Document Type : Research Paper
Authors
1 Dept. of Forests and Rangelands Research, Khuzestan Agricultural and Natural Resources Research and Education Center, Agricultural Research Education and Extension Organization (AREEO), Ahvaz, I.R. of Iran.
2 Head of Institut
3 Member of science
Abstract
Abstract
The Mishdagh protected area, with an area of ca. 34000 ha. is located in 15 km of Bostan city, Om-Al Dobase and Dashte Azadegan area. The area belongs to the Saharo - Sindian region. Study of richness will help to accurate understanding of ecosystem function, conservation of gen sources, controle of environment change and success or un success of management programes. The data of species coverage, density and biomass were obtained from 60 plots in fencing area, by using systematic - random sampling method too. In this research, 139 species belong to 35 families were determined. Most of the species belonged to Asteraceae Chenopodiaceae each with 20, and then Poaceae with 16 and Fabaceae and Brassicaceae with 10 and 9 species respectively. The results showed if the area is reserved, production capacity woulde be about 755 kg/ha. For this area numerical value of Shannon and Simpson indices respectively were 2.87 and 0.92. This is because of gen resources and species evenness. Most of species are therophytes so, they will growth stagnation or elimination in end of spring. So, species richness in this area belonged to time and from spring to autom it will reach to minimum value.
Keywords
Main Subjects
مهری دیناروند1*، عادل جلیلی2، پروانه عشوری3و محمد حسنزاده1
تاریخ دریافت: 19/12/1398 تاریخ پذیرش: 11/05/1399
چکیده
منطقه میشداغ با مساحتی معادل 34 هزار هکتار در 15 کیلومتری شهرستان بستان، منطقه امادبس و دشت آزادگان و ناحیه صحارا سندی قراردارد. مطالعه غنای گونهای به درک صحیحِ کارکرد اکوسیستم، حفظ و حراست ذخایر ژنی، بررسی و کنترل تغییرات محیطی و موفقیت یا عدم موفقیت برنامههای مدیریت منابع طبیعی کمک میکند. برای مطالعه غنا، تنوع و میزان تولید در منطقه محصور شده (با مساحت معادل 113 هکتار) باتوجه به یکنواختی پوشش آن دادههای مربوط به درصد پوشش، تراکم و تولید از تعداد 60 پلات به روش تصادفی سیستماتیک جمعآوری شد. در این تحقیق تعداد 139 گونه متعلق به 35 تیره شناسایی شد. تیرههای مینا (Asteraceae) و اسفناجیان (Chenopodiaceae) هرکدام با 20 گونه بیشترین تعداد را در منطقه داشتند و پس از آنها تیرههای و گندمیان (Poaceae) با 16 گونه و باقلاییان(Fabaceae) و شببو (Brassicaceae) به ترتیب با 10 و 9 گونه تیرههای غالب منطقه بودند. نتایج نشان داد در صورت قرق منطقه، قابلیت تولید قریب به 755 کیلوگرم در هکتار خواهد بود. در منطقه محصور شده مقدار عددی شاخص تنوع شانون و سیمپسون به ترتیب 87/2 و 92/0 بود. حصول اعداد تنوع نسبتاً خوب بیانگر استعداد و ذخیره ژنی (بذر متنوع) در منطقه و بویژه یکنواختی توزیع گونهها است. این گونههای گیاهی اکثراً یکساله و کمزی هستند بنابراین بسیاری از گونههای گیاهی از اواخر بهار در رکود و یا حذف کامل خواهند بود. بنابراین غنای گونهای در این منطقه وابسته به زمان بوده و از اواخر بهار تا پاییز به حداقل مقدار عددی خود خواهد رسید.
واژههای کلیدی: اکوسیستم مرتعی، شاخص غنای گونهای منهنینگ، شاخص سیمپسون، شاخص شانون، ماده خشک.
* نویسنده مسئول، تلفن: 09166134145 ، پست الکترونیکی: mehri.dinarvand@gmail.com
مقدمه
آگاهی از خصوصیات اکولوژیکی و پراکنش جغرافیایی گیاهان یک منطقه به برنامههای مدیریت، حفاظت و بهرهبرداری پایدار از پتانسیلهای آن کمک خواهد کرد (16). زیرا یکی از ارکان شناسنامهای هر منطقه وجود گیاهان و وضعیت آنها است (23). از سوی دیگر با ارزیابی تغییرات شاخصهای تنوع در یک منطقه در طول زمان امکان ارزیابی مدیریت اعمال شده وجود دارد (14). تنوع گونهای با دو جزء غنای گونهای و یکنواختی پوشش ارزیابی میشود. غنای گونهای یا تعداد گونه در یک جامعه یا در واحد سطح، قدیمیترین و سادهترین راه اندازهگیری تنوع میباشد (2). تنوع گونهای یا تنوع تاکسونی، سطح میانه نظام سلسله مراتبی تنوع زیستی است و به بررسی تنوع گونهها اعم از گیاهی یا جانوری در نواحی خاصی میپردازد (29). ذکر این نکته لازم است که بالا بودن مقدار شاخص تنوع همواره دلیل بر بهبود وضعیت منطقه نیست، بلکه باید با بررسی ترکیب گونهای مشخص شود که در نتیجه تغییرات ایجاد شده، کدام دسته از گونههای گیاهی در منطقه افزایش یافته است (19). نوع گونههای گیاهی در شاخص محیطی دیگری بنام تولید (Productivity)تأثیرگذار است. تولید نسبی و بیوماس اندامهای هوایی و ریشهها اهمیت زیادی در مکانسیم سازگاری گیاهان دارند، بعنوان مثال، چرای دام با هر شدتی روی متابولیسم گیاه تأثیر داشته و باعث کم شدن ساخت و ساز مواد قندی و در نتیجه منجر به کاهش رشد ریشه میگردد به عبارتی دیگر گاه متابولیسم یا میزان فتوسنتز گیاه را تحت تأثیر قرار میدهد (21و 26). این تحقیق در منطقه حفاظت شده میش داغ انجام شد. هدف شناسایی فلور منطقه، پراکنش گونههای گیاهی، برآورد میزان تولید و نیز بررسی وضعیت غنای گونهای و تنوع در منطقه بود.
مواد و روشها
منطقه مورد مطالعه: منطقه میشداغ با مساحتی معادل 34 هزار هکتار در 15 کیلومتری شهرستان بستان، منطقه امادبس و دشت آزادگان و ناحیه صحارا سندی قراردارد. این منطقه زیر حوزه کرخه و از نظر موقعیتی بین 47 درجه و 50 دقیقه تا 48 درجه و 15 دقیقه طول شرقی و 31 درجه و 40 دقیقه تا 35 درجه و 55 دقیقه عرض شمالی قرار گرفته و طبق تقسیمات 4 گانه استان در بخش استپی گرم واقع است (شکل 1). خاک منطقه سبک و بین 50 تا 100 درصد از شن تشکیل شدهاست. براساس آمار هواشناسی 10 سال اخیر نزدیکترین ایستگاه سینوپتیک به منطقه، متوسط دمای حداکثر 38 درجه سلسیوس در تیر ماه و متوسط حداقل آن 7/12 درجه سلسیوس در دی ماه و میانگین بارندگی سالیانه 212 میلی متر میباشد (شکل 2). پوشش گیاهی غالب منطقه، گیاهان یکساله و بهصورت پراکنده تک پایههای درختچهای و بوتهای از گونههای شندوست مانند اسکمبیل (Calligonum intertextum)، چیپچاپ (Cornulaca aucheri) و درمنه (Artemisia scoparia) است.
شکل 1- موقعیت منطقه حفاظت شده میشداغ در استان و کشور
شکل 2- منحنی آمبروترمیک منطقه حفاظت شده میشداغ
ثبت اطلاعات صحرایی: منطقه علیرغم وسعت قابل ملاحظه، سطحی معادل 113 هکتار حصارکشی و محصور شده بود. دادههای مربوط به درصد پوشش، ماده خشک (بیومس) گونهای، درصد سنگ و سنگریزه، درصد خاک لخت و درصد لاشبرگ از تعداد 60 پلات در محل محصور شده با فنس، به روش تصادفی سیستماتیک جمعآوری شد. در طول ترانسکتهای انداخته شده در محل، اولین پلات بطور تصادفی و مابقی پلاتها با فاصله مشخصی از پلات اول جایگذاری شد. اندازه پلات به روش سطح حداقل، 1 متر مربع تعیین گردید. مختصات مرکز هر پلات با GPS اندازه گیری شد. به منظور تعیین ماده خشک اندام هوایی، گونهها از پلاتها برداشت، به تفکیک کفبر شده و در کیسه به آزمایشگاه منتقل گردید. پس از خشک شدن در آون به مدت 24 ساعت (تحت دمای 70 درجه سلسیوس) و به روش توزین (برحسب گرم بر مترمربع در هر پلات) اندازهگیری شدند. به منظور ثبت اطلاعات مربوط به خاک منطقه محصور شده باتوجه به تفاوتهای تیپهای گیاهی و تغییرات ظاهری خاک سطحی، 5 نمونه خاک تهیه شد. نمونههای خاک و به آزمایشگاه خاکشناسی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان خوزستان منتقل و فاکتورهای بافت (درصد رس و شن و سیلت)، اسیدیته، مواد آلی، درصد مواد آلی، پتاسیم، فسفر، سنگ و سنگریزه، آهک و هدایت الکتریکی اندازهگیری شد. نمونههای گیاهی از کل منطقه (حصارکشی شده و خارج آن) جمعآوری شد. پس از پرس و خشک کردن نمونهها و چسبانیدن روی شیت هرباریومی، با استفاده از منابع فلوری مانند فلور ایرانیکا (27) فلورایران (3)، فلور خوزستان (22)، فلور عراق (28)، فلور فلسطین (30) و فلور ترکیه (25)، و سایر منابع (11و 13) تا حد زیرگونه و واریته شناسایی شدند. با استفاده از فاکتور درصد پوشش اندازهگیری شده و بکارگیری نرم افزار PAST تعیین شاخصهای غنا و تنوع گونهای اندازهگیری گردید. برای مشخص کردن پراکنش جغرافیایی گونهها از طبقهبندی موجود در فلورها (3، 25و 30) و مبانی جغرافیای گیاهی خاورمیانه (31) و برای طبقهبندی شکل زیستی گیاهان از طبقهبندی رانکیر (20) استفاده شد.
نتایج
براساس آمار هواشناسی 10 سال اخیر نزدیکترین ایستگاه سینوپتیک به منطقه حفاظت شده میشداغ، از خرداد ماه تا اوایل مهر بارندگی وجود نداشته و در این بازه زمانی بیشینه دمایی وجود دارد به عبارتی دیگر دوره خشکی 4 تا 5 ماهه رخ میدهد. متوسط دمای حداکثر 38 درجه سلسیوس در تیر ماه و متوسط حداقل آن 7/12 درجه سلسیوس در دی ماه و میانگین بارندگی سالیانه 212 میلی متر میباشد. به دلیل قرارگیری منطقه در بخش دشتی بارشها از نوع باران و تگرگ است.
دراین تحقیق تعداد 139 گونه متعلق به 35 تیره شناسایی شد (جدول 1). تیرههای مینا (Asteraceae) و اسفناجیان (Chenopodiaceae) هرکدام با 20 گونه بیشترین تعداد را در منطقه داشتند و پس از آنها تیرههای و گندمیان (Poaceae) با 16 گونه و باقلاییان(Fabaceae) و شببو (Brassicaceae) به ترتیب با 10 و 9 گونه تیرههای غالب منطقه بودند. آنالیز خاک 5 نقطه محل پلاتاندازی نشان داد، خاک منطقه دارای درصد بالایی شن (تا 94 درصد) است. هدایت الکتریکی آن در کمترین مقدار 8/0 و بیشترین آن 4/27 میلیموس و میزان اسیدیته آن خنثی و رو به قلیایی است (جدول 2).
جدول 1- لیست گونههای موجود در منطقه حفاظت شده میشداغ
ردیف |
تیره |
نام علمی |
نام فارسی یا محلی |
فرم رویشی |
شکل زیستی |
کوروتیپ |
1 |
Aizoaceae |
Mesembryanthemum nodiflorum L. |
علفی یکساله |
Th |
M, SS |
|
2 |
Apiaceae |
Anisosciadium orientale DC. |
علفی یکساله |
Th |
IT, SS |
|
3 |
Ergocarpon cryptanthum (Rech. f.) C. C. Townsend |
علفی یکساله |
Th |
SS |
||
4 |
Asclepiadaceae |
Calotropis procera (Willd.)R. Br. |
استبرق، قلبلب |
درختچهای |
Ph |
SS |
5 |
Asteraceae
|
Artemisia scoparia Waldst. et Kit. |
درمنه، سلمان |
بوتهای |
Ch |
IT, M, SS |
6 |
Atractylis cancellata L. |
علفی یکساله |
Th |
IT |
||
7 |
Calendula alata Rech. f. |
همیشه بهار |
علفی یکساله |
Th |
IT, ES, M, SS |
|
8 |
Calendula sancta L. |
همیشه بهار |
علفی یکساله |
Th |
SS |
|
9 |
Carthamus oxyacantha M. B. |
گلرنگ خودرو |
علفی یکساله |
Th |
IT, M |
|
10 |
Conyzanthus squamathus (Spreng.) Tamamsch. |
علفی یکساله |
Th |
ES, SS |
||
11 |
Eclipta prostrata (L.) L. |
علفی چندساله |
He |
ES, SS |
||
12 |
Gymnarrhena micrantha Desf. |
علفی یکساله |
Th |
IT |
||
13 |
Hedypnois rhagadioides (L.) F. W. Schmidt. |
علفی یکساله |
Th |
IT |
||
14 |
Ifloga spicata (Forssk.) Schultz-Bip. |
علفی یکساله |
Th |
SS |
||
15 |
Koelpinia linearis Pall. |
هزارپایی |
علفی یکساله |
Th |
IT, SS |
|
16 |
Launaea mucronata (Forssk.) Muschi. |
علفی یکساله |
Th |
IT, SS |
||
17 |
Matricaria aurea (Loefl.) Schultz-Bip. |
بابونه |
علفی یکساله |
Th |
IT, SS |
|
18 |
Notobasis syriaca (L.) Cass. |
باد آورد |
علفی یکساله |
Th |
IT |
|
19 |
Onopordum heteracanthum C. A. Mey |
خار پنبه |
علفی چندساله |
He |
IT, SS |
|
20 |
Onopordon leptolepis DC. |
خار پنبه |
علفی چندساله |
He |
IT, SS |
|
21 |
Pulicaria vulgaris Gaertn. |
علفی یکساله |
Th |
SS |
||
22 |
Reichardia orientalis (L.) Hochreutiner |
علفی یکساله |
Th |
IT |
||
23 |
Scolymus maculatus L. |
علفی چندساله |
He |
IT, SS |
||
24 |
Sencio glaucus L. |
علفی یکساله |
Th |
IT, M, SS |
||
25 |
Boraginaceae |
Arnebia decumbens (Vent.) Coss. & Kral. |
علفی یکساله |
Th |
IT, ES, SS |
|
26 |
Arnebia hispidissima(Lehm.) DC. |
علفی یکساله |
Th |
SS |
||
27 |
Arnebia linearifolia DC. |
علفی یکساله |
Th |
IT, ES, SS |
||
28 |
Heliotropium crispum Desf. |
آفتاب پرست |
بوتهای |
He |
IT, SS |
|
29 |
Heliotropium digynum (Forssk.) Aschers. ex Christ. |
آفتاب پرست |
بوتهای |
He |
SS |
|
30 |
Heliotropium supinum L. |
علفی یکساله |
Th |
IT, ES, SS |
||
31 |
Moltkiopsis ciliata (Forssk.) I. M. Johnst. |
بوتهای |
He |
SS |
||
32 |
Brassicaceae |
Brassica tournefortii Gouan |
علفی یکساله |
Th |
IT, ES, SS |
|
33 |
Diplotaxis harra (Forssk.) Boiss. |
علفی یکساله |
Th |
IT, M, SS |
||
34 |
Lepidium aucheri Boiss. |
علفی یکساله |
Th |
SS |
||
35 |
Lepidium draba L. subsp. chalepensis (L.) O. E. Schulz |
علفی چندساله |
He |
IT, ES, SS |
||
36 |
Lepidium perfoliatum L. |
علفی یکساله |
Th |
IT, ES, SS |
||
37 |
Malcolmia africana (L.) R. Br. |
علفی یکساله |
Th |
IT, M, SS |
||
38 |
Matthiola longipetala (Vent.) DC. |
علفی یکساله |
Th |
IT, M |
||
39 |
Sinapis arvensis L. var. arvensis |
علفی یکساله |
Th |
IT, ES, SS |
||
40 |
Strigosella africana (L.) Botsch. |
علفی یکساله |
Th |
IT, ES, SS |
||
41 |
Capparidaceae |
Capparis spinosa L. |
لگجی، کور |
درختچهای |
Ph |
IT, M, SS |
42 |
Caryophyllaceae |
Gypsophila obconica Barkoudah |
علفی یکساله |
Th |
Endemic |
|
43 |
Paronychia arabica (L.) DC. |
علفی یکساله |
Th |
IT, SS |
||
44 |
Pteranthus dichotomus Forssk. |
علفی یکساله |
Th |
SS |
||
45 |
Spergula fallax (Lowe) E. H. L. Krause |
علفی یکساله |
Th |
IT, SS |
||
46 |
Spergularia marina (L.) Griseb. |
علفی یکساله |
Th |
IT, ES, M, SS |
||
47 |
Chenopodiaceae |
Atriplex leucoclada (Boiss.) Aellen |
سلمکی |
بوتهای |
He |
IT, ES, M, SS |
48 |
Bassia muricata (L.) Aschers. in Schweinf. |
علفی یکساله |
Th |
M, SS |
||
49 |
Bassia hyssopifolia (Pall.) Kuntze |
علفی یکساله |
Th |
IT, ES, SS |
||
50 |
Bienertia cycloptera Bge. ex Boiss. |
منگک |
علفی یکساله |
Th |
IT, SS |
|
51 |
Chenopodium murale L. |
علفی یکساله |
Th |
IT, ES, M, SS |
||
52 |
Cornulaca aucheri Moq. |
چیپ چاپ |
علفی یکساله |
Th |
IT, SS |
|
53 |
Cornulaca monacantha Delile |
چیپ چاپ |
بوتهای |
He |
IT, SS |
|
54 |
Halocharis sulphurea Moq. |
علفی یکساله |
Th |
IT, SS |
||
55 |
Halothamnus iranicus Botsch. |
عجوه |
علفی چندساله |
He |
SS |
|
56 |
Hammada salicornica (Moq.) Iljin |
تاغ، ترات |
بوتهای درختچه ای |
Ph |
IT, ES, SS |
|
57 |
Salsola imbricata Forssk. |
علفی یکساله |
Th |
M, SS |
||
58 |
Salsola incanescens C. A. Mey. |
علفی یکساله |
Th |
IT, ES, SS |
||
59 |
Salsola inermis Forssk. |
علفی یکساله |
Th |
M, SS |
||
60 |
Salsola jordanicola Eig. |
علفی یکساله |
Th |
IT, M |
||
61 |
Salsola lachnantha (Botsch.) Botsch. |
علفی چندساله |
He |
IT, SS |
||
62 |
Salsola nitraria Pall. |
علفی یکساله |
Th |
IT, ES, SS |
||
63 |
Seidlitzia cinerea (Moq.) Bge. ex Botsch. |
اشنان |
علفی یکساله |
Th |
IT, ES, SS |
|
64 |
Seidlitzia rosmarinus (Ehrh.) Bge. |
اشنان |
بوتهای |
He |
IT, SS |
|
65 |
Suaeda vermiculata Forssk. ex Gmelin |
درختچهای |
Ph |
IT, M, SS |
||
66 |
Suaeda acuminate (C. A. Mey.) Moq. |
علفی یکساله |
Th |
IT, ES, SS |
||
67 |
Cistaceae |
Helianthemum lippii (L.) Pers. |
بوتهای |
He |
IT, M, SS |
|
68 |
Helianthemum salicifolium (L.) Mill. var. salicifolium |
علفی یکساله |
Th |
IT, ES, SS |
||
69 |
Convolvulaceae |
Convolvulus gonocladus Boiss. |
پیچک |
بوتهای |
He |
IT, SS |
70 |
Convolvulus oxyphyllus Boiss. |
پیچک |
بوتهای |
He |
IT, SS |
|
71 |
Cressa cretica L. |
علف مورچه |
علفی یکساله |
Th |
IT, ES, M, SS |
|
72 |
Cuscutaceae |
Cuscuta epithymum Murr. var. epithymum |
سس |
علفی یکساله |
Th |
IT, ES, M, SS |
73 |
Cuscuta planiflora Ten.var. papillosa Engelm |
سس |
علفی یکساله |
Th |
SS |
|
74 |
Cuscuta planiflora Ten. var. planiflora |
سس |
علفی یکساله |
Th |
IT, M, SS |
|
75 |
Cyperaceae |
Cyperus eremicus Kukkonen |
اویارسلام |
علفی چندساله |
C |
IT, SS |
76 |
Cyperus rotundus L. |
اویارسلام |
علفی چندساله |
C |
IT, ES, M, SS |
|
77 |
Dipsacaceae |
Scabiosa calosephala Boiss. |
طوسک |
علفی یکساله |
Th |
IT, M, SS |
78 |
Scabiosa olivieri Coult. |
طوسک |
علفی یکساله |
Th |
IT, ES, SS |
|
79 |
Fabaceae |
Alhagi graecorum Boiss. |
خارشتر |
بوتهای |
He |
IT, M, SS |
80 |
Astragalus fasciculifolius Boiss. |
گون |
بوتهای |
Ch |
IT |
|
81 |
Astragalus spinosus (Forssk.) Muschler |
گون |
بوتهای |
Ch |
SS |
|
82 |
Hippocrepis bicontorta Loisel. |
علفی یکساله |
Th |
IT, M, SS |
||
83 |
Medicago laciniata (L.) Miller |
یونجه |
علفی یکساله |
Th |
IT, M, SS |
|
84 |
Medicago polymorpha L. |
یونجه |
علفی یکساله |
Th |
IT, ES |
|
85 |
Onobrychis crista-galli (L.) Lam. |
اسپرس |
علفی یکساله |
Th |
IT, M |
|
86 |
Onobrychis ptolemaica (Del.) Dc. |
اسپرس |
علفی چندساله |
He |
IT, M |
|
87 |
Ononis serrata Forssk. |
علفی یکساله |
Th |
IT, M, SS |
||
88 |
Trigonella stellata Forssk. |
شنبلیله |
علفی یکساله |
Th |
IT, M, SS |
|
89 |
Frankeniaceae |
Frankenia pulverulenta L. |
علفی یکساله |
Th |
IT, ES, SS |
|
90 |
Fumariaceae |
Fumaria parviflora Lam. |
شاهتره |
علفی یکساله |
Th |
IT, ES, M, SS |
91 |
Lamiaceae |
Teucrium oliverianum Ging. ex Benth. |
مریم نخودی |
علفی چندساله |
He |
SS |
92 |
Vitex agnus-castus L. |
پنج انگشتی |
درختچهای |
Ph |
IT, ES, M, SS |
|
93 |
Liliaceae |
Asphodelus tenuifolius Cav. |
سریشک |
علفی یکساله |
Th |
IT, SS |
94 |
Malvaceae |
Malva aegyptica L. var. aegyptica |
پنیرک- توله |
علفی یکساله |
Th |
IT, M, ES, SS |
95 |
Malva parviflora L. var. var. cristata Boiss. |
پنیرک- توله |
علفی یکساله |
Th |
M, SS |
|
96 |
Malva parviflora L. var. parviflora |
پنیرک- توله |
علفی یکساله |
Th |
IT, M, SS |
|
97 |
Malva pusilla Sm. |
پنیرک- توله |
علفی یکساله |
Th |
SS |
|
98 |
Orobanchaceae |
Cistanche tubulosa (Schrenk) R. Wight. |
گل جالیز |
علفی چندساله |
C |
IT, SS |
99 |
Plantaginaceae |
Plantago boisseri Hausskn. & Bornm. |
بارهنگ |
علفی یکساله |
Th |
SS |
100 |
Plantago cilita Desf. |
بارهنگ |
علفی یکساله |
Th |
IT, SS |
|
101 |
Plantago coronupus L. |
بارهنگ |
علفی یکساله |
Th |
IT, ES, M |
|
102 |
Plantago leoflingii L. |
بارهنگ |
علفی یکساله |
Th |
IT, ES |
|
103 |
Plantago ovata Forssk. |
بارهنگ |
علفی یکساله |
Th |
IT, ES, SS |
|
104 |
Plantago psyllium L. |
بارهنگ |
علفی یکساله |
Th |
IT, ES, SS |
|
105 |
Plumbaginaceae |
Psylliostachys spicata (Willd.) Nevski |
عروس شورهزار |
علفی یکساله |
Th |
IT, ES, SS |
106 |
Poaceae |
Aegilops triuncialis L. |
علفی یکساله |
Th |
IT, M |
|
107 |
Aeluropus lagopoides (L.) Trin. ex Thwattes |
شریب، چمن شور |
علفی چندساله |
C |
SS |
|
108 |
Aeluropus littoralis (Gouan) Parl. |
شریب، چمن شور |
علفی چندساله |
C |
SS |
|
109 |
علفی چندساله |
C |
IT, M, SS |
|||
110 |
Bromus dantheniae Trin. |
جارو علفی |
علفی یکساله |
Th |
IT, M, SS |
|
111 |
Bromus scoparius L. |
جارو علفی |
علفی یکساله |
Th |
IT, ES |
|
112 |
Cenchrus ciliaris L. |
چمن تشی |
علفی چندساله |
C |
IT, M |
|
113 |
Cymbopogon olivieri (Boiss.) Bor |
پوتار |
علفی چندساله |
C |
IT |
|
114 |
Hordeum glaucum Steud. |
جو هرز |
علفی یکساله |
Th |
IT, M |
|
115 |
Lophochloa phleoides (Vill) Rechenb. |
علفی یکساله |
Th |
IT |
||
116 |
Panicum repens L. |
ارزن |
علفی چندساله |
C |
Cosm |
|
117 |
Paspalum paspaloiedes (Michx.) Scribn. |
علفی چندساله |
C |
Cosm |
||
118 |
Pennisetum divisum (Gmel.) Henrard |
علفی چندساله |
C |
IT, SS |
||
119 |
Phalaris minor Retz. |
علفی یکساله |
Th |
IT |
||
120 |
Setaria glauca (L.) P. Beauv. |
علفی یکساله |
||||
121 |
Stipa capensis Thunb. |
بهمن |
علفی یکساله |
Th |
IT |
|
122 |
Stipagrostis plumosa (L.) Munro ex T. Anders. |
سبط |
علفی چندساله |
C |
IT |
|
123 |
Polygonaceae |
Calligonum intertextum Rech. f. & Schiman-Czeika |
اسکنبیل |
درختچهای |
Ph |
SS |
124 |
Polygonum lapathifolium L. |
علف هفت بند |
علفی یکساله |
Th |
IT, ES |
|
125 |
Polygonum patulum M. B. |
علف هفت بند |
علفی یکساله |
Th |
IT |
|
126 |
Rumex cyprius L. |
ترشک |
علفی یکساله |
Th |
IT |
|
127 |
Primulaceae |
Anagallis arvensis L. |
علفی یکساله |
Th |
Cosm |
|
128 |
Ranunculaceae |
Nigella arvensis L. |
سیاهدانه |
علفی یکساله |
Th |
IT, ES |
129 |
Resedaceae |
Reseda alba L. subsp. alba |
ورث |
علفی چندساله |
He |
SS |
130 |
Reseda arabica Boiss. |
ورث |
علفی یکساله |
Th |
M, SS |
|
131 |
Rhamnaceae |
Ziziphus nummularia (Burm. f) Wight & Arn. |
رملیک |
درختچهای |
Ph |
SS |
132 |
Ziziphus spina-christi (L.) Willd. |
کنار، سدر |
درخت و درختچهای |
Ph |
SS |
|
133 |
Rosaceae |
Neurada procumbens L. |
تکمه شن |
علفی یکساله |
Th |
SS |
134 |
Rutaceae |
Haplophyllum tuberculatum (Forssk.) Juss. |
سدابی |
علفی چندساله |
He |
IT, SS |
135 |
Solanaceae |
Lycium depressum Stocks |
دیوخار، سریم |
درختچهای |
Ph |
IT, SS |
136 |
Lycium shawii Roemer & Schult |
دیوخار، سریم |
درختچهای |
Ph |
IT, SS |
|
137 |
Tamaricaceae |
Tamarix passerinoides Del. ex Desv. |
شورگز، طرفه |
درختچهای |
Ph |
IT, M, SS |
138 |
Tamarix leptopetala Bge. |
شورگز |
درختچهای |
Ph |
IT, SS |
|
139 |
Zygophyllaceae |
Fagonia bruguieri DC. |
|
بوتهای |
He |
IT, SS |
جدول 2- ویژگیهای خاک بخش محصور شده منطقه حفاظت شده میشداغ
نمونه خاک |
طول جغرافیایی |
عرض جغرافیایی |
اسیدیته |
هدایت الکتریکی |
% کربن آلی |
فسفر قابل جذب (ppm) |
پتاسیم (ppm) |
%رس |
%شن |
%سیلت |
1 |
3522339 |
229933 |
8 |
8/20 |
1/0 |
2/1 |
137 |
10 |
38 |
52 |
2 |
3522467 |
229891 |
1/8 |
4/27 |
1/0 |
4/1 |
243 |
18 |
56 |
26 |
3 |
3522394 |
229918 |
9/7 |
4/2 |
02/0 |
2/1 |
36 |
4 |
94 |
2 |
4 |
3522419 |
229982 |
6/7 |
8/0 |
09/0 |
2 |
85 |
8 |
80 |
12 |
5 |
3522379 |
229847 |
6/7 |
2/3 |
21/0 |
2/1 |
99 |
8 |
72 |
20 |
بیشترین تعداد شکل رویشی موجود در پلاتها متعلق به یکسالهها (64 درصد) بوده اما در منطقه گونههای چندساله و درختچهای مانند گز (Tamarix passerinoides, T. leptopetala)، کنار (Ziziphus spina-christi)، رملیک (Ziziphus nummularia)، اسکمبیل (Calligonum intertextum) و سریم (Lycium depressum) نیز وجود دارد. شکل 3، درصد گوناگونی شکل زیستی گونههای منطقه حفاظت شده منطقه میشداغ را نشان میدهد. از نظر پراکنش جغرافیایی 23 گونه (5/16 درصد) متعلق به ناحیه رویشی صحارا سندی و 13 گونه (3/9درصد) متعلق به ناحیه ایرانی تورانی، 1 گونه انحصاری (7/0درصد)، 3 گونه جهان وطنی (2 درصد) و مابقی چند ناحیهای هستند (شکل 4).
شاخصهای تنوع، غالبیت، یکنواختی و غنای گونهای براساس درصد پوشش اندازهگیری شده در پلاتها در منطقه مورد مطالعه اندازهگیری شد. (جدول 3). مقدار عددی شاخص تنوع شانون بین صفر (حداکثر غالبیت یک یا چند گونه) تا 5/4 (عدم غالبیت یک یا چند گونه خاص و توزیع یکنواخت گونهای) و شاخص تنوع سیمپسون بین صفر (کمترین یکنواختی یا توزیع گونهای) تا 1 متغیر (بیشترین یکنواختی یا توزیع گونهای) است. بالا بودن مقدار عددی شاخصهای تنوع شانون و سیمپسون و پایین بودن مقدار عددی شاخص غنا بیانگر توزیع یکنواخت گونههای کم منطقه است.
بحث و نتیجه گیری
منطقه حفاظت شده میشداغ واقع در منطقه استپی استان، به دلیل وجود زیستگاههای محدود و اراضی عمدتاً ماسهای و شورهزار از تنوع کمتری نسبت به مناطق نیمه استپی و کوهستانی استان دارد.
شکل 3- درصد شکل زیستی گونههای گیاهی منطقه حفاظت شده میش داغ
شکل 4- نمودار کروتیپ گونههای منطقه حفاظت شده میش داغ
جدول 3- شاخصهای تنوع و غنای واحدهای نمونهبرداری
شاخص غنا (مارگالف) |
شاخص غنا (منهنینک) |
شاخص یکنواختی |
شاخص تنوع شانون |
شاخص تنوع سیمپسون |
شاخص غالبیت |
شاخص |
28/4 |
01/1 |
58/0 |
87/2 |
92/0 |
07/0 |
ارزش |
میزان کل تولید در مجموع 60 پلات معادل 4/2267 گرم (وزن خشک) اندازهگیری شد.
در این منطقه تعداد 139 گونه متعلق به 35 تیره شناسایی شد. باتوجه به شناسایی و معرفی 1126 گونه گیاهی خودرو در استان (12و13) این تعداد گونه معادل 3/12 درصد کل پوشش استان خوزستان است. تیرههای مینا (Asteraceae) و اسفناجیان (Chenopodiaceae) هرکدام با 20 گونه بیشترین تعداد را در منطقه داشتند. تیره مینا (Asteraceae) با 132 گونه در استان بزرگترین تیره گیاهی بوده و تیره اسفناجیان (Chenopodiaceae) با 40 گونه رتبه هشتم را در استان خوزستان دارد (13). یکی از دلایل اصلی فراوانی گونههای گیاهی مربوط به تیره اسفناجیان، وجود شرایط ادافیکی منطقه بیابانی و سازگاری گونههای مختلف گیاهان این تیره نسبت به شرایط محیطی است (6). اغلب پوشش گیاهی مستقر در مناطق بیابانی ایران، جزو گیاهان شورپسند هستند (1و 24). در استان یزد نیز بیش از 60 درصد گونههای مناطق بیابانی متعلق به تیرههای مینا، باقلاییان، شببو، گندمیان و اسفناجیان بوده است (4) همچنین در منطقه آران و بیدگل باتوجه به شرایط مشابه، بیابانی و شنزار بودن منطقه، 197 گونه گیاهی متعلق به 40 تیره شناسایی شد (5). مطالعه پوشش مناطق بیابانی نشان داده که شکل زیستی تروفیت نسبت به سایر شکلهای زیستی غالبیت دارد (6و 18). در منطقه حفاظت شده میشداغ نیز تروفیتها با حضور 64 درصدی پوشش غالب منطقه را تشکیل میدهند و همیکریپتوفیتها با 16 درصد در رتبه بعدی قرار دارند. در مناطق بیابانی آران و بیدگل نیز تروفیتها و همیکریپتوفیتها به ترتیب 44 و 3/19 درصد پوشش منطقه بیابانی حاشیه کاشان را تشکیل میدهند (5). در منطقه گذار صحارا سندی به ایراتی تورانی استان سیستان و بلوچستان تروفیتها بیشترین و پس از آن همیکریپتوفیتها غالب پوشش منطقه اکوتون را تشکیل دادند. در منطقه حفاظت شده کوهستانی شیمبار که در ناحیه ایرانی تورانی استان خوزستان واقع است 24 گونه انحصاری وجود دارد (9) اما در منطقه حفاظت شده میشداغ، در شنزارهای صحارا سندی فقط یک گونه انحصاری مشاهده شد. از سوی دیگر در منطقه حفاظت شده شیمبار گونههای تروفیت (41 درصد) و همیکریپتوفیت (15 درصد) اگرچه غالب بوده اما با درصدهای کمتری نسبت به منطقه میشداغ دیده میشوند. به عبارتی دیگر توزیع شکلهای زیستی در مناطق کوهستانی یکنواختتر از مناطق دشتی و استپی استان است. مشاهدات و مطالعات سالهای اخیر نشان داده، استان خوزستان بواسطه موقعیت جغرافیایی، اقلیمی، توپوگرافی، خلیج فارس در جنوب، حضور رودخانههای پر آب، تالابهای وسیع، شورهزارها و شنزارها از غنا و تنوع گونهای نسبتاً مناسبی برخوردار است (8). صالحی و همکاران (2000) در راستای طرح شناخت مناطق اکولوژیک کشور و مطالعه پوشش گیاهی اطراف اهواز و دشت آزادگان، 30 تیپ گیاهی برای مناطق شنی، تالابی و شورهزارها معرفی میکند. حضور گراسهایی مانند Aegilops triuncialis, Hordeum glaucum, Bromus scoparius, Stipa capensis, با میزان بیش از 200 گرم ماده خشک در هکتار رقم قابل توجهی است و بیانگر قابلیت رویشی مناسب منطقه در فصل بهار است (15). میزان کل علوفه خشک اندازهگیری شده از مجموع پلاتها معادل 4/2267 گرم بود. با تعمیم این سطح به هکتار نتیجهگیری میشود درصورت قرق، منطقه در فصل بهار قابلیت تولید قریب به 755 کیلوگرم درهکتار خواهد داشت. در تحقیقی مشابه در منطقه بردمار مسجدسلیمان واقع در بخش نیمه استپی گرم استان خوزستان، نشان داد که سهم گونههای یکساله در تولید مرتع در آن منطقه بالا بوده و 78 درصد را شامل میشود، در حالیکه 22 درصد مابقی تولید مربوط به 4 گونه بوتهای بود (7). لازم به ذکر است گونههای کمزی (تروفیت) نقش بسزایی در افزایش درصد مواد آلی خاک و حاصلخیزی آن نیز دارد (10). مقدار عددی شاخص تنوع شانون بین صفر (حداکثر غالبیت یک یا چند گونه) تا 5/4 (عدم غالبیت یک یا چند گونه خاص و توزیع یکنواخت گونهای) و شاخص تنوع سیمپسون بین صفر (کمترین یکنواختی یا توزیع گونهای) تا 1 متغیر (بیشترین یکنواختی یا توزیع گونهای) است (2 و 17). مقایسه مقدار عددی شاخصهای تنوع سیمپسون و شانون بین در منطقه حفاظت شده شیمبار (11) در شمال استان (به ترتیب 8/0 تا 9/0 و 6/2 تا 8/2) و منطقه میشداغ در جنوب غرب استان نشانمی دهد این دو منطقه از نظر شاخص تنوع بهم نزدیک بوده ولی و از نظر غنای گونهای کاملاً متفاوت هستند. در منطقه شیمبار شاخص غنای مارگالف بین 5/7 تا 7/8 و شاخص غنای منهنینک بین 2 تا 4/2 بوده که در مقایسه با منطقه میشداغ دو برابر است. باتوجه به شرایط اقلیمی خاص منطقه و قرارگیری در بخش استپی گرم استان و بستر تپههای ماسهای، حصول اعداد شاخصهای تنوع سیمپسون و شانون نسبتاً خوب بیانگر استعداد و ذخیره ژنی (بذر متنوع) در منطقه و بویژه یکنواختی توزیع گونهها است. به عبارتی دیگر همگنی پوشش گیاهی بومی منطقه سبب افرایش شاخصهای تنوع گونهای در منطقه گردیدهاست. البته همانطور که اشاره شد این گونههای گیاهی اکثرا یکساله و کمزی هستند بنابراین بسیاری از گونههای گیاهی از اواخر بهار تا آذر در رکود و یا حذف کامل خواهند بود. بنابراین غنای گونهای در این منطقه وابسته به زمان بوده و از اواخر بهار تا آذر به حداقل مقدار عددی خود خواهد رسید. اما در صورت قرق با حضور 62 درصدی گونههای یکساله با میزان تولید علوفه بالا سبب افزایش درصد مواد آلی خاک و به طبع آن مرور حاصلخیزی بستر رویشی و طی مراحل توالی میگردد. از سوی دیگر گونههای بومی مانند پوتار (Cymbopogon olivieri)، سبط (Stipagrostis plumosa)، چمن تشی (Cenchrus ciliaris)، ریش پری (Pennisetum divisum)، علف شتر (Asthenatherum forsskalii) با شکل رویشی گراسهای چندساله و ریزومدار گیاهان مناسبی برای تثبیت ماسههای روان در منطقه هستند.
1 - آخانی، ح.، 1368. نگرشی بر فلور و پوشش گیاهی کویر میقان اراک، مجله علوم دانشگاه تهران، 18 (1-4)، صفحات 84-75.
2 - اجتهادی، ح.، سپهری، ع.، و عکافی، ح. ر.، 1392. روشهای اندازهگیری تنوع زیستی، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، چاپ دوم، 228 صفحه.
3 - اسدی، م.، معصومی، ع.، خاتمساز، ا.، مظفریان، م.، و جمزاد، ز.، (93-1367). فلور ایران، انتشارات موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، تهران.
4 - باغستانی میبدی، ن.، میروکیلی، س. م، و زارعزاده، ع.، 1389. مقدمهای بر فلور، شکل زیستی و انتشار جغرافیایی مراتع استپی (مطالعه موردی: خود نیوک در استان یزد)، تحقیقات منابع طبیعی تجدید شونده، 1 (2)، صفحات 58-43.
5 - بتولی، ح.، 1392. بررسی تنوع زیستی و ریختار گیاهی عناصر گیاهی مستقر در تپههای ماسهای ریگ بلند آران و بیدگل. گیاه و زیست بوم، 34 (9)، صفحات 64-47.
6 - بتولی، ح.، 1397. معرفی فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان مناطق بیابانی آران و بیدگل (استان اصفهان)، مجله پژوهشهای گیاهی (مجله زیست شناسی ایران)، جلد 31 شماره 2، صفحات 278-258.
7 - حسنزاده، م.، اکبرزاده، م.، و محمدی، ر.، 1388. بررسی تغییرات فصلی تولید و علوفه قابل برداشت پنج ناحیه اقلیمی ایران (مرتع بردمار در استان خوزستان)، گزارش نهایی طرح مطالعاتی. 155 صفحه.
8 - دیناروند، م.، و شریفی، م.، 1387. نگرشی بر زیستگاههای جنوب غرب کشور (استان خوزستان)، مجله پژوهشهای منابع طبیعی (پژوهش و سازندگی) 81، صفحات 86-77.
9 - دیناروند، م.، اجتهادی، ح.، جنگجو، م.، و اندرزیان، ب.، 1394. معرفی فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان منطقه حفاظت شده شیمبار (استان خوزستان)، زیست شناسی گیاهی ایران، سال هفتم، شماره 23، صفحات 14-1.
10 - دیناروند، م.، اجتهادی، ح.، جنگجو، م.، و اندرزیان، ب.، 1395. تنوع گونهای و شناسایی گروههای عملکردی گیاهی در مراتع مشجرمنطقه حفاظت شده شیمبار در استان خوزستان، مجله بومشناسی کاربردی، 5 (15)، صفحات 12-1.
11 - دیناروند، م.، اجتهادی، ح.، جنگجو، م.، و اندرزیان، ب.، 1395. بررسی اثر عوامل محیطی بر تنوع زیستی و مدلسازی تأثیر تغییر اقلیم بر برخی گونههای گیاهی در منطقه حفاظت شده شیمبار (استان خوزستان)، رساله دکتری، دانشکده علوم، دانشگاه فردوسی مشهد. 160 صفحه.
12 - دیناروند، م.، و جمزاد، ز.، 1396. گزارش نهایی طرح شناسایی نمونههای گیاهی هرباریوم استان خوزستان، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور. 100 صفحه.
13 - دیناروند، م.، 1398. فلور استان خوزستان، انتشارات موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، 800 صفحه.
14 - رفیعی، ف.، جنگجو، م.، و اجتهادی، ح.، 1393. گروههای عملکردی گیاهی PFTs شاخصی برای بررسی توالی ثانویه مرتع نیمه خشک پس از آتش سوزی، مجله بومشناسی کاربردی، 3 (8)، صفحات 27-17.
15 - صالحی، ح.، هویزه، ح.، و شکوئی، م.، 1378. پوشش گیاهی منطقه اهواز- دشت آزادگان، انتشارات موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع. 89 صفحه.
16 - عباسی، س.، بهداروند، م.، زارع، ح.، پیلهور، ب.، و حسینی، م.، 1394. بررسی فلور، ساختار رویشی و کورولوژی عناصر گیاهی در بخشی از منطقه حفاظت شده اشترانکوه، لرستان. علوم و تکنولوژی محیط زیست، 17 (1)، صفحات 135-125.
17 - عکافی، ح. ر.، و اجتهادی، ح.، 1386. بررسی تنوع گونهای گیاهان دو منطقه با استفاده از مدلهای توزیع فراوانی، مجله علوم پایه دانشگاه آزاد اسلامی، 66، صفحات 72-63.
18 - عصری، ی.، 1387. تنوع گیاهی در پناهگاه حیات وحش موته، رستنیها، 9 (1)، صفحات 48-25.
19 - فهیمیپور، ا.، زارع چاهوکی، م. ع.، و طویلی، ع.، 1389. بررسی عوامل محیطی موثر بر تغییرات تنوع گونهای در مراتع طالقان میانی، مجله پژوهشهای آبخیزداری (پژوهش و سازندگی)، 87، صفحات 51-44.
20 - مبین، ص.، 1360. جغرافیای گیاهی گسترش جهان گیاهی، اکولوژی، فیتوسوسیولوژی و خطوط اصلی رویشهای ایران، انتشارات دانشگاه تهران، 271 صفحه.
21 - محمد اسمعیلی، م.، خیرفام، ح.، دیلم، م.، اکبرلو، م.، و صبوری، ح.، 1389. بررسی اثرات برش بر مقدار تولید دو گونه مرتعی Festuca ovina, Agropyron elongatum. مجله علمی پژوهشی مرتع سال 4، شماره 1، صفحات 81-72.
22 - مظفریان، و.، 1378. فلور خوزستان، جلد اول، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان، اهواز، 283صفحه.
23 - نوری، س.، سپهری، ع.، بارانی، ح.، و فدایی، ف.، 1397. بررسی فلور، شکل زیستی و عناصر رویشی گیاهان منطقه گذر نواحی رویشی ایران و تورانی و صحرا- سندی در استان سیستان و بلوچستان، مجله پژوهشهای گیاهی (مجله زیست شناسی ایران)، جلد 31، شماره 2، صفحات 452-436.
30, Zohary, M., 1966-1986. Flora Palaestina. The academy of science and humanities, Jerusalem. Vols. 1-4