Journal of Plant Research (Iranian Journal of Biology)

Study of Autecology of the Medicinal Plant Pulicaria gnaphalodes (Vent.) Boiss in Noferest Region in South Khorasan

Document Type : Research Paper

Authors

1 Department of Horticulture,Faculty of Agriculture, Islamic Azad University Birjand Branch, Birjand, Iran

2 Department of Agronomy, Faculty of Agriculture, Islamic Azad University, Birjand Branch, Birjand, Iran

3 Department of Horticulture, Faculty of Agriculture, Islamic Azad University, Birjand Branch, Birjand, Iran

4 Department of Agronomy, Faculty of Agriculture, Islamic Azad University, Birjand Branch, Birjand, Iran.

Abstract

The medicinal plant of Pulicaria gnaphalodes which belongs to Asteraceae family, is a perennial, herbaceous and growing in some regions of Iran. The aim of this study was to investigate the habitat and behavior characteristics of Pulicaria gnaphalodes in the ecosystem of Noferest region for 2 years to evaluate the feasibility of domestication of this species. Systematic random sampling was used to determine the percentage of canopy cover, frequency and density. Characteristics of climatic, soil, phenology, morphological and yield traits, essential oil percent and reproduction method and preference value of the plant were investigated. The results showed that this species grows in Noferest habitat with an average annual rainfall of 176 mm, an average annual temperature of 16.5°C, canopy cover of 27%, frequency of 76% and density of 1650 plants per hectare. Soil experiments showed that Pulicaria gnaphalodes prefered sandy loam soil and soil acidity and electrical conductivity were 7.9 and 0.33 dS/m, respectively.T he highest percentage of shoot essential oil (0.5%) was obtained in full flowering stage. Phenological studies also showed that the vegetative growth of Pulicaria gnaphalodes started in mid-April and continued until late September. Flowering startede in early June and continued until late September. Seed maturation also started in early July. After maturation, the seeds fell off and the stagnation period started in early October.

Keywords

Main Subjects

بررسی آت­اکولوژی گیاه دارویی کک­کش بیابانی (Pulicaria gnaphalodes (Vent.) Boiss) در منطقه نوفرست خراسان جنوبی

الهام هراتی1، سید غلامرضا موسوی2، فاطمه نخعی1 و محمد جواد ثقه الاسلامی2

1 ایران، بیرجند، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد بیرجند، گروه باغبانی.

2 ایران، بیرجند، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد بیرجند، گروه زراعت.

تاریخ دریافت: 16/05/1399          تاریخ پذیرش: 17 /12/1399

چکیده

گیاه دارویی کک­کش بیابانی با نام علمی Pulicaria gnaphalodes (Vent.) Boiss متعلق به خانواده کاسنی، گیاهی چند­ساله و علفی است که در بعضی از مناطق ایران به صورت خودرو می­روید. تحقیق حاضر با هدف پی بردن به خصوصیات رویشگاهی و چگونگی رفتار کک­کش بیابانی در اکوسیستم منطقه نوفرست شهرستان بیرجند به مدت دو سال انجام گرفت. به منظور تعیین درصد پوشش تاجی، فراوانی و تراکم از روش تصادفی- سیستماتیک استفاده شد. ویژگی­های اقلیمی، خاکی، فنولوژی، صفات مورفولوژیکی و عملکردی، درصد اسانس، نحوه زاد­آوری و ارزش رجحانی گیاه مورد بررسی قرار گرفت. نتایج نشان داد این گونه در رویشگاه نوفرست با میانگین بارش سالیانه ۱۷6 میلی­متر و میانگین دمای سالانه 5/16 درجه سانتی­گراد رویش دارد و پوشش تاجی 27 درصد، فراوانی 76 درصد و تراکم آن 1650 بوته در هکتار بود. آزمایشات خاک­شناسی نشان داد که کک­کش بیابانی خاک با بافت لوم شنی را ترجیح می­دهد و اسیدیته و هدایت الکتریکی خاک به ترتیب 9/7 و 33/0 دسی زیمنس بر متر می­باشد. بیشترین درصد اسانس اندام هوایی در مرحله گلدهی کامل (50/0 درصد) بدست آمد. مطالعات فنولوژیکی نیز نشان داد زمان شروع رشد رویشی کک­کش بیابانی معمولا از اواخر فروردین ماه آغاز شده و شروع دوره گلدهی اواسط خرداد ماه می­باشد، رشد رویشی و گلدهی تا اواخر شهریور ماه ادامه دارد. آغاز رسیدگی بذر نیز اواسط تیر ماه می­باشد و پس از رسیدگی، بذر­ها ریزش می­کنند و با کاهش درجه حرارت دوره رکود از اواسط مهر آغاز می­شود.

واژه­های کلیدی: اکولوژی، Pulicaria gnaphalodes (Vent.) Boiss، فنولوژی، مورفولوژیک، رویشگاه.

* نویسنده مسئول، تلفن: 09155615768 ، پست الکترونیکی: s_reza1350@yahoo.com

مقدمه

 

گیاه دارویی کک­ﮐُــﺶ بیابانی با نام علمی Pulicaria gnaphalodes (Vent.) Boiss متعلق به خانواده کاسنی (Asteraceae)، گیاهی ﭼﻨﺪ­ﺳﺎﻟﻪ و علفی است. این گیاه دارای ﺳﺎﻗﻪ راﺳﺖ و اﻓﺮاﺷﺘﻪ، ﺑﺮگ­ﻫﺎی ﻣﺘـﺮاﮐﻢ ﯾﺎ تنک، گل­های کوچک به رنگ زرد روشن، ﮔﻞآذﯾﻦ کپه­ای و ﻣﯿﻮه ﻓﻨﺪﻗﻪ می­باشد (3، 14 و 25). این گیاه دارای غده­های تک­سلولی و یا چند­سلولی حاوی مواد مترشحه رزین در برگ­ها بوده و اغلب مواد ترشحی در سلول­های رأسی کرک­های ترشحی ذخیره می­گردند (3). جنس Pulicaria شامل 80 گونه است که به­طور گسترده از اروپا تا شمال آفریقا و آسیا پراکنده شده است (22 و 24). گونه P. gnaphalodes در ایران، مصر، افغانستان و پاکستان حضور دارد. 5 گونه از این جنس (P. gnaphalodes ،P. Arabica, ،P. vulgaris ، P. dysenterica و P. salvifolia) در نواحی مختلف ایران در مناطق شرقی، غربی، جنوبی، بخش مرکزی و شمال غربی می­رویند (3 و 25). در طب سنتی از گیاه دارویی کک­کش بیابانی به­منظور کاهش علائم آنفولانزا و سرماخوردگی استفاده می­شود. همچنین در درمان التهاب، قولنج، اختلالات روده، گرمازدگی و تعرق مورد مصرف زیادی داشته و علاوه بر این دارای خواص ضد­قارچی، ضد­میکروبی، ضد­مالاریایی، ضد­تشنج، آنتی­هیستامین و حشره­کشی بوده و در رفع ناراحتی­های پوستی نیز کاربرد دارد (3، 14، 23 و 24). با توجه به اینکه رویکرد جهانی به سمت دارو­های گیاهی و فاصله گرفتن از دارو­های شیمیایی است، می­توان گفت که این گیاه می­تواند به عنوان یک گیاه دارویی ارزشمند در مطالعات و پژوهش­های دارویی مطرح باشد.

گیاهان دارویی بسیار زیادی در ایران رویش دارند، اما در مورد وضعیت رشد و کاربرد آنها اطلاعاتی در دسترس نیست (15). شناخت گیاهان دارویی بومی کشور و یا گیاهانی که با شرایط اقلیمی ایران سازگاری خوبی یافته­اند و توجه به عوامل مختلف محیطی و غیرمحیطی که در استقرار و بهره­گیری هر چه بیشتر از آنها دخیل هستند، جزء اولین گام­هایی است که می­تواند جهت اهلی­سازی این گیاهان برداشته شود. از طرفی دیگر اهلی­سازی و کشت گیاهان دارویی، فشار برداشت از عرصه­های طبیعی را برای بسیاری از گونه­های گیاهی نادر و کند رشد که در حال انقراض هستند، کاهش می­دهد (26). مطالعات آت­اکولوژی (Autecology) گیاهان از جمله مطالعات کاربردی و بنیادی در مدیریت استفاده از گیاهان است (5). فتاحی و همکاران (1392) نیز بیان نمودند که یکی از نیاز­های اولیه جهت اهلی­سازی و کشت گیاهان دارویی، بررسی شرایط طبیعی موجود در مراتع و خصوصیات آت­اکولوژی آن گیاه است، به عبارتی الگو گرفتن از طبیعت به منظور اهلی­سازی گیاهان یکی از راهکار­های مرسوم برای توسعه کشت گیاهان دارویی می­باشد و شناخت کافی از نیاز­های یک گیاه می­تواند تا حدود زیادی به اهلی­سازی آن گیاه کمک نماید (7).

مطالعات زیادی بر روی گونه­های گیاهی تحت عنوان آت­اکولوژی صورت گرفته است از جمله نتایج بررسی آت­اکولوژی گیاه دارویی آویشن خراسانی (Thymus transcaspicus Klokovs) در شمال شرق ایران نشان داد که این گیاه به مناطقی با آب و هوای سرد و خشک با متوسط بارش سالانه 295 میلی­متر و دمای متوسط سالانه 28/11 درجه سانتی­گراد سازگار است. بافت خاک لوم شنی، اسیدیته قلیایی و خاک غیر­شور را ترجیح می­دهد. تا ارتفاع 7 الی 25 سانتی­متر رشد می­کند و قطر تاج پوشش آن بین 20 تا 60 سانتی­متر متغیر است (13).

از میان عوامل اقلیمی مختلف، درجه حرارت بیشترین تاثیر را بر مراحل مختلف رشدی گیاه (فنولوژی) دارد و گیاهان برای رسیدن به هر مرحله رشدی بدون توجه به مدت زمان مورد نیاز برای رسیدن به آن مرحله، بایستی مقدار مشخصی حرارت از محیط دریافت نمایند (11 و 18). با توجه به متغیر بودن طول روز و درجه حرات روزانه در مناطق مختلف، برای تخمین مراحل مختلف رشدی گیاهان از درجه روز رشد (Growing Degree Days (GDD)) استفاده می­شود (16، 17 و 18). همچنین از درجه روز رشد می­توان برای انتخاب گونه و واریته مناسب، پیش­بینی تاریخ رسیدگی گیاه و تنظیم تاریخ کاشت استفاده کرد (18). بنابراین ضروری است که به منظور بهره­وری از حداکثر پتانسیل تولید گیاهان، نیاز حرارتی مراحل مختلف رشدی آنها محاسبه گردد (11).

  1. gnaphalodes (vent.) Boiss در مناطق وسیعی از ایران رویش دارد و تاکنون هیچگونه تحقیق آت­اکولوژیکی در مورد آن انجام نشده است. هدف از تحقیق حاضر بررسی عوامل اکولوژیکی و مراحل فنولوژیکی گیاه کک­کش بیابانی است تا ضمن شناخت نیاز­های اکولوژیکی این گیاه و با توجه به کاربرد­های آن در طب سنتی و خواص ضد میکروبی و حشره­کشی این گیاه، گامی در جهت شروع کار­های اصلاحی، اهلی­سازی و حفاظت این گونه برداشته شود.

 

مواد و روشها

موقعیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه: به منظور تعیین نقاط پراکنش گیاه داروییP. gnaphalodes (vent.) Boiss  در خراسان جنوبی ابتدا محدوده رویشگاه گونه مورد نظر با استفاده از گزارش­های کارشناسی، مصاحبه با کارشناسان جهاد دانشگاهی، اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی و پیمایش­های صحرایی مشخص گردید.

مختصات جغرافیایی و مشخصات توپوگرافی رویشگاه با استفاده از دستگاه موقعیت­یاب جهانی (GPS) مشخص شد. رویشگاه نوفرست در دهستان باقران از توابع بخش مرکزی شهرستان بیرجند در جنوب شرقی خراسان جنوبی با مختصات 32 درجه و 43 دقیقه عرض شمالی و 59 درجه و 26 دقیقه طول شرقی و در ارتفاع 1947 متر از سطح دریا واقع شده است. برای تعیین میزان بارندگی سالانه، دمای سالانه و نوع اقلیم در منطقه نوفرست از آمار هواشناسی 10 ساله از نزدیک­ترین ایستگاه به منطقه نوفرست (ایستگاه هواشناسی سینوپتیک فرودگاه بیرجند) استفاده شد.

روش بررسی پوشش گیاهی: جهت بررسی پوشش گیاهی با توجه به وسعت منطقه و شرایط توپوگرافی قطعه­ای به وسعت یک هکتاراز رویشگاه انتخاب شد و به مدت دو سال متوالی از شروع فصل رویشی در سال 1396 تا پایان سال 1397بررسی­ها انجام گردید. به منظور اندازه­گیری عوامل گیاهی از روش تصادفی- سیستماتیک جهت پلات­گذاری استفاده کرده، تعداد 20 پلات با اندازه 1×1 متر در نظر گرفته و در هر پلات درصد پوشش تاجی، فراوانی و تراکم اندازه­گیری گردید (5).

گونه­های همراه گیاه مورد مطالعه جمع­آوری و پس از انتقال به آزمایشگاه گیاه­شناسی توسط کارشناسان مربوطه شناسایی گردید. به منظور بررسی مراحل فنولوژیکی مهم گیاه به صورت 7 روز یک­بار در مرحله رویشی و 30 روز یک­بار در مرحله رکود بازدید شد. در این مطالعه مراحل مختلف حیاتی گیاه کک­کش بیابانی شامل سبز­شدن، گلدهی، بذر­دهی و رکود مورد بررسی قرار گرفت. در زمان گلدهی وضعیت ریشه­دوانی در خاک مورد بررسی قرار گرفت. برای مطالعه سیستم ریشه و بررسی خصوصیات آن در مرحله گلدهی کامل (اوایل شهریور) با حفر پروفیل در اطراف ریشه گیاه، کندن و جابجایی تدریجی، ریشه آن را از خاک خارج کرده سپس نحوه پراکنش و عمق نفوذ ریشه مورد مطالعه قرار گرفت. همچنین آفات و بیماری­های گیاه نیز بررسی شد.

درجه روز رشد هر مرحله فنولوژیکی (زمان سبز شدن، مرحله رویشی، گلدهی و بذردهی) با استفاده از آمار ایستگاه هواشناسی سینوپتیک فرودگاه بیرجند از طریق فرمول زیر به طور مستقل محاسبه گردید (6 و 18).

GDD=Σ [ (Tmax + Tmin)/ 2] – Tb              (فرمول 1)

در این فرمول Tmax: درجه حرارت حد اکثر، Tmin: درجه حرارت حداقل و Tb: درجه حرارت پایه می­باشد. درجه حرارت پایه کک­کش بیابانی براساس درجه حرارت­های کاردینال جوانه­زنی، 12 درجه سانتی­گراد در نظر گرفته شد. درجه روز رشد هر مرحله فنولوژیکی به طور مستقل محاسبه شد.

در این بررسی صفات مورفولوژیکی شامل ارتفاع بوته، تعداد شاخه­اصلی در بوته، تعداد شاخه­فرعی در بوته، تعداد برگ در بوته، قطر تاج پوشش بزرگ، قطر تاج پوشش کوچک و قطر گل و صفات عملکردی شامل تعداد گل در بوته، وزن تر و وزن خشک اندام هوایی و وزن هزاردانه مورد ارزیابی قرار گرفت. ارتفاع گیاه (ارتفاع بلند­ترین ساقه به عنوان ارتفاع بوته در نظر گرفته شد) و قطر تاج پوشش بزرگ و کوچک با خط­کش اندازه­گیری گردیده و تعداد شاخه­های اصلی و فرعی، تعداد برگ و تعداد گل در بوته شمارش شد. اندازه­گیری وزن هزار دانه و وزن تر و خشک اندام هوایی با ترازوی دیجیتال با دقت 001/0 و اندازه­گیری قطر گل با استفاده از کولیس دیجیتال انجام گردید.

به منظور تعیین میانگین درصد اسانس اندام هوایی گیاه طی دو سال 1396 و 1397، نمونه­های گیاهی از ارتفاع 10 سانتی­متری بالای سطح خاک در سه مرحله مختلف شامل مرحله رویشی (اواخر اردیبهشت ماه)، اوایل گلدهی (اواسط تیر) و گلدهی کامل (اوایل شهریور) از رویشگاه جمع­آوری و در سایه و در دمای معمولی اتاق (25 درجه سانتی­گراد) خشک شد و سپس به روش تقطیر با آب توسط کلونجر اسانس­گیری و درصد اسانس در هر سال با استفاده از فرمول زیر محاسبه گردید (4):

(فرمول 2)

100 × وزن خشک اندام هوایی/ وزن اسانس= درصد اسانس

امکان تکثیر و ازدیاد کک­کش بیابانی از طریق روش­های رویشی (تقسیم بوته) و غیررویشی (بذر) مورد بررسی قرار گرفت. به منظور ارزیابی تکثیر رویشی بوته، خاک اطراف ریشه در 10 بوته در رویشگاه کنار زده شد و در گیاهان خارج شده از خاک از قسمت یقه (طوقه)، تقسیم بوته انجام شد و در شرایط گلدانی کشت گردید. همچنین به منظور بررسی امکان تکثیر با بذر، پس از جمع­آوری بذرها از رویشگاه و تمیز نمودن آن­ها، در آزمایشگاه ابتدا بذر­ها به وسیله محلول هیپوکلریت سدیم 3 درصد به مدت 30 ثانیه ضد­عفونی گردید و پس از آن سه بار با استفاده از آب مقطر شستشو داده شد و قوه نامیه بذر در دمای 25 درجه سانتی­گراد اندازه­گیری شد. با توجه به عدم جوانه­زنی مطلوب و نیاز به خواب­شکنی، سرمادهی مرطوب بذر­ها (استراتیفیکاسیون) در دمای 5 درجه سانتی­گراد به مدت 21 روز اعمال شد. در ادامه بذور در شرایط گلدانی کشت و بوته­های سبز شده در مرحله چهار برگی در تاریخ 12 اردیبهشت به مزرعه منتقل و به صورت نشایی کشت گردید.

به­منظور بررسی ارزش رجحانی گیاه کک­کش بیابانی از دامداران منطقه در مورد ارزش رجحانی و خوشخوراکی این گونه و زمان استفاده دام و نوع دام استفاده کننده، پرسش­هایی به­عمل آمد (1 و 8).

روش نمونه­برداری و تجزیه و تحلیل خاک: برای اندازه­گیری خصوصیات شیمیایی و فیزیکی خاک، با توجه به عمق ریشه­دوانی کک­کش بیابانی در مناطقی که رویش داشت، تعداد 8 پروفیل از عمق صفر تا 30 سانتی­متر و تعداد 3 پروفیل به همین عمق خارج از رویشگاه در مناطقی که گیاه کک­کش بیابانی در آن رویش نداشت، حفر­گردیده و خصوصیات مختلف خاک شامل بافت، اسیدیته، هدایت الکتریکی، درصد کربن آلی، درصد آهک، درصد رس، سیلت و شن و میزان عناصر ازت، پتاسیم، فسفر و کلسیم محلول در خاک در آزمایشگاه خاک­شناسی اندازه­گیری شد. تعیین درصد نسبی ذرات خاک شامل رس، سیلت و شن به روش هیدرومتری بایکاس انجام شد و اسیدیته و هدایت الکتریکی خاک به ترتیب توسط دستگاه­های pH متر و EC متر تعیین گردید. کربن آلی به روش Walkley  و Black (27)، کلسیم محلول به روش تیتراسیون، درصد آهک به روش کلسیمتری، سدیم و پتاسیم با استفاده از فلیم فوتومتر و ازت به روش کجلدال اندازه­گیری شد.

عوامل مربوط به خاکی که در آن کک­کش بیابانی رویش داشت و خاک­هایی که این گیاه در آن رویش نداشت است با استفاده از آنالیز T-Test بررسی شد. برای رسم نمودار از نرم افزار Excel استفاده شد.

نتایج

وضعیت آب و هوایی منطقه مورد مطالعه: بر اساس نمودار آمبروترمیک منطقه نوفرست بارندگی از اواسط آبان ماه تا اواخر اسفند ماه ادامه دارد (شکل 1). میانگین بارش سالیانه ۱۷6 میلی­متر، میانگین دمای سالیانه 5/16 درجه سانتی­گراد و میانگین سالیانه بیشترین و کمترین درجه حرارت به ترتیب ۲۴ و ۸ درجه سانتی­گراد می­باشد. بر اساس سیستم طبقه­بندی دومارتن اقلیم منطقه خشک و با روش اقلیم نمای آمبرژه اقلیم خشک سرد می­باشد.

 

شکل 1- نمودار آمبروترمیک ایستگاه هواشناسی سینوپتیک فرودگاه بیرجند

 

خصوصیات پوشش گیاهی: بر اساس نتایج درصد پوشش تاجی، فراوانی و تراکم P. gnaphalodes (Vent.) Boiss در منطقه به ترتیب 27 درصد، 76 درصد و 1650 بوته در هکتار بود. گونه­های همراه کک­کش بیابانی شامل گونه­های دارویی و مرتعی ذکر شده در جدول 1 بود.

 

 

جدول 1- گونه­های دارویی و مرتعی همراه کک­کش بیابانی (Pulicaria gnaphalodes (Vent.) Boiss)

ردیف

گیاه دارویی

نام علمی

خانواده

1

علف پشمکی (علف بام)

Bromus tectorum L.

Poaceae

2

کاکوتی

Ziziphora tenuior L.

Lamiaceae

3

کنگر

Gundelia tournefortii L.

Asteraceae

4

چرخه (شزگوله)

Launaea acanthodes Boiss.

Asteraceae

5

خارشتر

Alhagi persarum Boiss.

Fabaceae

6

شزگ

Scariola orientalis Boiss.

Asteraceae

7

زول خراسانی

Eryngium bungei Boiss.

Apiaceae

8

یولاف

Avena sativa L.

Poaceae

 

 

نتایج بررسی مراحل فنولوژی گیاه کک­کش بیابانی در منطقه نوفرست نشان داد که شروع رشد گیاه با رشد جوانه­های رویشی آغاز می­شود. به طور کلی سبز شدن گیاه از اواخر فروردین ماه شروع می­شود و رشد رویشی گیاه تا اواخر شهریور ماه ادامه دارد. دوره گلدهی در بوته­های کک­کش بیابانی از اواسط خرداد آغاز و تا اواخر شهریور ماه ادامه دارد (جدول 2 و شکل 2). از زمان تشکیل غنچه تا باز شدن کامل گل 10 الی 12روز طول می­کشد. متوسط عمر گل روی بوته نیز 12 الی 14 روز بوده و زمان تشکیل بذر نیز متغیر است. تقریبا از اواسط تیر ماه رسیدگی کامل بذر صورت گرفته و بذر­ها همراه با پاپوسی که در انتهای آنها وجود دارد به راحتی در اثر ضربه و وزش باد، پراکنده شده و ریزش می­کنند (شکل 2). رشد کک­کش بیابانی با سرد شدن هوا و کاهش درجه حرارت در اوا سط مهر ماه متوقف می­شود، برگ­ها ریزش کرده، ساقه­های گیاه زرد شده و گیاه وارد مرحله رکود می­شود (جدول 2).

 

 

جدول 2- فنولوژی گیاه کک­کش بیابانی (Pulicaria gnaphalodes (Vent.) Boiss) و اطلاعات هواشناسی در منطقه نوفرست

اسفند

بهمن

دی

آذر

آبان

مهر

شهریور

مرداد

تیر

خرداد

اردیبهشت

فروردین

                     ماه 

  مرحله رشدی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

سبز شدن و شروع رشد رویشی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ادامه رشد رویشی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شروع مرحله گلدهی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ادامه مرحله گلدهی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تشکیل بذر

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

رکود

7/12

8/6

7/6

0/6

9/13

9/18

4/21

4/25

7/27

6/27

3/21

2/17

میانگین درجه حرارات (C°)

سال 96

3/35

2/8

0

3/0

0

0

0

0

0

0

0/6

9/17

میانگین بارندگی (mm)

47

40

29

32

23

17

17

17

16

15

26

36

رطوبت نسبی (%)

5/8

1/6

0/7

0/9

2/13

7/16

7/22

2/27

4/28

4/26

1/20

4/8

میانگین درجه حرارات (C°)

سال 97

5/41

2/67

0/11

0/5

0/23

6/1

0

0

0

0

5/15

7/26

میانگین بارندگی (mm)

51

54

45

42

46

25

14

19

13

17

34

36

رطوبت نسبی (%)

 

 

نتایج مربوط به درجه روز رشد و تعداد روز لازم برای هر مرحله فنولوژیک در گیاه کک­کش بیابانی برای دو سال مورد مطالعه در جدول 3 آمده است. همان طور که مشاهده می­گردد در هر دو سال بیشترین درجه روز رشد و تعداد روز لازم مربوط به مرحله رشد رویشی گیاه می­باشد.

 

 

جدول 3- درجه روز رشد (GGD) مراحل مختلف فنولوژیک کک­کش بیابانی (Pulicaria gnaphalodes (Vent.) Boiss) در دو سال متوالی

ردیف

مراحل فنولوژیک

سال 1396

سال 1397

مدت وقوع (روز)

درجه روز رشد (GGD)

مدت وقوع (روز)

درجه روز رشد (GGD)

1

سبز شدن

17

965/145

14

70/79

2

رشد رویشی

157

335/2019

151

15/1931

3

مرحله گلدهی

108

32/1480

100

75/1464

4

بذردهی

101

02/1199

95

35/1229

 

 

نتایج بررسی صفات در دو سال متوالی نشان داد که در کک­کش بیابانی، میانگین ارتفاع بوته 30/51 سانتی­متر، تعداد شاخه­اصلی، شاخه­فرعی و برگ در بوته به ترتیب 6، 207 و 1523 عدد، قطر تاج پوشش بزرگ و کوچک به ترتیب 65/71 و 25/4 سانتی­متر، قطر گل 90/9 میلی­متر، تعداد گل در بوته 81 عدد، وزن تر و خشک اندام هوایی به ترتیب 07/0 و 03/0 گرم و وزن هزاردانه 15/0 گرم بود.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 2- گیاه کک­کش بیابانی (Pulicaria gnaphalodes) در مرحله گلدهی

 

بررسی سیستم ریشه کک­کش بیابانی در مرحله گلدهی کامل نشان داد که این گونه دارای سیستم ریشه عمودی است که به طور متوسط تا عمق 23 الی 27 سانتی­متری خاک نفوذ می­نماید و ریشه دارای انشعابات جانبی کمی در لایه­های سطحی خاک است.

نتایج بررسی درصد اسانس نشان داد که بیشترین درصد اسانس مربوط به برداشت در مرحله گلدهی کامل (50/0 درصد) و کمترین مربوط به مرحله رویشی (15/0 درصد) بود (شکل 3).

شکل 3- درصد اسانس اندام هوایی گیاه کک­کش بیابانی در مراحل مختلف فنولوژیکی

با توجه به بررسی­های صورت گرفته در خصوص روش­های ازدیاد و تکثیر کک­کش بیابانی در این تحقیق مشخص شد که تکثیر از طریق تقسیم بوته امکان نداشته، ولی تکثیر این گیاه از طریق بذر به آسانی امکان­پذیر است. علاوه بر این میزان تولید بذر گونه بسیار زیاد و بذور بالغ، در اثر هرگونه ضربه (وزش باد و ضربه میکانیکی) به فراوانی در رویشگاه پراکنش می­یابد. درصد جوانه­زنی بذور در شرایط در دمای 25 درجه سانتی­گراد، 37 درصد بوده، اما نتایج نشان داد که سرمادهی مرطوب در دمای 5 درجه سانتی­گراد به مدت 21 روز سبب بهبود جوانه­زنی و برطرف شدن خواب بذر شده و 100 درصد جوانه­زنی بذور کک­کش بیابانی را باعث گردید.

نتایج نشان داد که کک­کش بیابانی دارای خوشخوراکی بسیار پایینی است و ارزش رجحانی آن کم می­باشد، به­طوری که در شرایط محیطی که میزان بارندگی زیاد (تر سالی) و تنوع گیاهان زیاد است، دام تمایلی برای تغذیه ازآن ندارد، اما در سال­های کم بارش به علت کاهش تنوع گیاهی، گوسفند (میش) به مقدار خیلی کم از آن تغذیه می­کند. به­طور کلی بزغاله و بره­ها از این گیاه تغذیه نمی­کنند. در طی مدت آزمایش هیچ گونه آفتی بر روی P. gnaphalodes (Vent.) Boiss مشاهده نشد.

خصوصیات خاک: آزمایشات خاک­شناسی نشان داد که کک­کش بیابانی خاک با بافت لوم شنی را ترجیح می­دهد و اسیدیته و هدایت الکتریکی خاک­هایی که در آن رویش دارد به ترتیب 9/7 و 33/0 دسی زیمنس بر متر و اسیدیته و هدایت الکتریکی خاک­هایی که در آن کک­کش بیابانی رویش ندارد به ترتیب 83/7 و 09/8 دسی زیمنس بر متر می­باشد. نتایج آزمون T مستقل خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک بین دو منطقه نوفرست و خارج رویشگاه نشان داد که هدایت الکتریکی، اسیدیته، فسفر و پتاسیم قابل دسترس، درصد رس و کلسیم محلول در سطح احتمال یک درصد و فسفر قابل دسترس در سطح احتمال پنج درصد در دو منطقه اختلاف معنی­داری دارد، اما در خصوص درصد آهک، درصد کربن آلی، نیتروژن کل، سیلت و شن در خاک در دو منطقه نوفرست و خارج از رویشگاه اختلاف معنی­داری مشاهده نشد (جدول 4).

 

 

جدول 4- آزمون T مستقل عوامل مختلف خاک در دو منطقه نوفرست و خارج از رویشگاه

ردیف

فاکتور خاکی

منطقه

مقدار متوسط

درجه آزادی

مقدار T

1

هدایت الکتریکی

EC (ds/m)

رویشگاه نوفرست

000/0±333/0

4

**69/8-

خارج از رویشگاه

888/0±666/7

2

اسیدیته

PH

رویشگاه نوفرست

000/0±00/7

4

**00/1-

خارج از رویشگاه

33/0±33/7

3

درصد آهک

%T.N.V.

رویشگاه نوفرست

33/1±66/18

4

n.s30/1

خارج از رویشگاه

20/1±33/16

4

درصد کربن آلی

%O.C.

رویشگاه نوفرست

00/0±26/0

4

n.s138/0

خارج از رویشگاه

00/0±21/0

5

نیتروژن کل

N total%

رویشگاه نوفرست

00/0±033/0

4

n.s221/0

خارج از رویشگاه

00/0±026/0

6

فسفر

P (ppm)

رویشگاه نوفرست

52/1±00/11

4

*411/3

خارج از رویشگاه

33/0±66/5

7

پتاسیم

K (ppm)

رویشگاه نوفرست

8/4±22/1

4

**00/14-

خارج از رویشگاه

05/4±1/2

8

رس

Clay%

رویشگاه نوفرست

666/0±66/12

4

**5/6-

خارج از رویشگاه

000/0±33/17

9

سیلت

Silt%

رویشگاه نوفرست

666/0±33/29

4

n.s64/2

خارج از رویشگاه

57/0±00/27

10

شن

Sand%

رویشگاه نوفرست

15/1±00/58

4

n.s32/2

خارج از رویشگاه

57/0±00/55

11

کلسیم محلول

Ca+

رویشگاه نوفرست

00/0±00/4

4

**31/8-

خارج از رویشگاه

88/0±33/11

ns ، **و * به ترتیب نشان­دهنده غیرمعنی­دار و معنی­دار در سطح احتمال 1 و 5 درصد می­باشد

 

 

 

بحث و نتیجه گیری

بر اساس نتـایج، کک­کش بیابانی به طـور میانگین تا ارتفاع 30/51 سانتی­متری رشد کرده و ریشه آن تا عمق 23 الی 27 سانتی­متری خاک نفوذ می­کند و قطر تاج پوشش 40/66 سانتی­متر می­باشد. زمان شروع رشد رویشی با توجه به شرایط جوی (تر­سالی و خشکسالی) متفاوت بوده و معمولا اواخر فروردین تا اوایل اردیبهشت می­باشد و آغاز دوره گلدهی از اواسط خرداد می­باشد. ادامه رشد رویشی و دوره گلدهی تا اواخر شهریور ادامه دارد. از اواسط تیر­ماه رسیدگی کامل بذر­دهی کامل صورت می­گیرد. پس از رسیدگی، بذر­ها به راحتی در اثر ضربه و وزش باد ریزش می­کنند که این امر باعث گسترش بذر در رویشگاه و تکثیر گیاه می­گردد. با سرد شدن هوا و کاهش درجه حرارت در اواسط مهر ماه رشد کک­کش بیابانی متوقف می­شود، برگ­ها ریزش می­کنند و گیاه وارد مرحله رکود می­شود. بنابراین رشد رویشی کک­کش بیابانی از اواخر فروردین با افزایش درجه حرارت و با استفاده از رطوبت موجود در خاک که با بارش­های زمستانه و بهاره فراهم گردیده است، آغاز می­گردد. احمدی و همکاران (1394) در بررسی آت­اکولوژی دو گونه Helichrysum aucheri و Helichrysum globiferum از خانواده کاسنی گزارش کردند که رشد رویشیH. aucheri  اوایل فروردین تا اوایل خرداد، گلدهی اواسط خرداد، ریزش بذور در اواخر تیر و رشد مجدد اوایل آبان انجام می­شود و در گونهH. globiferum رشد رویشی اوایل فروردین تا اوسط خرداد، گلدهی اوخر خرداد، ریزش بذور در اواسط تیر و رشد مجدد اواسط آبان صورت می­گیرد (2).

مدت زمان لازم برای کامل شدن چرخه زندگی کک­کش بیابانی به طور میانگین 173 روز بود که در طی این مدت کک­کش بیابانی به طور میانگین 19/2134 درجه روز دما جذب می­کند. عامری و همکاران (1391) نیز در گیاه همیشه­بهار Calendula officinalis L.)) از خانواده کاسنی گزارش نمودند که زمان لازم برای طی مراحل فنولوژی این گیاه شامل سبزشدن، نمو گیاهچه، پنجه­دهی، تشکیل ساقه، نمو جوانه گل، گلدهی، نمو بذر و رسیدگی بذر 116 روز بود و در طی این مدت همیشه­بهار 6/2680 درجه روز رشد دما جذب کرد (6).

بررسی مراحل فنولوژی کک­کش بیابانی و نمودار آمبروترمیک منطقه نوفرست نشان داد که همزمان با مراحل رشدی کک­کش بیابانی درجه حرارت بر بارندگی فزونی دارد و از اردیبهشت دوره خشکی آغاز می­شود. بنابراین کک­کش بیابانی یک گیاه نسبتا مقاوم به خشکی است که نیاز آبی کمی دارد و با توجه به اینکه خشکی از ویژگی­های بارز جغرافیایی کشور ایران می­باشد، بایستی شرایطی ایجاد نمود تا بهره­برداری صحیح از آب موجود با استفاده از شیوه­های صحیح زراعی از جمله کشت گیاهان مقاوم در مناطق خشک و نیمه­خشک، محقق شود. بنابراین با توجه به خواص دارویی منحصر به فرد کک­کش بیابانی می­توان از آن به عنوان یک گیاه دارویی با نیاز آبی کم در مناطق خشک و نیمه­خشک بهره جست.

بررسی منابع نشان می­دهد که کک­کش بیابانی در مناطق مختلفی از کشور با ویژگی­های اقلیمی متفاوت از جمله استان­های یزد، اصفهان، آذربایجان شرقی، خراسان، زنجان، سمنان، تهران، قم، کرمان، سیستان و بلوچستان، کرمانشاه، مرکزی، هرمزگان و همدان رویش دارد (3 و 14). بنابراین چنین می­توان نتیجه گرفت که کک­کش بیابانی در رویشگاه­هایی با دامنه تغییرات وسیع قادر به رشد می­باشد. همچنین رویشگاه­های متعدد نشان­دهنده گستردگی میدان اکولوژیک و عدم وابستگی کک­کش بیابانی به میکروکلیما­های بسیار ویژه است. گستردگی میدان اکولوژیک کک­کش بیابانی امکان کشت و استقرار آن در طیف وسیع­تری از عرصه­های مرتعی را برای احیاء و اصلاح مراتع فراهم می­نماید. علاوه بر این پوشش تقریبا انبوه ناشی از رشد سریع و گروهی بودن در این گیاه، می­تواند پوشش خوبی برای حفاظت از فرسایش خاک ایجاد کند. برخلاف سایر گیاهان منطقه گرم و خشک که چرخه زندگی آنها سریع تمام می­شود، کک­کش بیابانی برای مدت طولانی­تری در سال رویش داشته و لذا می­تواند نسبت به سایر گیاهان در جلوگیری از فرسایش موثرتر باشد. بر اساس نتایج اندازه­گیری پوشش گیاهی منطقه نوفرست، کک­کش بیابانی بخش عمده­ای از پوشش گیاهی منطقه را به خود اختصاص داده است.

نتایج تحقیق حاضر نشان داد که برای دستیابی به بالاترین درصد اسانس بهتر است که برداشت در زمان گلدهی کامل صورت گیرد که علت این امر می­تواند به دلیل تولید اسانس و ترکیبات آروماتیک تحت کنترل مکانیسم­های فیزیولوژیکی، بیوشیمیایی، متابولیکی وابسته به سن و مراحل نمو گیاه باشد (9 و 10). نتایج این تحقیق با نتایج مهدوی و همکاران (1393) در Ziziphora clinopodioides و Mirza و همکاران (2011) در  Mentha piperita مطابقت دارد (9 و 20). این محققین نیز مرحله گلدهی کامل را برای دستیابی به بالاترین میزان اسانس پیشنهاد کردند و بیان داشتند که زمان برداشت مناسب از جمله عوامل مهمی است که در میزان مواد مؤثره گیاهان نقش دارد و باید در هنگام جمع­آوری گیاهان دارویی و معطر مورد توجه قرار گیرد (9 و 20).

در خصوص روش­های تکثیر کک­کش بیابانی به نظر می­رسد که این گیاه به آسانی از طریق بذر قابل تکثیر بوده و نیاز سرمایی و فرآیند استراتیفیکاسیون بذر کک­کش بیابانی در رویشگاه طبیعی به راحتی در شرایط سرد و مرطوب پاییز و زمستان که دمای متوسط آن کمتر از 10 درجه سانتی­گراد است، تامین می­شود (21). در شرایط مزرعه­ای نیز تکثیر از طریق بذر و تولید نشاء می­تواند امکان کشت این گیاه دارویی را به نحو مناسب­تری نسبت به کشت مستقیم بذر فراهم کند.

نتایج آنالیز خاک نشان داد که خاک رویشگاه نوفرست لومی شنی است، بنابراین کک­کش بیابانی در خاک سبک که دارای نفوذپذیری و تهویه است، رشد می­کند. همچنین بر اساس نتایج آنالیز خاک رویشگاه نوفرست (جدول 4)، کک­کش بیابانی در خاکی که دارای فسفر، پتاسیم و کلسیم محلول در خاک پایین­تر از حد مطلوب برای رشد سایر گیاهان است، پراکنش دارد که این نشان می­دهد کک­کش بیابانی گیاهی کم توقع است. بر اساس اطلاعات اقلیمی و خاکی، منطقه نوفرست با میزان بارندگی حدود ۱۷6 میلی­متر و درجه حرارت متوسط سالانه حدود 5/16 و اقلیم خشک و سرد و خاک با بافت لوم شنی و میانگین اسیدیته 9/7 و هدایت الکتریکی 33/0 دسی زیمنس بر متر یکی از مناطق مناسب برای رشد گیاه دارویی کک­کش بیابانی است. تأثیر عوامل خاکی در استقرار جوامع گیاهی توسط احمدی و همکاران (1394) نیز گزارش شده است (2). بررسی آت­اکولوژی افسنطین (Artemisia absinthium L.) از خانواده کاسنی نیز نشان داد که این گیاه، خاک با بافت سنگین و غنی از کلسیم و هوموس و اسیدیته بین 6 تا 5/7 را ترجیح می­دهد و در طبیعت هم در مناطقی که خاک آهکی و هوموس بالا دارد، دیده می­شود (12).

طبق مطالعات انجام شده کک­کش بیابانی مورد چرای دام قرار نمی­گیرد وعلت این امر احتمالاً به دلیل وجود اسانس تند و نافذ گیاه می­باشد، از اینرو این مسئله به بقاء و سازگاری این گونه کمک شایانی می­نماید. ردیابی حشرات و آفات در مدت دو سال تحقیق نیز نشان داد که کک­کش بیابانی به دلیل اسانس نافذ و تندی که دارد، حشرات و آفات را از خود دور می­کند. لازم به ذکر است که با وجود اینکه در اغلب گونه­های گیاهی وجود آفات و بیماری­ها از جمله عوامل محدود کننده رشد و توسعه آنها می­باشد، خوشبختانه در خصوص کک کش بیابانی هیچگونه آفت و بیماری مشاهده نشد. سمیت تنفسی اسانس کک­کش بیابانی علیه حشرات کامل شپش قرمز آرد و سوسک چهار نقطه­ای حبوبات در شرایط آزمایشگاهی گزارش شده است (19) و علاوه بر این به طور سنتی از سرشاخه­های گلدار این گیاه برای از بین بردن کَک گوسفندان استفاده می­گردد (3). گزارش شده است که فعالیت­های حشره­کشی اسانس گیاه کک­کش بیابانی به علت داشتن ترکیبات مونوترپنی در اسانس آن است (19 و 23). بنابراین از اسانس کک­کش بیابانی می­توان به عنوان یک ماده آلی، طبیعی و یک ترکیب بیولوژیک جدید در طیف گسترده برای مبارزه با آفات خاص استفاده نمود. علاوه بر این دارای فعالیت­های بیولوژیکی و فارماکولوژیکی بالقوه­ای است که احتمالا می­تواند جایگزین مناسبی در زمینه غذایی و دارویی باشد، بدون اینکه اثر نامطلوبی بر سلامت مصرف­کننده داشته باشد. بنابراین با توجه به محدود بودن رویشگاه­های طبیعی و ضرورت جلوگیری از برداشت بی­رویه گیاهان دارویی، برنامه­ریزی برای کشت و اهلی کردن این گیاه دارویی بسیار ضروری به نظر می رسد.

تقدیر و تشکر

از دانشگاه آزاد اسلامی واحد بیرجند و اداره کل هواشناسی استان خراسان جنوبی که با حمایت­های خود امکان انجام این تحقیق را فراهم کردند، تشکر و سپاسگزاری می­گردد.

  • 1- ابرسجی، ق.ع.، مهدوی م. و جوری، م.ح. 1394. بررسی برخی از خصوصیات اکولوژیکی گونه مرتعی Frankenia hirsute L. در مراتع شور استان گلستان. فصلنامه تحقیقات مرتع و بیابان ایران، 22 (2): 318-308.

    2- احمدی، ا.، جعفریان، ز.، زالی ح. و احمدی، ا. 1394. مقایسه خصوصیات بوم­شناسی گونه­های Helichrysum aucheri و Helichrysum globiferum در استان آذربایجان غربی. مجله پژوهش­های گیاهی (مجله زیست­شناسی ایران)، 28 (5): 918-907.

    3- بتولی، ح.، حقیر ابراهیم­آبادی، ع.ر.، کریمی خوزانی، ا. و مازوچی، ا. 1395. بررسی ترکیب­های شیمیایی اسانس گیاه کک­کش بیابانی (Pulicaria gnaphalodes (Vent.) Boiss) در منطقه برزک کاشان. مجله اکوفیتوشیمی گیاهان دارویی، 17 (5): 77-65.

    4- دست­برهان، س.، زهتاب­سلماسی، س.، نصراله­زاده، ص. و توسلی، ع.  1390. تأثیر ریزوباکتری­های محرک رشد گیاه و مقادیر مختلف نیتروژن شیمیایی بر عملکرد گل و اسانس و کارایی مصرف نیتروژن بابونه آلمانی (Matricaria chamomilla L.). مجله تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران، 27 (2): 305-290.

    5- زارع­کیا، ص. و امیدبیگی، ر. 1385. آت­اکولوژی گونه Silybum marianum در منطقه بهدشت نور. مجله تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران، 22 (2): 139-135.

    6- عامری، ع. ا.، ربانی نسب، ح. ا.، جلیلوند، م. ر. و ایمانی، م. 1391. بررسی مراحل فنولوژی، اثر مقادیر کود نیتروژن، تراکم و مرحله زمانی برداشت گل روی عملکرد گل و میزان مواد موثره گیاه دارویی همیشه­بهار. مجله دانشگاه علوم پزشکی خراسان شمالی (ویژه ­نامه فرآورده­های طبیعی و گیاهان دارویی)، 4: 66- 57.

    7- فتاحی، م.، ناظری، و.، سفیدکن، ف. و زمانی، ذ. ا. 1392. بررسی آت­اکولوژی بادرنجبویه دنایی (Dracocephalum kotschyi Boiss.) در ایران. مجله تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران، 29 (2): 342- 325.

    8- فخیره، ا.، شهریاری، ع.ر.، منصوری، ش.، نوری س. و پهلوانروی، ا. 1389. بررسی آت­اکولوژی گونه Desmostachiya bipinnata در دشت سیستان. مجله علمی پژوهشی مرتع، 4 (1): 71-60.

    9- مهدوی، س.خ.، ولیزاده، س. و ج. محمودی. 1393. بررسی تاثیر مراحل فنولوژیک بر کمیت و کیفیت اسانس کاکوتی کوهی (Ziziphora clinopodioides L.) (مطالعه موردی: دره قاسملو ارومیه(. نشریه مرتعداری، 1 (4): 83-70.

    10- میرزائی، س.، غلامی، م.، عزیزی، ع. و کلوندی، ر. 1397. ترکیبات موجود در اسانس گیاه یکساله و پنج ساله افسنطین (Artemisia absinthium L.) در مراحل مختلف فنولوژیکی. مجله پژوهش­های گیاهی (مجله زیست­شناسی ایران)، 31 (3): 8-1.

    11- میرحاجی، ت.، سندگل، ع. ع.، قاسمی م. ح. و نوری، س. 1389. کاربرد درجه روز رشد (GDD) در تعیین مراحل فنولوژی چهارگونه از گندمیان در ایستگاه تحقیقات مراتع همند آبسرد. مجله تحقیقات مرتع و بیابان ایران، 17 (3): 376-362.

    12- نظریان، ح. 1397. بسته کارآفرینی تولید گیاه افسنطین (Artemisia absinthium L.). انتشارات اسرار علم، چاپ اول، 58-1.

     

    • Asaadi, A. M. and Khoshnod Yazdi, A. 2016. The autecological characteristics of Thymus transcaspicus Klokov medicinal plant in North East rangelands of Iran. Journal of Medicinal Plants Studies, 4 (6): 85-90.
    • Asghari, G., Zahabi, F., Eskandarian, A., Yousefi, H. and Asghari, M. 2014. Chemical composition and leishmanicidal activity of Pulicaria gnaphalodes essential oil. Research Journal of Pharmacognosy, 1 (4): 27-33.
    • Azarnivand, H., Jafari, M., Alikhah Asl, M., Dastmalchi, H. and Safari, J. 2006. The autecology stogy study of (Pervoskia abratanoides) in Kashan. Biaban Journal, 11 (1): 19-25.
    • Huangl, N., Funnell, K. A. and MacKay, B.R. 1999. Vernalization and growing degree-day requirements for flowering of Thalictrum delavay. Hortscience, 34 (1): 59–61.
    • Jamali, M. M. 2013. Investigate the effect of drought stress and different amount of chemical fertilizers on some physiological characteristics of coriander (Coriandrum sativum). International Journal of Farming and Allied Sciences, 2 (20): 872-879.
    • Kara, N. 2015. Yield, quality, and growing degree days of anise (Pimpinella anisum ) under different agronomic practices. Turkish Journal of Agriculture and Forestry, 39: 1014-1022.
    • Khani, A. and Asghari, J. 2011. Insecticide activity of essential oils of Mentha longifolia, Pulicaria gnaphalodes and Achillea wilhelmsii against two stored product pests, the flour beetle, Tribolium castaneum, and the cowpea weevil, Callosobruchus maculatus. Journal of Insect Science, 12 (73): 1-10.
    • Mirza, M., Ghoraishi, F. and Bahadori, A. 2011. Effect of harvesting time on essential oils content and composition of Salvia officinalis and Mentha piperita L. in Khuzestan province. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants Research, 26 (4): 50, 531-543.
    • Moravcova, L., Pysek, P., Krinke, L., Pergl, J., Perglova I. and Thompson, K. 2007. Seed germination, dispersal and seed bank in Heracleum mantegazzianum. pp: 74- 91.
    • Mumivand, H., Rustaii, A.R., Jahanbin, K. and Dastan, D. 2010. Essential oil composition of Pulicaria dysenterica (L.) Bernh from Iran. Journal of Essential Oil Bearing Plants, 13 (6), 717 – 720.
    • Nasser, A., A., Alia, F. S., Sharopov, M., Alhaj, G. M., Hill, A., Porzel, N., Arnold, W. N., Setzer Schmidt, J. and Wessjohann, L. 2012. Chemical composition and biological activity of essential oil from Pulicaria undulata from Yemen. Natural Product Communications, 7 (2): 257-260.
    • Ravandeh, M., Valizadeh, J., Noroozifar, M. and Khorasani-Motlagh, M. 2011. Screening of chemical composition of essential oil, mineral elements and antioxidant activity in Pulicaria Undulata from Iran. Journal of Medicinal Plants Research, 5 (10): 2035-2040.
    • Salar Bashi, D., Ghaniab, A. and Asili, J. 2013. Essential oil composition of Pulicaria gnaphalodes growing in Iran. Journal of Essential Oil Bearing Plants, 16 (2): 252 – 256.
    • Vogel, H. 2004. Boldo (Peumus boldus)- Exploitation from the wild and domestication studies. Medicinal Plant Conservation, 9 (10): 21-24.
    • Walkley, A. and Black, I.A. 1934. An examination of the degtjareff method for determining soil organic matter, and a proposed modification of the chromic acid titration method. Soil Science, 37 (1): 29-38.
Journal of Plant Research (Iranian Journal of Biology)
Volume 35, Issue 3
October 2022
Pages 556-575
  • Receive Date: 06 August 2020
  • Revise Date: 16 February 2021
  • Accept Date: 07 March 2021