Species richness and flora of Mishdagh protected area in Khuzestan province

Document Type : Research Paper

Authors

1 Dept. of Forests and Rangelands Research, Khuzestan Agricultural and Natural Resources Research and Education Center, Agricultural Research Education and Extension Organization (AREEO), Ahvaz, I.R. of Iran.

2 Head of Institut

3 Member of science

Abstract

Abstract

The Mishdagh protected area, with an area of ca. 34000 ha. is located in 15 km of Bostan city, Om-Al Dobase and Dashte Azadegan area. The area belongs to the Saharo - Sindian region. Study of richness will help to accurate understanding of ecosystem function, conservation of gen sources, controle of environment change and success or un success of management programes. The data of species coverage, density and biomass were obtained from 60 plots in fencing area, by using systematic - random sampling method too. In this research, 139 species belong to 35 families were determined. Most of the species belonged to Asteraceae Chenopodiaceae each with 20, and then Poaceae with 16 and Fabaceae and Brassicaceae with 10 and 9 species respectively. The results showed if the area is reserved, production capacity woulde be about 755 kg/ha. For this area numerical value of Shannon and Simpson indices respectively were 2.87 and 0.92. This is because of gen resources and species evenness. Most of species are therophytes so, they will growth stagnation or elimination in end of spring. So, species richness in this area belonged to time and from spring to autom it will reach to minimum value.

Keywords

Main Subjects

غنای گونه­ای و فلور منطقه حفاظت شده میش­داغ در استان خوزستان

مهری دیناروند1*، عادل جلیلی2، پروانه عشوری3و محمد حسن­زاده1

1 ایران، اهواز، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان خوزستان، بخش تحقیقات جنگل‌ها و مراتع

2 ایران، تهران، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، بخش تحقیقات گیاه­شناسی

3 ایران، تهران، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، بخش تحقیقات مرتع

تاریخ دریافت: 19/12/1398          تاریخ پذیرش: 11/05/1399

چکیده

منطقه میش­داغ با مساحتی معادل 34 هزار هکتار در 15 کیلومتری شهرستان بستان، منطقه ام­ادبس و دشت آزادگان و ناحیه صحارا سندی قراردارد. مطالعه غنای گونه‏ای به درک صحیحِ کارکرد اکوسیستم، حفظ و حراست ذخایر ژنی، بررسی و کنترل تغییرات محیطی و موفقیت یا عدم موفقیت برنامه‏های مدیریت منابع طبیعی کمک می‏کند. برای مطالعه غنا، تنوع و میزان تولید در منطقه محصور شده (با مساحت معادل 113 هکتار) باتوجه به یکنواختی پوشش آن داده­های مربوط به درصد پوشش، تراکم و تولید از تعداد 60 پلات به روش تصادفی سیستماتیک جمع­آوری شد. در این تحقیق تعداد 139 گونه متعلق به 35 تیره شناسایی شد. تیره­های مینا (Asteraceae) و اسفناجیان (Chenopodiaceae) هرکدام با 20 گونه بیشترین تعداد را در منطقه داشتند و پس از آنها تیره­های و گندمیان (Poaceae) با 16 گونه و باقلاییان(Fabaceae)  و شب­بو (Brassicaceae) به ترتیب با 10 و 9 گونه تیره­های غالب منطقه بودند. نتایج نشان داد در صورت قرق منطقه، قابلیت تولید قریب به 755 کیلوگرم در هکتار خواهد بود. در منطقه محصور شده مقدار عددی شاخص تنوع شانون و سیمپسون به ترتیب 87/2 و 92/0 بود. حصول اعداد تنوع نسبتاً خوب بیانگر استعداد و ذخیره ژنی (بذر متنوع) در منطقه و بویژه یکنواختی توزیع گونه­ها است. این گونه­های گیاهی اکثراً یکساله و کم­زی هستند بنابراین بسیاری از گونه­های گیاهی از اواخر بهار در رکود و یا حذف کامل خواهند بود. بنابراین غنای گونه­ای در این منطقه وابسته به زمان بوده و از اواخر بهار تا پاییز به حداقل مقدار عددی خود خواهد رسید.

واژه­های کلیدی: اکوسیستم مرتعی، شاخص غنای گونه­ای منهنینگ، شاخص سیمپسون، شاخص شانون، ماده خشک.

* نویسنده مسئول، تلفن: 09166134145 ، پست الکترونیکی: mehri.dinarvand@gmail.com

مقدمه

 

آگاهی از خصوصیات اکولوژیکی و پراکنش جغرافیایی گیاهان یک منطقه به برنامه­های مدیریت، حفاظت و بهره­برداری پایدار از پتانسیل­های آن کمک خواهد کرد (16). زیرا یکی از ارکان شناسنامه­ای هر منطقه وجود گیاهان و وضعیت آنها است (23). از سوی دیگر با ارزیابی تغییرات شاخص­های تنوع در یک منطقه در طول زمان امکان ارزیابی مدیریت اعمال شده وجود دارد (14). تنوع گونه­ای با دو جزء غنای گونه­ای و یکنواختی پوشش ارزیابی می­شود. غنای گونه­ای یا تعداد گونه در یک جامعه یا در واحد سطح، قدیمی­ترین و ساده­ترین راه اندازه­گیری تنوع می­باشد (2). تنوع گونه­ای یا تنوع تاکسونی، سطح میانه نظام سلسله مراتبی تنوع زیستی است و به بررسی تنوع گونه­ها اعم از گیاهی یا جانوری در نواحی خاصی می­پردازد (29). ذکر این نکته لازم است که بالا بودن مقدار شاخص تنوع همواره دلیل بر بهبود وضعیت منطقه نیست، بلکه باید با بررسی ترکیب گونه­ای مشخص شود که در نتیجه تغییرات ایجاد شده، کدام دسته از گونه­های گیاهی در منطقه افزایش یافته است (19). نوع گونه­های گیاهی در شاخص محیطی دیگری بنام تولید (Productivity)تأثیرگذار است. تولید نسبی و بیوماس اندام­های هوایی و ریشه­ها اهمیت زیادی در مکانسیم سازگاری گیاهان دارند، بعنوان مثال، چرای دام با هر شدتی روی متابولیسم گیاه تأثیر داشته و باعث کم شدن ساخت و ساز مواد قندی و در نتیجه منجر به کاهش رشد ریشه می­گردد به عبارتی دیگر گاه متابولیسم یا میزان فتوسنتز گیاه را تحت تأثیر قرار می­دهد (21و 26). این تحقیق در منطقه حفاظت شده میش داغ انجام شد. هدف شناسایی فلور منطقه، پراکنش گونه­های گیاهی، برآورد میزان تولید و نیز بررسی وضعیت غنای گونه­ای و تنوع در منطقه بود.

مواد و روشها

منطقه مورد مطالعه: منطقه میش­داغ با مساحتی معادل 34 هزار هکتار در 15 کیلومتری شهرستان بستان، منطقه ام­ادبس و دشت آزادگان و ناحیه صحارا سندی قراردارد. این منطقه زیر حوزه کرخه و از نظر موقعیتی بین 47 درجه و 50 دقیقه تا 48 درجه و 15 دقیقه طول شرقی و 31 درجه و 40 دقیقه تا 35 درجه و 55 دقیقه عرض شمالی قرار گرفته و طبق تقسیمات 4 گانه استان در بخش استپی گرم واقع است (شکل 1). خاک منطقه سبک و بین 50 تا 100 درصد از شن تشکیل شده­است. براساس آمار هواشناسی 10 سال اخیر نزدیک­ترین ایستگاه سینوپتیک به منطقه، متوسط دمای حداکثر 38 درجه سلسیوس در تیر ماه و متوسط حداقل آن 7/12 درجه سلسیوس در دی ماه و میانگین بارندگی سالیانه 212 میلی متر می­باشد (شکل 2). پوشش گیاهی غالب منطقه، گیاهان یکساله و به­صورت پراکنده تک پایه­های درختچه­ای و بوته­ای از گونه­های شن­دوست مانند اسکمبیل (Calligonum intertextum)، چیپ­چاپ (Cornulaca aucheri) و درمنه (Artemisia scoparia) است.

 

 

شکل 1- موقعیت منطقه حفاظت شده میش­داغ در استان و کشور

شکل 2- منحنی آمبروترمیک منطقه حفاظت شده میش­داغ

 

ثبت اطلاعات صحرایی: منطقه علیرغم وسعت قابل ملاحظه، سطحی معادل 113 هکتار حصارکشی و محصور شده بود. داده­های مربوط به درصد پوشش، ماده خشک (بیومس) گونه­ای، درصد سنگ و سنگریزه، درصد خاک لخت و درصد لاشبرگ از تعداد 60 پلات در محل محصور شده با فنس، به روش تصادفی سیستماتیک جمع­آوری شد. در طول ترانسکت­های انداخته شده در محل، اولین پلات بطور تصادفی و مابقی پلات­ها با فاصله مشخصی از پلات اول جای­گذاری شد. اندازه پلات به روش سطح حداقل، 1 متر مربع تعیین گردید. مختصات مرکز هر پلات با GPS اندازه گیری شد. به منظور تعیین ماده خشک اندام هوایی، گونه­ها از پلات­ها برداشت، به تفکیک کف­بر شده و در کیسه به آزمایشگاه منتقل گردید. پس از خشک شدن در آون به مدت 24 ساعت (تحت دمای 70 درجه سلسیوس) و به روش توزین (برحسب گرم بر مترمربع در هر پلات) اندازه­گیری شدند. به منظور ثبت اطلاعات مربوط به خاک منطقه محصور شده باتوجه به تفاوت­های تیپ­های گیاهی و تغییرات ظاهری خاک سطحی، 5 نمونه خاک تهیه شد. نمونه­های خاک و به آزمایشگاه خاک­شناسی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان خوزستان منتقل و فاکتورهای بافت (درصد رس و شن و سیلت)، اسیدیته، مواد آلی، درصد مواد آلی، پتاسیم، فسفر، سنگ و سنگریزه، آهک و هدایت الکتریکی اندازه­گیری شد. نمونه­های گیاهی از کل منطقه (حصارکشی شده و خارج آن) جمع­آوری شد. پس از پرس و خشک کردن نمونه­ها و چسبانیدن روی شیت هرباریومی، با استفاده از منابع فلوری مانند فلور ایرانیکا (27) فلورایران (3)، فلور خوزستان (22)، فلور عراق (28)، فلور فلسطین (30) و فلور ترکیه (25)، و سایر منابع (11و 13) تا حد زیرگونه و واریته شناسایی شدند. با استفاده از فاکتور درصد پوشش اندازه­گیری شده و بکارگیری نرم افزار PAST تعیین شاخص­های غنا و تنوع گونه­ای اندازه­گیری گردید. برای مشخص کردن پراکنش جغرافیایی گونه­ها از طبقه­بندی موجود در فلورها (3، 25و 30) و مبانی جغرافیای گیاهی خاورمیانه (31) و برای طبقه­بندی شکل زیستی گیاهان از طبقه­بندی رانکیر (20) استفاده شد.

نتایج

براساس آمار هواشناسی 10 سال اخیر نزدیک­ترین ایستگاه سینوپتیک به منطقه حفاظت شده میش­داغ، از خرداد ماه تا اوایل مهر بارندگی وجود نداشته و در این بازه زمانی بیشینه دمایی وجود دارد به عبارتی دیگر دوره خشکی 4 تا 5 ماهه رخ می­دهد. متوسط دمای حداکثر 38 درجه سلسیوس در تیر ماه و متوسط حداقل آن 7/12 درجه سلسیوس در دی ماه و میانگین بارندگی سالیانه 212 میلی متر می­باشد. به دلیل قرارگیری منطقه در بخش دشتی بارش­ها از نوع باران و تگرگ است.

دراین تحقیق تعداد 139 گونه متعلق به 35 تیره شناسایی شد (جدول 1). تیره­های مینا (Asteraceae) و اسفناجیان (Chenopodiaceae) هرکدام با 20 گونه بیشترین تعداد را در منطقه داشتند و پس از آنها تیره­های و گندمیان (Poaceae) با 16 گونه و باقلاییان(Fabaceae)  و شب­بو (Brassicaceae) به ترتیب با 10 و 9 گونه تیره­های غالب منطقه بودند. آنالیز خاک 5 نقطه محل پلات­اندازی نشان داد، خاک منطقه دارای درصد بالایی شن (تا 94 درصد) است. هدایت الکتریکی آن در کمترین مقدار 8/0 و بیشترین آن 4/27 میلی­موس و میزان اسیدیته آن خنثی و رو به قلیایی است (جدول 2).

 

 

جدول 1- لیست گونه­های موجود در منطقه حفاظت شده میش­داغ

ردیف

تیره

نام علمی

نام فارسی یا محلی

فرم رویشی

شکل زیستی

کوروتیپ

1

Aizoaceae

Mesembryanthemum nodiflorum L.

 

علفی یکساله

Th

M, SS

2

Apiaceae

Anisosciadium  orientale DC.

 

علفی یکساله

Th

IT, SS

3

Ergocarpon cryptanthum (Rech. f.) C. C. Townsend

 

علفی یکساله

Th

SS

4

Asclepiadaceae

Calotropis procera (Willd.)R. Br.

استبرق، قلبلب

درختچه­ای

Ph

SS

5

Asteraceae

 

Artemisia scoparia Waldst. et Kit.

درمنه، سلمان

بوته­ای

Ch

IT, M, SS

6

Atractylis cancellata L.

 

علفی یکساله

Th

IT

7

Calendula alata Rech. f.

همیشه بهار

علفی یکساله

Th

IT, ES, M, SS

8

Calendula sancta L.

همیشه بهار

علفی یکساله

Th

 SS

9

Carthamus oxyacantha M. B.

گلرنگ خودرو

علفی یکساله

Th

IT, M

10

Conyzanthus squamathus (Spreng.) Tamamsch.

 

علفی یکساله

Th

ES, SS

11

Eclipta prostrata (L.) L.

 

علفی چندساله

He

ES, SS

12

Gymnarrhena micrantha Desf.

 

علفی یکساله

Th

IT

13

Hedypnois rhagadioides (L.) F. W. Schmidt.

 

علفی یکساله

Th

IT

14

Ifloga spicata (Forssk.) Schultz-Bip.

 

علفی یکساله

Th

SS

15

Koelpinia linearis Pall.

هزارپایی

علفی یکساله

Th

IT, SS

16

Launaea mucronata (Forssk.) Muschi.

 

علفی یکساله

Th

IT, SS

17

Matricaria aurea (Loefl.) Schultz-Bip.

بابونه

علفی یکساله

Th

IT, SS

18

Notobasis syriaca (L.) Cass.

باد آورد

علفی یکساله

Th

IT

19

Onopordum heteracanthum C. A. Mey

خار پنبه

علفی چندساله

He

IT, SS

20

Onopordon leptolepis DC.

خار پنبه

علفی چندساله

He

IT, SS

21

Pulicaria vulgaris Gaertn.

 

علفی یکساله

Th

SS

22

Reichardia orientalis (L.) Hochreutiner

 

علفی یکساله

Th

IT

23

Scolymus maculatus L.

 

علفی چندساله

He

IT, SS

24

Sencio glaucus L.

 

علفی یکساله

Th

IT, M, SS

25

Boraginaceae

Arnebia decumbens (Vent.) Coss. & Kral.

 

علفی یکساله

Th

IT, ES, SS

26

Arnebia hispidissima(Lehm.) DC.

 

علفی یکساله

Th

SS

27

Arnebia linearifolia DC.

 

علفی یکساله

Th

IT, ES, SS

28

Heliotropium crispum Desf.

آفتاب پرست

بوته­ای

He

IT, SS

29

Heliotropium digynum (Forssk.) Aschers. ex Christ.

آفتاب پرست

بوته­ای

He

 SS

30

Heliotropium supinum L. 

 

علفی یکساله

Th

IT, ES, SS

31

Moltkiopsis ciliata (Forssk.) I. M. Johnst.

 

بوته­ای

He

 SS

32

Brassicaceae

Brassica tournefortii Gouan

 

علفی یکساله

Th

IT, ES, SS

33

Diplotaxis harra (Forssk.) Boiss.

 

علفی یکساله

Th

IT, M, SS

34

Lepidium aucheri Boiss.

 

علفی یکساله

Th

 SS

35

Lepidium draba L. subsp. chalepensis (L.) O. E. Schulz

 

علفی چندساله

He

IT, ES, SS

36

Lepidium perfoliatum L.

 

علفی یکساله

Th

IT, ES, SS

37

Malcolmia africana (L.) R. Br.

 

علفی یکساله

Th

IT, M, SS

38

Matthiola longipetala (Vent.) DC.

 

علفی یکساله

Th

IT, M

39

Sinapis arvensis L. var. arvensis

 

علفی یکساله

Th

IT, ES, SS

40

Strigosella africana (L.) Botsch.

 

علفی یکساله

Th

IT, ES, SS

41

Capparidaceae

Capparis spinosa L.

لگجی، کور

درختچه­ای

Ph

IT, M, SS

42

Caryophyllaceae

Gypsophila obconica Barkoudah

 

علفی یکساله

Th

Endemic

43

Paronychia arabica (L.) DC.

 

علفی یکساله

Th

IT, SS

44

Pteranthus dichotomus Forssk.

 

علفی یکساله

Th

 SS

45

Spergula fallax (Lowe) E. H. L. Krause

 

علفی یکساله

Th

IT, SS

46

Spergularia marina (L.) Griseb.

 

علفی یکساله

Th

IT, ES, M, SS

47

Chenopodiaceae

Atriplex leucoclada (Boiss.) Aellen

سلمکی

بوته­ای

He

IT, ES, M, SS

48

Bassia muricata (L.) Aschers. in Schweinf.

 

علفی یکساله

Th

M, SS

49

Bassia hyssopifolia (Pall.) Kuntze

 

علفی یکساله

Th

IT, ES, SS

50

Bienertia cycloptera Bge. ex Boiss.

منگک

علفی یکساله

Th

IT, SS

51

Chenopodium murale L.

 

علفی یکساله

Th

IT, ES, M, SS

52

Cornulaca aucheri Moq.

چیپ چاپ

علفی یکساله

Th

IT, SS

53

Cornulaca monacantha Delile

چیپ چاپ

بوته­ای

He

IT, SS

54

Halocharis sulphurea Moq.

 

علفی یکساله

Th

IT, SS

55

Halothamnus iranicus Botsch.

عجوه

علفی چندساله

He

SS

56

Hammada salicornica (Moq.) Iljin

تاغ، ترات

بوته­ای درختچه ای

Ph

IT, ES, SS

57

Salsola imbricata Forssk.

 

علفی یکساله

Th

M, SS

58

Salsola incanescens C. A. Mey.

 

علفی یکساله

Th

IT, ES, SS

59

Salsola inermis Forssk.

 

علفی یکساله

Th

M, SS

60

Salsola  jordanicola Eig.

 

علفی یکساله

Th

IT, M

61

Salsola lachnantha (Botsch.) Botsch.

 

علفی چندساله

He

IT, SS

62

Salsola nitraria Pall.

 

علفی یکساله

Th

IT, ES, SS

63

Seidlitzia cinerea (Moq.) Bge. ex Botsch.

اشنان

علفی یکساله

Th

IT, ES, SS

64

Seidlitzia rosmarinus (Ehrh.) Bge.

اشنان

بوته­ای

He

IT, SS

65

Suaeda vermiculata Forssk. ex Gmelin

 

درختچه­ای

Ph

IT, M, SS

66

Suaeda acuminate (C. A. Mey.) Moq.

 

علفی یکساله

Th

IT, ES, SS

67

Cistaceae

Helianthemum lippii (L.) Pers.

 

بوته­ای

He

IT, M, SS

68

Helianthemum salicifolium (L.) Mill. var. salicifolium

 

علفی یکساله

Th

IT, ES, SS

69

Convolvulaceae

Convolvulus gonocladus Boiss.

پیچک

بوته­ای

He

IT, SS

70

Convolvulus oxyphyllus Boiss.

پیچک

بوته­ای

He

IT, SS

71

Cressa cretica L.

علف مورچه

علفی یکساله

Th

IT, ES, M, SS

72

Cuscutaceae

Cuscuta epithymum Murr. var. epithymum

سس

علفی یکساله

Th

IT, ES, M, SS

73

Cuscuta planiflora Ten.var. papillosa Engelm

سس

علفی یکساله

Th

SS

74

Cuscuta planiflora Ten. var. planiflora

سس

علفی یکساله

Th

IT, M, SS

75

Cyperaceae

Cyperus eremicus Kukkonen

اویارسلام

علفی چندساله

C

IT, SS

76

Cyperus rotundus L.

اویارسلام

علفی چندساله

C

IT, ES, M, SS

77

Dipsacaceae

Scabiosa calosephala Boiss.

طوسک

علفی یکساله

Th

IT, M, SS

78

Scabiosa olivieri Coult.

طوسک

علفی یکساله

Th

IT, ES, SS

79

Fabaceae

Alhagi graecorum Boiss.

خارشتر

بوته­ای

He

IT, M, SS

80

Astragalus fasciculifolius Boiss.

گون

بوته­ای

Ch

IT

81

Astragalus spinosus (Forssk.) Muschler

گون

بوته­ای

Ch

 SS

82

Hippocrepis bicontorta Loisel.

 

علفی یکساله

Th

IT, M, SS

83

Medicago laciniata (L.) Miller

یونجه

علفی یکساله

Th

IT, M, SS

84

Medicago polymorpha L.

یونجه

علفی یکساله

Th

IT, ES

85

Onobrychis crista-galli (L.) Lam.

اسپرس

علفی یکساله

Th

IT, M

86

Onobrychis ptolemaica (Del.) Dc.

اسپرس

علفی چندساله

He

IT, M

87

Ononis serrata Forssk.

 

علفی یکساله

Th

IT, M, SS

88

Trigonella stellata Forssk.

شنبلیله

علفی یکساله

Th

IT, M, SS

89

Frankeniaceae

Frankenia pulverulenta L.

 

علفی یکساله

Th

IT, ES, SS

90

Fumariaceae

Fumaria parviflora Lam.

شاهتره

علفی یکساله

Th

IT, ES, M, SS

91

Lamiaceae

Teucrium oliverianum Ging. ex Benth.

مریم نخودی

علفی چندساله

He

SS

92

Vitex agnus-castus L.

پنج انگشتی

درختچه­ای

Ph

IT, ES, M, SS

93

Liliaceae

Asphodelus tenuifolius Cav.

سریشک

علفی یکساله

Th

IT, SS

94

Malvaceae

Malva aegyptica L. var. aegyptica

پنیرک- توله

علفی یکساله

Th

IT, M, ES, SS

95

Malva parviflora L. var. var. cristata Boiss.

پنیرک- توله

علفی یکساله

Th

M, SS

96

Malva parviflora L. var. parviflora

پنیرک- توله

علفی یکساله

Th

IT, M, SS

97

Malva pusilla Sm.

پنیرک- توله

علفی یکساله

Th

 SS

98

Orobanchaceae

Cistanche tubulosa (Schrenk) R. Wight.

گل جالیز

 علفی چندساله

C

IT, SS

99

Plantaginaceae

Plantago boisseri Hausskn. & Bornm.

بارهنگ

علفی یکساله

Th

SS

100

Plantago cilita Desf.

بارهنگ

علفی یکساله

Th

IT, SS

101

Plantago coronupus L.

بارهنگ

علفی یکساله

Th

IT, ES, M

102

Plantago leoflingii L.

بارهنگ

علفی یکساله

Th

IT, ES

103

Plantago ovata Forssk.

بارهنگ

علفی یکساله

Th

IT, ES, SS

104

Plantago psyllium L.

بارهنگ

علفی یکساله

Th

IT, ES, SS

105

Plumbaginaceae

Psylliostachys spicata (Willd.) Nevski

عروس شوره­زار

علفی یکساله

Th

IT, ES, SS

106

Poaceae

Aegilops triuncialis L.

 

علفی یکساله

Th

IT, M

107

Aeluropus lagopoides (L.) Trin. ex Thwattes

شریب، چمن شور

علفی چندساله

C

SS

108

Aeluropus littoralis (Gouan) Parl.

شریب، چمن شور

علفی چندساله

C

SS

109

Centropodia forsskalii (Vahl) Cope

 

علفی چندساله

C

IT, M, SS

110

Bromus dantheniae Trin.

جارو علفی

علفی یکساله

Th

IT, M, SS

111

Bromus scoparius L.

جارو علفی

علفی یکساله

Th

IT, ES

112

Cenchrus ciliaris L.

چمن تشی

علفی چندساله

C

IT, M

113

Cymbopogon olivieri (Boiss.) Bor

پوتار

علفی چندساله

C

IT

114

Hordeum glaucum Steud.

جو هرز

علفی یکساله

Th

IT, M

115

Lophochloa phleoides (Vill) Rechenb.

 

علفی یکساله

Th

IT

116

Panicum repens L.

ارزن

علفی چندساله

C

Cosm

117

Paspalum paspaloiedes (Michx.) Scribn.

 

علفی چندساله

C

Cosm

118

Pennisetum divisum (Gmel.) Henrard

 

علفی چندساله

C

IT, SS

119

Phalaris minor Retz.

 

علفی یکساله

Th

IT

120

Setaria glauca (L.) P. Beauv.

 

علفی یکساله

   

121

Stipa capensis Thunb.

بهمن

علفی یکساله

Th

IT

122

Stipagrostis plumosa (L.) Munro ex T. Anders.

سبط

علفی چندساله

C

IT

123

Polygonaceae

Calligonum intertextum Rech. f. & Schiman-Czeika

اسکنبیل

درختچه­ای

Ph

SS

124

Polygonum lapathifolium L.

علف هفت بند

علفی یکساله

Th

IT, ES

125

Polygonum patulum M. B.

علف هفت بند

علفی یکساله

Th

IT

126

Rumex cyprius L.

ترشک

علفی یکساله

Th

IT

127

Primulaceae

Anagallis arvensis L.

 

علفی یکساله

Th

Cosm

128

Ranunculaceae

Nigella arvensis L.

سیاهدانه

علفی یکساله

Th

IT, ES

129

Resedaceae

Reseda alba L. subsp. alba

ورث

علفی چندساله

He

SS

130

Reseda arabica Boiss.

ورث

علفی یکساله

Th

M, SS

131

Rhamnaceae

Ziziphus nummularia (Burm. f) Wight & Arn.

رملیک

درختچه­ای

Ph

SS

132

Ziziphus spina-christi (L.) Willd.

کنار، سدر

درخت و درختچه­ای

Ph

SS

133

Rosaceae

Neurada procumbens L.

تکمه شن

علفی یکساله

Th

SS

134

Rutaceae

Haplophyllum tuberculatum (Forssk.) Juss.

سدابی

علفی چندساله

He

IT, SS

135

Solanaceae

Lycium depressum Stocks

دیوخار، سریم

درختچه­ای

Ph

IT, SS

136

Lycium shawii Roemer & Schult

دیوخار، سریم

درختچه­ای

Ph

IT, SS

137

Tamaricaceae

Tamarix passerinoides Del. ex Desv.  

شورگز، طرفه

درختچه­ای

Ph

IT, M, SS

138

Tamarix leptopetala Bge.

شورگز

درختچه­ای

Ph

IT, SS

139

Zygophyllaceae

Fagonia bruguieri DC.

 

بوته­ای

He

IT, SS

 

جدول 2- ویژگی­های خاک بخش محصور شده منطقه حفاظت شده میش­داغ

نمونه خاک

طول جغرافیایی

عرض جغرافیایی

اسیدیته

هدایت الکتریکی

% کربن آلی

فسفر قابل جذب (ppm)

پتاسیم (ppm)

%رس

%شن

%سیلت

1

3522339

229933

8

8/20

1/0

2/1

137

10

38

52

2

3522467

229891

1/8

4/27

1/0

4/1

243

18

56

26

3

3522394

229918

9/7

4/2

02/0

2/1

36

4

94

2

4

3522419

229982

6/7

8/0

09/0

2

85

8

80

12

5

3522379

229847

6/7

2/3

21/0

2/1

99

8

72

20

 

 

بیشترین تعداد شکل رویشی موجود در پلات­ها متعلق به یکساله­ها (64 درصد) بوده اما در منطقه گونه­های چندساله و درختچه­ای مانند گز (Tamarix passerinoides, T. leptopetala)، کنار (Ziziphus spina-christi)، رملیک (Ziziphus nummularia)، اسکمبیل (Calligonum intertextum) و سریم (Lycium depressum) نیز وجود دارد. شکل 3، درصد گوناگونی شکل زیستی گونه­های منطقه حفاظت شده منطقه میش­داغ را نشان می­دهد. از نظر پراکنش جغرافیایی 23 گونه (5/16 درصد) متعلق به ناحیه رویشی صحارا سندی و 13 گونه (3/9درصد) متعلق به ناحیه ایرانی تورانی، 1 گونه انحصاری (7/0درصد)، 3 گونه جهان وطنی (2 درصد) و مابقی چند ناحیه­ای هستند (شکل 4).

شاخص­های تنوع، غالبیت، یکنواختی و غنای گونه­ای براساس درصد پوشش اندازه­گیری شده در پلات­ها در منطقه  مورد مطالعه اندازه­گیری شد. (جدول 3). مقدار عددی شاخص تنوع شانون بین صفر (حداکثر غالبیت یک یا چند گونه) تا 5/4 (عدم غالبیت یک یا چند گونه خاص و توزیع یکنواخت گونه­ای) و شاخص تنوع سیمپسون بین صفر (کمترین یکنواختی یا توزیع گونه­ای) تا 1 متغیر (بیشترین یکنواختی یا توزیع گونه­ای) است. بالا بودن مقدار عددی شاخص­های تنوع شانون و سیمپسون و پایین بودن مقدار عددی شاخص غنا بیانگر توزیع یکنواخت گونه­های کم منطقه است.

بحث و نتیجه گیری

منطقه حفاظت شده میش­داغ واقع در منطقه استپی استان، به دلیل وجود زیستگاه­های محدود و اراضی عمدتاً ماسه­ای و شوره­زار از تنوع کمتری نسبت به مناطق نیمه استپی و کوهستانی استان دارد.

 

شکل 3- درصد شکل زیستی گونه­های گیاهی منطقه حفاظت شده میش داغ

شکل 4- نمودار کروتیپ گونه­های منطقه حفاظت شده میش داغ

جدول 3- شاخص­های تنوع و غنای واحدهای نمونه­برداری

شاخص غنا (مارگالف)

شاخص غنا (منهنینک)

شاخص یکنواختی

شاخص تنوع شانون

شاخص تنوع سیمپسون

شاخص غالبیت

شاخص

28/4

01/1

58/0

87/2

92/0

07/0

ارزش

میزان کل تولید در مجموع 60 پلات معادل 4/2267 گرم (وزن خشک) اندازه­گیری شد.

 

در این منطقه تعداد 139 گونه متعلق به 35 تیره شناسایی شد. باتوجه به شناسایی و معرفی 1126 گونه گیاهی خودرو در استان (12و13) این تعداد گونه معادل 3/12 درصد کل پوشش استان خوزستان است. تیره­های مینا (Asteraceae) و اسفناجیان (Chenopodiaceae) هرکدام با 20 گونه بیشترین تعداد را در منطقه داشتند. تیره مینا (Asteraceae) با 132 گونه در استان بزرگترین تیره گیاهی بوده و تیره اسفناجیان (Chenopodiaceae) با 40 گونه رتبه هشتم را در استان خوزستان دارد (13). یکی از دلایل اصلی فراوانی گونه­های گیاهی مربوط به تیره اسفناجیان، وجود شرایط ادافیکی منطقه بیابانی و سازگاری گونه­های مختلف گیاهان این تیره نسبت به شرایط محیطی است (6). اغلب پوشش گیاهی مستقر در مناطق بیابانی ایران، جزو گیاهان شورپسند هستند (1و 24). در استان یزد نیز بیش از 60 درصد گونه­های مناطق بیابانی متعلق به تیره­های مینا، باقلاییان، شب­بو، گندمیان و اسفناجیان بوده است (4) همچنین در منطقه آران و بیدگل باتوجه به شرایط مشابه، بیابانی و شن­زار بودن منطقه، 197 گونه گیاهی متعلق به 40 تیره شناسایی شد (5). مطالعه پوشش مناطق بیابانی نشان داده که شکل زیستی تروفیت نسبت به سایر شکل­های زیستی غالبیت دارد (6و 18). در منطقه حفاظت شده میش­داغ نیز تروفیت­ها با حضور 64 درصدی پوشش غالب منطقه را تشکیل می­دهند و همی­کریپتوفیت­ها با 16 درصد در رتبه بعدی قرار دارند. در مناطق بیابانی آران و بیدگل نیز تروفیت­ها و همی­کریپتوفیت­ها به ترتیب 44 و 3/19 درصد پوشش منطقه بیابانی حاشیه کاشان را تشکیل می­دهند (5). در منطقه گذار صحارا سندی به ایراتی تورانی استان سیستان و بلوچستان تروفیت­ها بیشترین و پس از آن همی­کریپتوفیت­ها غالب پوشش منطقه اکوتون را تشکیل دادند. در منطقه حفاظت شده کوهستانی شیمبار که در ناحیه ایرانی تورانی استان خوزستان واقع است 24 گونه انحصاری وجود دارد (9) اما در منطقه حفاظت شده میش­داغ، در شن­زارهای صحارا سندی فقط یک گونه انحصاری مشاهده شد. از سوی دیگر در منطقه حفاظت شده شیمبار گونه­های تروفیت (41 درصد) و همی­کریپتوفیت (15 درصد) اگرچه غالب بوده اما با درصدهای کمتری نسبت به منطقه میش­داغ دیده می­شوند. به عبارتی دیگر توزیع شکل­های زیستی در مناطق کوهستانی یکنواخت­تر از مناطق دشتی و استپی استان است. مشاهدات و مطالعات سالهای اخیر نشان داده، استان خوزستان بواسطه موقعیت جغرافیایی، اقلیمی، توپوگرافی، خلیج فارس در جنوب، حضور رودخانه­های پر آب، تالاب­های وسیع، شوره­زارها و شن­زارها از غنا و تنوع گونه­ای نسبتاً مناسبی برخوردار است (8). صالحی و همکاران (2000) در راستای طرح شناخت مناطق اکولوژیک کشور و مطالعه پوشش گیاهی اطراف اهواز و دشت آزادگان، 30 تیپ گیاهی برای مناطق شنی، تالابی و شوره­زارها معرفی می­کند. حضور گراس­هایی مانند Aegilops triuncialis, Hordeum glaucum, Bromus scoparius, Stipa capensis, با میزان بیش از 200 گرم ماده خشک در هکتار رقم قابل توجهی است و بیانگر قابلیت رویشی مناسب منطقه در فصل بهار است (15). میزان کل علوفه خشک اندازه­گیری شده از مجموع پلات­ها معادل 4/2267 گرم بود. با تعمیم این سطح به هکتار نتیجه­گیری می­شود درصورت قرق، منطقه در فصل بهار قابلیت تولید قریب به 755 کیلوگرم درهکتار خواهد داشت. در تحقیقی مشابه در منطقه بردمار مسجدسلیمان واقع در بخش نیمه استپی گرم استان خوزستان، نشان داد که سهم گونه­های یکساله در تولید مرتع در آن منطقه بالا بوده و 78 درصد را شامل می­شود، در حالیکه 22 درصد مابقی تولید مربوط به 4 گونه بوته­ای بود (7). لازم به ذکر است گونه­های کم­زی (تروفیت) نقش بسزایی در افزایش درصد مواد آلی خاک و حاصلخیزی آن نیز دارد (10). مقدار عددی شاخص تنوع شانون بین صفر (حداکثر غالبیت یک یا چند گونه) تا 5/4 (عدم غالبیت یک یا چند گونه خاص و توزیع یکنواخت گونه­ای) و شاخص تنوع سیمپسون بین صفر (کمترین یکنواختی یا توزیع گونه­ای) تا 1 متغیر (بیشترین یکنواختی یا توزیع گونه­ای) است (2 و 17). مقایسه مقدار عددی شاخص­های­ تنوع سیمپسون و شانون بین در منطقه حفاظت شده شیمبار (11) در شمال استان (به ترتیب 8/0 تا 9/0 و 6/2 تا 8/2) و منطقه میش­داغ در جنوب غرب استان نشان­می دهد این دو منطقه از نظر شاخص تنوع بهم نزدیک بوده ولی و از نظر غنای گونه­ای کاملاً متفاوت هستند. در منطقه شیمبار شاخص غنای مارگالف بین 5/7 تا 7/8 و شاخص غنای منهنینک بین 2 تا 4/2 بوده که در مقایسه با منطقه میش­داغ دو برابر است. باتوجه به شرایط اقلیمی خاص منطقه و قرارگیری در بخش استپی گرم استان و بستر تپه­های ماسه­ای، حصول اعداد شاخص­های تنوع سیمپسون و شانون نسبتاً خوب بیانگر استعداد و ذخیره ژنی (بذر متنوع) در منطقه و بویژه یکنواختی توزیع گونه­ها است. به عبارتی دیگر همگنی پوشش گیاهی بومی منطقه سبب افرایش شاخص­های تنوع گونه­ای در منطقه گردیده­است. البته همانطور که اشاره شد این گونه­های گیاهی اکثرا یکساله و کم­زی هستند بنابراین بسیاری از گونه­های گیاهی از اواخر بهار تا آذر در رکود و یا حذف کامل خواهند بود. بنابراین غنای گونه­ای در این منطقه وابسته به زمان بوده و از اواخر بهار تا آذر به حداقل مقدار عددی خود خواهد رسید. اما در صورت قرق با حضور 62 درصدی گونه­های یکساله با میزان تولید علوفه بالا سبب افزایش درصد مواد آلی خاک و به طبع آن مرور حاصلخیزی بستر رویشی و طی مراحل توالی می­گردد. از سوی دیگر گونه­های بومی مانند پوتار (Cymbopogon olivieri)، سبط (Stipagrostis plumosa)، چمن تشی (Cenchrus ciliaris)، ریش پری (Pennisetum divisum)، علف شتر (Asthenatherum forsskalii) با شکل رویشی گراس­های چندساله و ریزوم­دار گیاهان مناسبی برای تثبیت ماسه­های روان در منطقه هستند.

  1. 1 - آخانی، ح.، 1368. نگرشی بر فلور و پوشش گیاهی کویر میقان اراک، مجله علوم دانشگاه تهران، 18 (1-4)، صفحات 84-75.

    2 - اجتهادی، ح.، سپهری، ع.، و عکافی، ح. ر.، 1392. روشهای اندازه­گیری تنوع زیستی، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، چاپ دوم، 228 صفحه.

    3 - اسدی، م.، معصومی، ع.، خاتم­ساز، ا.، مظفریان، م.، و جم­زاد، ز.، (93-1367). فلور ایران، انتشارات موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، تهران.

    4 - باغستانی میبدی، ن.، میروکیلی، س. م، و زارع­زاده، ع.، 1389. مقدمه­ای بر فلور، شکل زیستی و انتشار جغرافیایی مراتع استپی (مطالعه موردی: خود نیوک در استان یزد)، تحقیقات منابع طبیعی تجدید شونده، 1 (2)، صفحات 58-43.

    5 - بتولی، ح.، 1392. بررسی تنوع زیستی و ریختار گیاهی عناصر گیاهی مستقر در تپه­های ماسه­ای ریگ بلند آران و بیدگل. گیاه و زیست بوم، 34 (9)، صفحات 64-47.

    6 - بتولی، ح.، 1397. معرفی فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان مناطق بیابانی آران و بیدگل (استان اصفهان)، مجله پژوهشهای گیاهی (مجله زیست شناسی ایران)، جلد 31 شماره 2، صفحات 278-258.

    7 - حسن­زاده، م.، اکبرزاده، م.، و محمدی، ر.، 1388. بررسی تغییرات فصلی تولید و علوفه قابل برداشت پنج ناحیه اقلیمی ایران (مرتع بردمار در استان خوزستان)، گزارش نهایی طرح مطالعاتی. 155 صفحه.

    8 - دیناروند، م.، و شریفی، م.، 1387. نگرشی بر زیستگاههای جنوب غرب کشور (استان خوزستان)، مجله پژوهشهای منابع طبیعی (پژوهش و سازندگی) 81، صفحات 86-77.

    9 - دیناروند، م.، اجتهادی، ح.، جنگجو، م.، و اندرزیان، ب.، 1394. معرفی فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان منطقه حفاظت شده شیمبار (استان خوزستان)، زیست شناسی گیاهی ایران، سال هفتم، شماره 23، صفحات 14-1.

    10 - دیناروند، م.، اجتهادی، ح.، جنگجو، م.، و اندرزیان، ب.، 1395. تنوع گونه­ای و شناسایی گروه­های عملکردی گیاهی در مراتع مشجرمنطقه حفاظت شده شیمبار در استان خوزستان، مجله بوم­شناسی کاربردی، 5 (15)، صفحات 12-1.

    11 - دیناروند، م.، اجتهادی، ح.، جنگجو، م.، و اندرزیان، ب.، 1395. بررسی اثر عوامل محیطی بر تنوع زیستی و مدل­سازی تأثیر تغییر اقلیم بر برخی گونه­های گیاهی در منطقه حفاظت شده شیمبار (استان خوزستان)، رساله دکتری، دانشکده علوم، دانشگاه فردوسی مشهد. 160 صفحه.

    12 - دیناروند، م.، و جم­زاد، ز.، 1396. گزارش نهایی طرح شناسایی نمونه­های گیاهی هرباریوم استان خوزستان، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور. 100 صفحه.

    13 - دیناروند، م.، 1398. فلور استان خوزستان، انتشارات موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، 800 صفحه.

    14 - رفیعی، ف.، جنگجو، م.، و اجتهادی، ح.، 1393. گروه­های عملکردی گیاهی PFTs شاخصی برای بررسی توالی ثانویه مرتع نیمه خشک پس از آتش سوزی، مجله بوم­شناسی کاربردی، 3 (8)، صفحات 27-17.

    15 - صالحی، ح.، هویزه، ح.، و شکوئی، م.، 1378. پوشش گیاهی منطقه اهواز- دشت آزادگان، انتشارات موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع. 89 صفحه.

    16 - عباسی، س.، بهداروند، م.، زارع، ح.، پیله­ور، ب.، و حسینی، م.، 1394. بررسی فلور، ساختار رویشی و کورولوژی عناصر گیاهی در بخشی از منطقه حفاظت شده اشترانکوه، لرستان. علوم و تکنولوژی محیط زیست، 17 (1)، صفحات 135-125.

    17 - عکافی، ح. ر.، و اجتهادی، ح.، 1386. بررسی تنوع گونه­ای گیاهان دو منطقه با استفاده از مدلهای توزیع فراوانی، مجله علوم پایه دانشگاه آزاد اسلامی، 66، صفحات 72-63.

    18 - عصری، ی.، 1387. تنوع گیاهی در پناهگاه حیات وحش موته، رستنی­ها، 9 (1)، صفحات 48-25.

    19 - فهیمی­پور، ا.، زارع چاهوکی، م. ع.، و طویلی، ع.، 1389. بررسی عوامل محیطی موثر بر تغییرات تنوع گونه­ای در مراتع طالقان میانی، مجله پژوهش­های آبخیزداری (پژوهش و سازندگی)، 87، صفحات 51-44.

    20 - مبین، ص.، 1360. جغرافیای گیاهی گسترش جهان گیاهی، اکولوژی، فیتوسوسیولوژی و خطوط اصلی رویش­های ایران، انتشارات دانشگاه تهران، 271 صفحه.

    21 - محمد اسمعیلی، م.، خیرفام، ح.، دیلم، م.، اکبرلو، م.، و صبوری، ح.، 1389. بررسی اثرات برش بر مقدار تولید دو گونه مرتعی Festuca ovina, Agropyron elongatum. مجله علمی پژوهشی مرتع سال 4، شماره 1، صفحات 81-72.

    22 - مظفریان، و.، 1378. فلور خوزستان، جلد اول، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان، اهواز، 283صفحه.

    23 - نوری، س.، سپهری، ع.، بارانی، ح.، و فدایی، ف.، 1397. بررسی فلور، شکل زیستی و عناصر رویشی گیاهان منطقه گذر نواحی رویشی ایران و تورانی و صحرا- سندی در استان سیستان و بلوچستان، مجله پژوهشهای گیاهی (مجله زیست شناسی ایران)، جلد 31، شماره 2، صفحات 452-436.

     

    1. Assadi, M., 1984. Studies on the autumn plants of Kavir, Iran. 25. Davis, P. H. (ed.), 1967-1982. Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vols. 1-8, Edinburgh, Iranian Journal of Botany, 2, PP: 125-148.
    2. Grime, J. P., 1977. Evidence for the existence of three primary strategies in plants and its relevance to ecological and evolutionary theory, PP: 1963-2000.
    3. Rechinger, K. H., Flora Iranica. Graz. Austria, Vols. 1-176, American Naturalist, 11, PP: 1169-114.
    4. Townsend, C. C., and Guest, E., 1974-1985. Flora of Iraq. Baghdad, vols. 3, 4 and 8.
    5. Van der Maarel, E., 2005. Vegetation ecology., Blackwell publishing, Oxford.

    30, Zohary, M., 1966-1986. Flora Palaestina. The academy of science and humanities, Jerusalem. Vols. 1-4

    1. Zohary, M., 1973. Geobotanical Foundations of the Middle East. Vol. 1-2, Gustav Fischer Verlag Press, Stuttgart, Swets & Zeitlinger, Amsterdam.
Volume 34, Issue 3
September 2021
Pages 658-672
  • Receive Date: 07 January 2020
  • Revise Date: 09 March 2020
  • Accept Date: 01 August 2020