج تجزیه در جدول 1 گنجانده شده است.

نتایج

از اسانس تهیه شده گونه (Thymbra spicata L.)، به روش تقطیر با آب، طیف GC/MS گرفته شد. بر اساس نتایج این مطالعه، 25 ترکیب شیمیایی در اسانس گونه دارویی جاتنه شناسایی شد. نتایج حاصل از تجزیه و شناسایی ترکیبات شیمیایی موجود در اسانس گیاه در ادامه ارائه شده است (جدول1). عمده­ترین ترکیبات تشکیل­دهنده اسانس گیاه زوفایی، شامل کارواکرول % 88/65،  گاماترپینن % 71/9، پارا سیمن % 82/7، کاریوفیلن % 51/2، میرسن % 09/2، آلفا-ترپینن % 04/2 بود. این ترکیبات  %09/97 کل اسانس استخراج شده را شامل می­شدند.

بحث و نتیجه گیری

طبق نتایج بدست آمده از تجزیه و تحلیل اسانس زوفایی در این مطالعه، 25 ترکیب شیمیایی شناسایی شد که ترکیبات عمده اسانس گونه دارویی جاتنه با ترکیبات اصلی پژوهش­های انجام گرفته بر روی این گونه در نقاط مختلف جهان، شباهت دارد. نتایج ما، بررسی­های قبلی را  که اجزای اصلی اسانس زوفایی، کارواکرول، گاماترپینن و پاراسیمن هستند را تأیید می­کند. این نتایج مشابه نتایج گزارش شده در مطالعات قبلی بود (18؛ 27؛ 23 و 21) . در تمام این مطالعات، کارواکرول و گاما ترپینن دو ترکیب عمده اسانس زوفایی شناخته شدند.

در تجزیه اسانس زوفایی که در ترکیه توسط Kilic  (18)، با هدف بررسی فعالیت ضد میکروبی و ضد قارچی این گونه انجام شد، 29 ترکیب شناسایی شد که حدود 8/97 درصد روغن را تشکیل می­دادند. ترکیبات دارای بیشترین درصد، کارواکرول (9/34)، گاما ترپینن (6/25) و پارا سیمن (1/9)، گزارش شد و طبق نتایج بدست آمده، اسانس گیاه T. spicata و کارواکرول، فعالیت ضد میکروبی قوی نشان دادند (18).

جدول 1- ترکیبات شناسایی شده اسانس گونه دارویی جاتنه (Thymbra spicata L.)

درصد

RI  (شاخص بازدارندگی)

نام ترکیب

ردیف

01/0

800

Hexanal

1

05/0

854

2-Hexenal

2

02/0

867

Hexanol

3

11/1

931

α-Thujene

4

69/0

939

α-pinene

5

12/0

953

Camphene

6

36/0

978

1-Octen-3-ol

7

09/2

999

Myrcene

8

13/0

993

3-Octanol

9

32/0

1005

α-phellandrene

10

04/2

1018

α-terpinene

11

82/7

1022

P-cymene

12

31/0

1031

β-phellandrene

13

05/0

1050

Ocimene

14

71/9

1062

γ-terpinene

15

17/0

1088

Terpinolene

16

19/0

1098

Linalool

17

03/0

1102

Nonanal

18

28/1

1174

Terpinen-4-ol

19

14/0

1189

α-terpineol

20

3/0

1290

Thymol

21

88/65

1298

Carvacrol

22

51/2

1418

(E)-Caryophyllene

23

31/0

1576

Spathulenol

24

45/1

1581

Caryophyllene oxide

25

در مطالعه دیگری، Unver و همکاران (28)، اصلی­ترین ماده مؤثره عصاره زوفایی را  کارواکرول عنوان کردند که با گاما ترپینن و پارا سیمن، بیشتر از 70 درصد ماده مؤثره گیاه زوفایی را تشکیل می­دهند و پیشنهاد کردند که عصاره­ متانولی T. spicata می­تواند ابزاری مفید برای کنترل رشد مخمرها باشد (28). در پژوهشی با نتایج مشابه،  Unluو همکاران (27)، عمده ترکیبات اسانس T. spicata را  کارواکرول (39/60)، گاما ترپینن (95/12)، پارا سیمن (61/9)، عنوان کردند. در مطالعات Sarac  و همکاران (24) و Markovic و همکاران (21)، کارواکرول به تنهایی بیش از 70 درصد ترکیب اسانس را تشکیل می­داد. در مطالعه Inan و همکاران (15) در ترکیه، بیش از 45 ترکیب در اسانس T. spicata شناسایی شد که هشت ترکیب اول، بیش از 90 درصد کل روغن را شامل می­شوند و بیشترین میزان کارواکرول (53/64 درصد)، پس از گلدهی و کمترین آن (53/53 درصد) در مرحله قبل از گلدهی بود (15).

سایر ترکیبات شناسایی شده در این مطالعه و مقادیر آنها با یافته­های سایر مطالعات، تفاوت­ جزیی دارد که باتوجه به متفاوت بودن زیستگاه­ و شرایط اقلیمی رویشگاه­ها، امری طبیعی است. محصول گیاه، محتوای اسانس و ترکیب کمّی گیاهان، تحت تأثیر شرایط اکولوژیکی، اقلیمی و زمان برداشت، قرار می­گیرد (14). تأثیر عوامل محیطی بر بازده اسانس،  در مطالعات مختلف تأیید شده است (6؛ 3 و 4). نوع و مقدار ترکیبات اسانس معمولاً بسته به تغییرات فصلی و بلوغ گیاه، منشأ جغرافیایی، تنوع ژنتیکی، مراحل رشد و نمو و قسمت مورد استفاده گیاه برای استخراج، شرایط خشک کردن و ذخیره­سازی بعد از برداشت، قابل تغییر است (19).

نتایج پژوهش­های مربوط به آنالیز اسانس زوفایی و درصد آنها در پژوهش­های مختلف و مطالعه حاضر با هم مقایسه شده است (جدول 2).

در پژوهشی که در آن به مقایسه ترکیبات شیمیایی و فعالیت ضد میکروبی اسانس­گونه­های گیاهیL.  Satureja thymbra و Thymbra spicata L. پرداخته شده، ماده اصلی اسانس T. spicata، کارواکرول (5/74 درصد) و گاما ترپینن و پارا سیمن، به ترتیب 12/8 و 62/5 درصد از اسانس بود و اسانس T. spicata و ماده مؤثره کارواکرول، بالاترین فعالیت ضد میکروبی را نشان داده است.

 

جدول2- مقایسه عمده­ترین ترکیبات شناسایی شده و درصد آنها در مطالعات آنالیز اسانس گونه (Thymbra spicata L.)

ترکیه

(Gedikoglu et al., 2019)

ایران، ایلام

(Saidi et al, 2012)

ترکیه

(Inan

et al., 2011)

یونان

(Markovic et al., 2011)

ترکیه

(Sarac et al., 2009)

 

ترکیه

(Unlu

et al., 2009)

 

ترکیه

(Kilic, 2006)

 

تحقیق حاضر

نام ترکیب

 

رفرنس          

2/68

36/60

53/64

5/74

74/75

39/60

9/34

88/65

Carvacrol

25/13

09/15

45/19

2/11

28/9

95/12

6/25

71/9

gamma Terpinene

37/5

15/2

34/10

62/5

17/7

61/9

1/9

82/7

ortho Cymene/

para Cymene

 

 

اگرچه این مطالعه به­طور عمده ترکیب کارواکرول را مشخص کرده و به­نظر می­رسد در فعالیت ضد قارچی اسانس به میزان قابل­توجهی کمک می­کند، اما این احتمال وجود دارد که سایر اجزاء با مقادیر جزیی نیز در فعالیت ضد میکروبی زوفایی نقش داشته باشند (21). Toncer و همکاران (27)، به بررسی تغییر مقدار و ترکیب اسانس جمعیت­های زوفایی پرداختند و به این نتیجه رسیدند که مقدار اسانس زوفایی برداشت شده در زمان­های مختلف روز، متغیر است و در تجزیه اسانس، 20 ترکیب شناسایی شد که بیشترین میزان کارواکرول (87/70 درصد)، در برداشت صبح بود (27). تحقیقات نشان داده که بسیاری از عوامل مرتبط با پارامترهای استخراج اسانس، مانند دما، زمان، روش استخراج، مکان، ترکیب خاک، رطوبت، ارتفاع و بسیاری از عوامل محیطی دیگر می­تواند بر محتوا و ترکیبات یک اسانس تأثیرگذار باشد (13).

در منطقه گنجوان ایلام، Saidi و همکاران (23)، اثرات ضد میکروبی اسانس Thymbra spicata L. را بر روی دو باکتری­ گرم مثبت و منفی را در شرایط آزمایشگاهی بررسی نمودند. ترکیبات اصلی اسانس این گونه دارویی، کارواکرول (36/60)، گاما ترپینن (09/15) و بنزن (74/9) شناسایی و گزارش شد که اسانس T. spicata فعالیت قابل­توجهی در برابر رشد باکتری­های مورد مطالعه داشته و عنوان نمودند که اگر اجزای فعال این گیاه خالص­سازی و دوز کافی برای مصرف مناسب تعیین شود، می­تواند فعالیت­های آنتی اکسیدانی و ضد میکروبی آن را افزایش دهد (23).

در تمام مطالعات صورت گرفته، دو ترکیب کارواکرول و گاما ترپینن،عمده ترکیبات شناسایی شده در اسانس T. spicata گزارش شده است و در مطالعه حاضر به ترتیب، 88/65 و 71/9 درصد ترکیبات اسانس را تشکیل دادند. این تفاوت را می­توان با عوامل محیطی مانند موقعیت جغرافیایی و شرایط رویشگاهی نمونه­های گیاهی در این دو منطقه و شرایط آزمایشگاهی استخراج اسانس مرتبط دانست.

با توجه به ترکیبات شناسایی شده در اسانس T. spicata، این گونه می­تواند به­عنوان منبع کارواکرول مورد استفاده قرار گیرد (19). کارواکرول که ترکیبی فنولی با فرمول عمومی C6H3CH3(OH)(C3H7) و بویی شبیه بوی پونه کوهی است، به غشای بیرونی باکتریهای گرم منفی آسیب وارد نموده و نفوذپذیری غشای سلولی را افزایش می­دهد و باعث خروج ATP از سلول باکتری شده و اثر مهاری بر فعالیت پمپ ATPase دارد و عملکرد آن به­عنوان یک ترکیب ضد باکتری، به غلظت و زمان تماس آن با میکروارگانیسم بستگی دارد (6). با مقایسه داده­های ارائه شده با ترکیبات شیمیایی اسانس­ها، می­توان گفت که بین فعالیت ضد میکروبی و ضد قارچی قوی در اسانس­ T. spicata و میزان بالای ترکیبات فنولی آنها رابطه وجود دارد. عملکرد وزن خشک T. spicata در موارد کشت شده، در مقایسه با شرایط وحشی بیشتر بوده و عملکرد اسانس روغنی گیاه زراعی نسبت به گیاهان وحشی بالاتر است و نتایج آنالیز اسانس زوفایی در این مطالعه نشان داد که بیش از 65 درصد از ترکیب اسانس را ماده مؤثره کارواکرول تشکیل می­دهد (19). در پژوهشی که با هدف مقایسه اثرات ضد باکتریایی اسانس T. spicata  مقایسه اثرات ضد باکتریایی اسانس با آنتی­بیوتیک­های رایج درمانی توسط سبزعلی و همکاران، در استان ایلام انجام گرفت، نتایج تحقیق نشان داد که اسانس این گیاه از نظر مهار رشد و کشندگی باکتری­های گرم مثبت و منفی در غلظت 250 و   μl/ml500، بیشتر از آنتی­بیوتیک­های رایج بود (6). با توجه به مقادیر بالای دو ترکیب عمده در اسانس (کارواکرول و گاماترپینن) و ارتباط بین این ترکیبات و خواص دارویی این گونه حائز اهمیت و در خور تحقیقات بیشتر است. میزان شباهت ترکیبات اسانس زوفایی در لرستان با نمونه­های گزارش شده این گونه در مطالعات انجام شده در ایران، ترکیه و یونان، قابل قبول است. آگاهی از مواد مؤثره گونه زوفایی در استان و شناخت ارزش دارویی نیازمند انجام آزمایشات فیتوشیمیایی و بالینی دقیق­تر است و می­تواند به بهره­گیری از ترکیبات آن در صنایع غذایی و داروسازی منجر ­شود. با توجه به مواد مؤثره و کاربرد زوفایی در طب سنتی، لزوم تحقیقات بیشتر درباره این گونه در معرض انقراض، ضروری به­نظر می­رسد. کشت این گونه دارویی سازگار با شرایط اقلیمی و اکولوژیکی استان، علاوه بر اشتغال­زایی و تولید، بهره­برداری پایدار و حفظ ذخایر ژنتیکی را نیز به دنبال خواهد داشت. تولید گیاهان دارویی از طریق کشت زراعی آنها می­تواند وابستگی به جمعیت­های طبیعی، تحلیل رفتن تنوع ژنتیکی و تخریب محیط زیست را کاهش دهد. تحقیقات چندانی درباره کشت، به­زراعی، تجزیه و تحلیل اسانس و عصاره و حتی مطالعات مدوّنی در زمینه خواص دارویی این گونه صورت نگرفته است. می­توان گفت که تولید زراعی گونه دارویی زوفایی، با هدف حفظ و احیای مصرف آن در طب سنتی و تجاری­سازی آن به­منظور استخراج مواد مؤثره و بکارگیری آن در صنعت داروسازی، از اولویت­های حوزه گیاهان دارویی به­شمار می­رود. نتایج حاصل از این مطالعه، کاربردهای سنتی گونه دارویی جاتنه را تأیید می­کند. با توجه به اثر بازدارندگی بالا در ترکیبات اسانس گیاه زوفایی (به­ویژه کارواکرول)، می­توان این گونه دارویی را به­عنوان یک نگهدارنده طبیعی در صنعت مواد غذایی معرفی نمود.

سپاسگزاری

نگارندگان از رئیس و کارکنان مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی لرستان به دلیل فراهم آوردن امکانات و حمایت مالی، صمیمانه قدردانی می­کنند.

1- اسدی، م.، چراغی، ج.، پیله وریان، ع. ا، اشرف مهرابی، ع.، ابراهیمی وسطی کلایی، س. ۱۳۹۱. مقایسه اثر عصاره هیدروالکلی بخش­های هوایی گیاه زوفایی با لواستاتین بر پروفایل لیپیدی خون در موش. مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی بابل. ۱۴(۵): 48-42.
2- جم­زاد، ز.  1391. فلور ایران، شماره 76: Lamiaceae. مؤسسه جنگل­ها و مراتع، 1072 ص.
3- دهقان، ز.، سفیدکن، ف.، امامی، س. م.، کلوندی، ر.، 1393. تأثیر شرایط اقلیمی بر بازده و کیفیت اسانس Ziziphora Clinopodioides subsp. rigida (Boiss.) Rech.f.  . پژوهش­های گیاهی (زیست­شناسی ایران). 27(1): 71-61.
4- دوستی، ب.، 1395. مقایسه کمّی و کیفی اسانس مرزه خوزستانی (Satureja khuzistanica) در رویشگاه­های مختلف غرب و جنوب­غرب ایران. پژوهش­های گیاهی (زیست­شناسی ایران).29(2): 384-377.
5- سبزعلی، س.، بختیاری، س.، رستم زاد، آ.، زمانیان عضدی، م.، 1391. مقایسه اثرات ضد باکتریایی اسانس Thymbra spicata با آنتی‌بیوتیک‌های رایج درمانی. پژوهش در پزشکی، 36(5): 6-1.‎
6- علی میرزائی، س.، غلامی، م.، عزیزی، ع.، کلوندی.، ر.، 1397. شناسایی ترکیبات موجود در اسانس گیاه یکساله و پنج ساله افسنطین (Artemisia absinthium L.) در مراحل مختلف فنولوِژیکی. پژوهش­های گیاهی (زیست­شناسی ایران). 31 (3): 662-655.
7- مظفریان، و.، 1392. فرهنگ نام­های گیاهان ایران. انتشارات فرهنگ معاصر. 594 صفحه.
8- ملک ملکی، ف.، عباسی، ن، شریفی عاشورآبادی، ا.، براری، م.، زارع، م ج. بررسی تأثیر سطوح تنش رطوبتی بر عملکرد، میزان اسانس و خصوصیات فیزیولوژیکی گیاه زوفایی (Thymbra spicata L.). تنش­های محیطی در علوم زراعی. 11(4): 957-943.‎
9- مهرنیا، م.  و جم­زاد، ز. 1396. شناسایی گونه­های گیاهی هرباریوم استان لرستان. مؤسسه جنگل­ها و مراتع (پروژه)، 182صفحه.
10- نادری، م.، مصلح آرانی، ا.، احمدی، ر.، جعفر زاده، ع. ا.، طهماسبی پور، ع. ۱۳۹۵. بررسی برخی از خصوصیات اکولوژیک گونه دارویی و در حال انقراض زوفایی (Thymbra spicata L.) در استان ایلام. حفاظت زیست بوم گیاهان. ۴ (۹): 34-17.
 
11- Akin, M., Oguz, D. and Saracoglu, H., 2010. Antibacterial Activity of Essential oil from Thymbra spicata var. spicata L. and Teucrium polium (Stapf Brig.). Interventions, 8(9): 53-58.
12- Burt, S. 2004. Essential oils: their antibacterial properties and potential applications in foods—a review. International Journal of Food Microbiology. 94(3): 223-253.
13- Gedikoglu, A., Sokmen, M., & Civit, A. 2019. Evaluation of Thymus vulgaris and Thymbra spicata essential oils and plant extracts for chemical composition, antioxidant, and antimicrobial properties. Food science & nutrition, 7(5): 1704-1714.
14- Gould, GW. 1996. Industry perspectives on the use of natural antimicrobials and inhibitors for food applications. Journal of food protection. 59(13): 82-86.
15- Inan, M., Kirpik, M., Kaya, DA., Kirici, S., 2011. Effect of harvest time on essential oil composition of Thymbra spicata L. growing in flora of Adıyaman. Advances in Environmental Biology. 5(2): 356-358.
16- Jalili, A.  and Jamzad. Z., 1999. Red Data Book of Iran; A Preliminary Survey of Endemic, Rare & Endangered Plant Species in Iran, Research Institute of Forest & Rangelands. Ministry of Jahad-e Sazandegi. Tech. 215:748.
17- Khoddami, A., Wilkes, MA., Roberts, TH., 2013. Techniques for analysis of plant phenolic compounds. Molecules. 18(2): 2328-2375.
18- Kilic, T. 2006. Analysis of essential oil composition of Thymbra spicata var. spicata: antifungal, antibacterial and antimycobacterial activities. Zeitschrift Fur Naturforschung C. 61(5-6): 324-328.
19- Kizil, S. 2010. Determination of essential oil variations of Thymbra spicata var. spicata L. naturally growing in the wild flora of East Mediterranean and Southeastern Anatolia regions of Turkey. Industrial Crops and Products. 32(3): 593-600.
20- Kizil, S., Toncer, O., Diraz, E., Karaman, S., 2015. Variation of agronomical characteristics and essential oil components of Zahter (Thymbra spicata L. var. spicata) populations in semi-arid climatic conditions. Turkish Journal of Field Crops. 20(2): 242-251.
21- Markovic, T., Chatzopoulou, P., Siljegovic, J., Nikolic, M., Glamoclija, J., Ciric A, Sokovic, M., 2011. Chemical analysis and antimicrobial activities of the essential oils of Satureja thymbra L. and Thymbra spicata L. and their main components. Archives of Biological Sciences. 63(2): 457-464.
22- Pirbalouti, AG., Sedaghat, L., Hamedi, B., Tirgir F., 2013. Chemical composition and antioxidant activity of essential oils of three endemic medicinal plants of Iran. Bangladesh Journal of Botany. 42(2): 327-332.
23- Saidi, M., Ghafourian, S., Zarin-Abaadi, M., Movahedi, K. and Sadeghifard, N., 2012. In vitro antimicrobial and antioxidant activity of black thyme (Thymbra spicata L.) essential oils. Roum Arch Microbiol Immunol, 71, pp.61-69.
24- Sarac, N., Ugur, A., and M. E. Duru., 2009. Antimicrobial activity and chemical composition of the essential oils of Thymbra spicata var. intricata. Int J Green Pharm. 3: 24-28.
25- Tajkarimi, MM., Ibrahim, SA., Cliver, DO., 2010. Antimicrobial herb and spice compounds in food. Food control. 21(9): 1199-1218.
26- Toncer, O., Karaman, S., Diraz, E., Sogut, T., & Kizil, S. (2016). Diurnal variation effects in essential oils of wild thyme (thymbra spicata var. spicata) under cultivation conditions. Journal of Essential Oil Bearing Plants, 19(8): 2037-2048.
27- Unlu, M., Vardar-Unlu, G., Vural, N., Donmez, E., Ozbaş, ZY., 2009. Chemical composition, antibacterial and antifungal activity of the essential oil of Thymbra spicata L. from Turkey. Natural Product Research. 23(6): 572-579.
28- Unver, A., Arslan, D., Cetynkaya, Z., Ozcan, MM., 2008. Antimycotic activity of methanol extracts of sage (Salvia officinalis L.), laurel (Laurus nobilis L.) and thyme (Thymbra spicata L.). Journal of Essential Oil Bearing Plants. 11(1): 90-95.
29- Wojdylo, A., Oszmianski, J., Czemerys, R., 2007. Antioxidant activity and phenolic compounds in 32 selected herbs. Food Chemistry. 105(3): 940-949.
Journal of Plant Research (Iranian Journal of Biology)
Volume 36, Issue 2
July 2023
Pages 179-194
  • Receive Date: 05 July 2020
  • Revise Date: 02 August 2021
  • Accept Date: 06 October 2021