بررسی تنوع صفات فیزیولوژیکی و بیوشیمیایی گونه های وحشی نخود با گونه زراعی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته کارشناسی ارشد زراعت، دانشکده کشاورزی، دانشگاه پیام نور کرج.

2 استادیار، موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر، سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی، کرج.

3 استادیار، دانشکده کشاورزی، دانشگاه پیام نور واحد کرج.

چکیده

خویشاوندان وحشی سازنده خزانه ژنی گیاهان زراعی هستند که در پیشبرد برنامه‌های اصلاح ارقام گیاهی اهمیت فراوانی دارند. این تحقیق با هدف مقایسه تنوع صفات محتوای آب برگ، درصد اتلاف آب برگ و سطح برگ ویژه، محتوای فلاونوئید، فنل کل و پروتئین بذر فیزیولوژیکی و بیوشیمیایی سه گونه‌نخود وحشی یکساله ((Cicer echinospermum, C. reticulatum, C. bijigum)) با گونه زراعی (C. arietinum) در قالب طرح کاملاً تصادفی با 10 تیمار و 4 تکرار در گلخانه بخش تحقیقات ژنتیک وذخائر توارثی گیاهی در سال زراعی 94-1393 به اجرا درآمد. آنالیز واریانس صفات نشان داد که بین ژنوتیپ ها اختلاف معنی‌داری از نظر کلیه صفات مورد بررسی وجود دارد. درصد محتوای آب برگ و اتلاف آب برگ در گونه‌های C. reticulatum و C. echinospermum اختلاف معنی داری با گونه زراعی نداشت اما درصد محتوای آب برگ در گونه C. bijigum به صورت معنی داری از گونه های دیگر کمتر و اتلاف آب برگ در این گونه از سایر گونه ها بیشتر بود. ‌ میانگین میزان پروتئین در گونه زراعی 21 درصد، درگونه C. bijigum 21 درصد، در گونه C. reticulatum 18 درصد و در C. echinospermum 17 درصد بود. کمترین میزان سطح برگ ویژه و بیشترین میزان فنل کل در گونه C. bijigum مشاهده شد. محتوای فنل کل و فلاونوئید در میان ژنوتیپ‌های مختلف گونه C. reticulatum از تنوع قابل ملاحظه-ای برخوردار بود که می توان از آن برای پیشبرد اهداف اصلاحی مختلف نظیر تهیه غذاهای کاربردی و یا ایجاد واریته های متحمل نسبت به آفات و پاتوژن ها بهره گیری نمود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Physiological and biochemical traits variability in Cicer species

نویسندگان [English]

  • Nasrin Mafakheri 1
  • Masoumeh Pouresmael 2
  • Cyrus Mansourifar 3
  • Kamal Sadat Asilan 3

1 Department of Agricultural Science, Payam Noor University, Karaj, Iran.

2 2. Assistant Professor, Department of Genetics and National Plant Gene Bank, Seed and Plant Improvement Institute, Agricultural research, education and extension organization, Karaj, Iran.

3 Assistant Professor, Department of Agricultural Science, Payam Noor University, Karaj, Iran.

چکیده [English]

Wild relatives which constitute the crop gene pool, have an inseparable role in construction of new breeding programs. The present study aims to compare diversity of leaf water content, excised leaf water rate specific leaf area, flavonoids, total phenol and protein content traits among three annual wild chickpea species (Cicer echinospermum, C. reticulatum and C. bijigum) with cultivated one (C. arietinum).With this purpose an experiment including 10 treatments and 4 repetition was conducted in Randomly Complete Design at greenhouse in National Plant Gene Bank of Iran during 2014-15. Significant difference has been observed between genotypes from all measured biochemical and physiological traits point of view. Relative water content and leaf relative water loss in C.arietinum statistically was similar to C. reticulatum and C. echinospermum Relative water content of C. bijigum significantly was lower than other species. While leaf relative water loss in this species significantly was more than other species. Average of protein amount was 21% in C.arietinum and C. bijigum, 18% in C. reticulatum and 17% in C. echinospermum. Minimum amount of specific leaf area and maximum amount of total phenol content was found in C. bijigum. There was a considerable variety between C. reticulatum genotypes from flavonoids and total phenol content point of view, which can be used for further achievement in breeding programs for providing functional food or introduction of resistance genotype to pest and disease.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Cicer spp
  • annual wild chickpea
  • phenolic component
  • protein content
  • genetic diversity

بررسی تنوع صفات فیزیولوژیکی و بیوشیمیایی گونه‌های وحشی نخود با گونه زراعی

نسرین مفاخری1، معصومه پوراسماعیل2*، سیروس منصوری­فر1 و کمال سادات اسیلان1

1 ایران، کرج، دانشگاه پیام نور واحد کرج، دانشکده کشاورزی، گروه زراعت

2 ایران،کرج، سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی، موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر

تاریخ دریافت: 26/4/96                تاریخ پذیرش: 16/11/96

چکیده

خویشاوندان وحشی سازنده خزانه ژنی گیاهان زراعی هستند که در پیشبرد برنامه­های اصلاح ارقام گیاهی اهمیت فراوانی دارند. این تحقیق باهدف مقایسه تنوع صفات محتوای آب برگ، درصد اتلاف آب برگ و سطح برگ ویژه، محتوای فلاونوئید، فنل کل و پروتئین بذر سه گونه نخود وحشی یکساله ((Cicer echinospermum, C. reticulatum, C. bijigum)) با گونه زراعی (C. arietinum) در قالب طرح کاملاً تصادفی با 10 تیمار و 4 تکرار در گلخانه بخش تحقیقات ژنتیک و ذخائر توارثی گیاهی در سال زراعی 94-1393 به اجرا درآمد. آنالیز واریانس صفات نشان داد که بین ژنوتیپ­ها اختلاف معنی­داری ازنظر کلیه صفات مورد بررسی وجود دارد. درصد محتوای آب برگ و اتلاف آب برگ در گونه­های C. reticulatumوC. echinospermumاختلاف معنی‌داری با گونه زراعی نداشت اما درصد محتوای آب برگ در گونه C. bijigum به‌صورت معنی‌داری از گونه‌های دیگر کمتر و اتلاف آب برگ در این‌گونه از سایر گونه‌ها بیشتر بود. میانگین میزان پروتئین در گونه زراعی 21 درصد، در گونه C. bijigum21 درصد، در گونه C. reticulatum 18 درصد و در C. echinospermum 17 درصد بود. کمترین میزان سطح برگ ویژه و بیشترین میزان فنل کل در گونه C. bijigum مشاهده شد. محتوای فنل کل و فلاونوئید در میان ژنوتیپ­های مختلف گونه C. reticulatum از تنوع قابل‌ملاحظه‌ای برخوردار بود که می‌توان از آن برای پیشبرد اهداف اصلاحی مختلف نظیر تهیه غذاهای کاربردی و یا ایجاد واریته های متحمل نسبت به آفات و پاتوژن ها بهره‌گیری نمود.

واژه­های کلیدی:Cicer spp.، نخودهای یکساله، تنوع ژنتیکی، ترکیبات فنلی، درصد پروتئین

* نویسنده مسئول، تلفن: 02632702859 ، پست الکترونیکی: masoumehpouresmael@yahoo.com

مقدمه

 

امروزه اهمیت تنوع ژنتیکی خویشاوندان وحشی گیاهان زراعی در پیشبرد و اصلاح گیاهان بر کسی پوشیده نیست. امکان دورگ‌گیری با خویشاوندان وحشی تلاش برای حفاظت از این منابع باارزش را افزایش داده است. خویشاوندان وحشی بخش جدایی­ناپذیر و سازنده خزانه ژنی گیاهان زراعی هستند، حضور ذخائر ژنی متنوع در این‌گونه­ها موجب شده است که برای اصلاح نخود زراعی به‌منظور بهبود کیفیت و افزایش مقاومت ارقام زراعی نسبت به تنش‌های زنده و غیرزنده به کار گرفته شوند (8، 25، 31و 43).

گونه سیسر آرتینوم(Cicer arietinum L.) تنها گونه زراعی جنس نخود محسوب می­شود. گونه‌های وحشی این جنس شامل 42 گونه می‌باشد که 8 گونه آن یکساله و بقیه چندساله هستند. بررسی تنوع صفات مختلف در گونه‌های وحشی و مقایسه آنها با گونه زراعی با اهداف مختلفی انجام می‌گیرد. ازجمله رابرتسون و همکاران (37) به بررسی تنوع صفات مورفولوژیکی 8 گونه وحشی با گونه زراعی نخود پرداختند و بیشترین اختلاف را بین صفات سطح برگ، عادت رشد، ارتفاع بوته، ارتفاع اولین نیام از سطح خاک، ریزش دانه و وزن 100 دانه مشاهده کردند. از شاخص‌ترین تفاوت­های بین‌گونه‌ای گزارش شده توسط این محققین می‌توان به عرض برگ بیشتر در گونه
C. chorassanicum تعداد شاخه فرعی بیشتر در
C. bijugum و C. reticulatum و زود گلدهی در
C. judaicum اشاره نمود.

برگر و همکاران (9) اختلاف در چرخه زندگی و استراتژی‌های فنولوژیکی گونه زراعی نخود را با گونه­های وحشی C. yamashita، C. echinospermum،
C. reticlatum، C. judicum و C. pinnatifidum مورد مقایسه قرار داده و اشاره کردند، فاصله بین گلدهی و تشکیل غلاف در گونه‌های وحشی به‌صورت معنی‌داری کمتر از گونه زراعی است که می‌تواند دلیلی برای کاهش حساسیت به سرما در گونه‌های وحشی باشد. کنسی و توکر (11) گونه‌های وحشی یکساله نخود را برای مقاومت نسبت به تنش خشکی و گرما در مقایسه با لاین­های زراعی متحمل و حساس ارزیابی کردند. نتایج آنها نشان داد در حالیکه افت محصول در اثر تنش در لاین­های حساس نخود زراعی به 100 درصد رسید، چهار توده از C.reticulutum و یک توده از C.pinnatifidum به اندازه لاین­های شاهد مقاوم، نسبت به تنش متحمل شناسایی شدند.

در مقایسه 17 توده نخود وحشی چند ساله با نخود زراعی برای مقاومت به کرم غلاف خوار
Helicovera armigera(Hubn)تنوع قابل‌توجهی در گونه‌های وحشی چند ساله نخود وجود داشت. گونه C.microphyllum به شدت بهH.armigera  مقاوم بود که می‌توان از این ویژگی برای افزایش پایه مقاومت نخود زراعی نسبت به H.armigera  استفاده نمود (40).اگرچه تاکنون فقط تلاقی‌های بین نخود زراعی C.reticulutum و C. echinospermum با موفقیت انجام‌ شده است، اما گزارشات نشان می‌دهد که هیبریدهای بین‌گونه‌ای نخود زراعی با C.pinnatifidum، C.judicum و C. bijugum نیز امکان‌پذیر می‌باشد (18و 25). موفقیت در این هیبریدهای بین‌گونه‌ای نوید دهنده استفاده از تنوع موجود در گونه‌های وحشی برای افزایش تنوع پایه ژنتیکی گونه زراعی می‌باشد. اگرچه روش‌های نوین نظیر انتقال ژن نیز در این زمینه می‌توانند مؤثر واقع شوند.

تفاوت­های عمده­ای در زمینه عکس­العمل­های فیزیولوژیکی و بیوشیمیایی بین گونه­های گیاهی مختلف و ژنوتیپ­های مختلف یک‌گونه وجود دارد، که از این تنوع می­توان به‌عنوان ابزار شناسایی و دستیابی به ژنوتیپ­های دارای صفات مرتبط باتحمل به تنش­های زنده و غیرزنده بهره برد. به‌عنوان مثال محتوی آب بالا و میزان کم اتلاف آب از برگ‌های قطع‌شده، به تحمل خشکی کمک نموده و به‌عنوان معیار غربالگری در برنامه­های اصلاحی قابل‌استفاده است (46). اختلاف در محتوای نسبی آب برگ می‌تواند برای انتخاب ژنوتیپ‌های با عملکرد بالا که تورگر سلول را برای تولید عملکرد نسبی بالاتر در شرایط تنش حفظ می‌کنند به کار گرفته می­شود (7). یافتن ژنوتیپ‌هایی با سطح برگ ویژه پایین که ظرفیت فتوسنتزی بالاتری به ازاء واحد سطح برگ دارند (28)، وجود همبستگی شدید بین سطح برگ ویژه و کارایی تعرق و درجه پایین اثر متقابل ژنوتیپ در محیط دراین صفت، سطح برگ ویژه را به یک ابزار مفید برای انتخاب کارایی تعرق مبدل ساخته است (47). برگ‌های با سطح برگ ویژه پایین‌تر معمولاً کارایی مصرف آب بالا دارند (47). بنابراین یک راهکار برای تغییر کارایی مصرف آب مطالعه آناتومی برگ و استفاده از ضخامت برگ (کم بودن سطح برگ ویژه) به‌عنوان یک معیار است (29).

ترکیبات فنلی گروه بزرگی از مواد طبیعی گیاهی شامل فلانوئیدها، تانن­ها و آنتوسیانین و... می‌باشد که به دلیل خواص آنتی‌اکسیدانی، آنتی میکروبی و ضدالتهاب (19، 21 و 41) ازیک‌طرف نقش مهمی در نگهداری محصولات غذایی و حفظ سلامتی انسان ایفا می­کنند و از طرف دیگر به دلیل نقشی که به‌عنوان ترکیبات ضد تغذیه‌ای در مقابله با پاتوژن­ها و آفات مختلف ایفا می‌کنند در تحمل تنش‌های زیستی نقش بسزایی دارند (42و 45). بعلاوه این ترکیبات به­عنوان آنتی‌اکسیدان‌های غیرآنزیمی نقش مؤثری در تحمل به تنش‌های محیطی ازجمله سرما دارند (34). مطالعات متعددی به نقش اکوفیزیولوژی این ترکیبات به‌عنوان یکی از نشانگرهای بیوشیمیایی دفاعی گیاه در برابر تنش‌های محیطی اشاره دارند (1، 2، 3، 20، 22، 35و 44).

ایجاد ارقام مقاوم به آفات و بیماری‌ها و ایجاد ارقام متحمل به سرما، خشکی، شوری جز اهداف مهم اصلاحی نخود به شمار می‌روند. ازاین‌رو این تحقیق باهدف بررسی تنوع و مقایسه صفات فیزیولوژیکی و بیوشیمیایی بین سه گونه مختلف نخود وحشی با گونه زراعی و امکان بهره­گیری از تنوع موجود در اجداد وحشی در کارهای اصلاحی به‌منظور افزایش میزان تحمل نسبت به تنش‌های زیستی و غیرزیستی و تأمین غذای کاربردی با تأمین سلامت غذایی بیشتر به اجرا درآمد.

مواد و روشها

طراحی آزمایش، مراحل جوانه­دار کردن، کشت و رشد نمونه‌های نخود: به‌منظور ارزیابی صفات فیزیولوژیکی و بیوشیمیایی در ژنوتیپ­های نخود وحشی و مقایسه آن با ژنوتیپ­های نخود زراعی، آزمایشی گلخانه­ای در قالب طرح کاملاً تصادفی با 10 تیمار و 4 تکرار به اجرا درآمد. مواد گیاهی مورد آزمایش 10 ژنوتیپ از جنس نخود از گونه­های C. echinospermum، C.bijigum،
 C. reticulatum وarietinum .C  بود که از بانک ژن گیاهی ملی ایران مؤسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر دریافت گردید (جدول 1).

 

جدول 1- مشخصات ژنوتیپ های مورد بررسی

شماره ژنوتیپ

کد ژنوتیپ در بانک ژن

گونه

کشور مبدأ

تیپ

1

4493 TN.

C. echinospermum

ترکیه

وحشی

2

4627TN.

reticulatumC.

ترکیه

وحشی

3

4563TN.

C. reticulatum.

ترکیه

وحشی

4

4557 TN.

C.reticulatum

ترکیه

وحشی

5

215362KC.

C.arietinum

ایران

زراعی

6

216277KC.

C. arietinum

ایران

زراعی

7

5290TN.

C. bijigum

ایران

وحشی

8

5355TN.

C. bijigum

ایران

وحشی

9

5356TN.

C. bijigum

ایران

وحشی

10

5369TN.

C. bijigum

ایران

وحشی

 

 

در ابتدا به منظور تسهیل جوانه‌زنی نخودهای وحشی، خفتگی بذرهای مربوطه با کاربرد تیمارهای از قبیل خیساندن و سمباده زدن و خراش دهی برطرف شد. بذرهای آماده شده پس از ضدعفونی شدن در ظرف پتری دیش کشت شدند. پس از جوانه‌زنی و تولید یک تا 2 برگچه، گیاهچه­ها در لیوان‌های یکبار مصرف حاوی مخلوطی از (خاک، ماسه و پیت به نسبت حجمی 2:1:1) کشت شده و در گلخانه قرار داده شدند. با رشد گیاهچه­ها جهت دوام و پایداری هرچه بیشتر، گیاهان به گلدان­های بزرگتر با همان ترکیب خاک منتقل شدند. خاک تهیه شده از نظر بافت اسیدیته و هدایت الکتریکی مورد آزمایش قرارگرفت (جدول 2). کاشت به‌صورت 2 گیاهچه در هر گلدان صورت گرفت. در طول دوره رشد گیاه هر 2 هفته یکبار گلدان­ها با کود فوماسکو کود دهی شدند و زمان آبیاری به‌صورت بصری تعیین شد. باتوجه به گرمی هوا و تبخیر و نیاز گیاه آبیاری به‌صورت یک روز در میان تا زمان استقرار کامل گیاه صورت گرفت و پس‌ازآن آبیاری هر هفته 2 بار صورت گرفت.

در طول دوره رشد گیاهان شرایط گلخانه در فتوپریود طبیعی، میانگین دمای روز 25 و دمای شب 18 درجه سانتی­گراد و رطوبت نسبی 60-50 درصد حفظ شد. شکل 1 تصویری از مراحل کشت گیاهان نخود وحشی را نشان می­دهد.

 

جدول 2- خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک گلدان‌ها

ویژگی (واحد)

مقدار

ویژگی (واحد)

مقدار

بی‌کربنات (میلی اکی والان بر لیتر)

4/5

ماسه (%)

21/59

کلر (میلی اکی والان بر لیتر)

17

سیلت (%)

01/36

کلسیم و منیزیم محلول (میلی اکی والان بر لیتر)

36

رس(%)

78/4

سدیم محلول (میلی اکی والان بر لیتر)

5/12

بافت خاک

لوم شنی

هدایت الکتریکی (دسی زیمنس بر متر)

52/4

اسیدیته ds/m

65/7

 

     
     

شکل 1- تصویری از مراحل جوانه­دار کردن، کشت و رشد نخودهای وحشی در گلخانه

 

ارزیابی صفات فیزیولوژیکی: به دلیل بروز خطا در زمان نمونه‌برداری، اندازه‌گیری صفات فیزیولوژیکی تنها در هفت ژنوتیپ از ده ژنوتیپ وارد شده در مطالعه و در مرحله رویشی گیاهان صورت پذیرفت. به این منظور پس از گذشت دو ماه از زمان انتقال نمونه‌ها به گلدان‌های بزرگ نسبت به اندازه‌گیری صفات فیزیولوژیکی مبادرت شد. برای اندازه‌گیری محتوای نسبی آب برگ (RWC) ابتدا پنجمین برگ توسعه‌یافته از بالا از هر گیاه جداشده و سپس وزن‌تر آنها با ترازوی دقیق آزمایشگاهی اندازه­گیری شد. بعد ازآن برگ­ها ابتدا با آب مقطر شستشو داده شد و سپس در آب مقطر دیونیزه غوطه­ور شدند و به مدت 16 ساعت در دمای C° 4 در تاریکی قرار داده شدند (23). سپس هرکدام از نمونه­های برگی از ظرف خارج شد و به کمک کاغذ صافی آب اضافه آن­ها گرفته شد و مجدداً توزین شد. به این ترتیب وزن تورژسانس برگ­ها به دست آمد. سپس برای تعیین وزن خشک، نمونه­ها در داخل انکوباتور با دمای C° 70 به مدت 48 ساعت قرار داده شدند و مجدداً وزن آن­ها اندازه‌گیری شد. سپس محتوای نسبی آب برگ‌بر اساس رابطه زیر محاسبه شد.

RWC (%) = [(وزن خشک – وزن‌تر) / (وزن خشک – وزن تورژسانس)] ×100

برای اندازه‌گیری درصد اتلاف آب برگ (RWL)، ابتدا از هر گیاه در هر گلدان پنجمین برگ توسعه‌یافته از بالا جدا شد و با ترازوی دقیق آزمایشگاهی وزن دقیق هر نمونه برگی اندازه­گیری شد. سپس نمونه‌های برگی به مدت 4 ساعت در انکوباتور با دمای 30 درجه سانتی‌گراد قرار داده شدند و سپس مجدداً توزین گردید. درصد اتلاف آب برگ

از رابطه زیر محاسبه شد (14 و17).

RWL (%) = [(وزن پس از 4 ساعت- وزن‌تر) / (وزن خشک- وزن‌تر)] ×100

برای اندازه‌گیری سطح برگ ویژه، نمونه‌های برگی از هر گیاه در هر گلدان جدا شد، پس از اندازه‌گیری سطح برگ‌ها، وزن خشک برگ­ها با قراردادن نمونه­های برگی در انکوباتور با دمای C°70 برای مدت 48 ساعت اندازه­گیری شد. سطح برگ ویژه از نسبت سطح برگ­ها به وزن خشک آنها محاسبه شد.

ارزیابی صفات بیوشیمیایی: صفات بیوشیمیایی در بذرهای هر ده ژنوتیپ مورد بررسی دراین مطالعه مورد ارزیابی قرارگرفت. به این منظور بذرها از گیاهانی که به ترتیب شرح داده شده در فوق کشت شده و در شرایط یکسانی رشد نموده بودند پس از مرحله رسیدگی کامل برداشت شده و برای اندازه‌گیری محتوای پروتئین، میزان ترکیبات فنلی و فلاونوئید کل به شرح زیر مورد استفاده قرارگرفت.

برای اندازه­گیری محتوای پروتئین دانه به روش کجلدال، ابتدا نمونه بذرهای خشک شده میکس شد و سپس با ترازو مقدار نیم گرم از نمونه توزین شده و داخل بالن ریخته شد. مقداری کاتالیزور (سولفات پتاسیم + سولفات مس و اکسید سدیم) اضافه شد و سپس به آن اسیدسولفوریک غلیظ اضافه کرده و برای انجام مرحله هضم بالن را روی شعله قرار داده تا زمانی که رنگ محلول از قهوه‌ای تیره به سبز تغییر کند. بعد از تغییر رنگ محلول به سبز هم 30 دقیقه دیگر نیز محلول روی حرارت باقی ماند. زمانی که محلول درون بالن سرد شد به آن  150- 200 میلی‌لیتر آب مقطر اضافه و بالن به ست تقطیر وصل شد. با این عمل نیتروژن­های نمونه تقطیرشده و در اسید بوریک 3 درصد که به ست تقطیر وصل بود جمع شد. تجمع نیتروژن در آنجا موجب ایجاد رنگ سبز شد. سپس در مرحله آخر نیتروژن با اسید کلریک 1/0 نرمال تیتر شد که موجب تغییر رنگ محلول از سبز به صورتی شد و سپس با استفاده از اعداد بدست آمده و جاگذاری در رابطه زیر مقدار پروتئین را محاسبه شد (34). در این فرمول m وزن نمونه، N نرمالیته اسید مصرفی، V حجم اسیدکلریدریک مصرفی، N درصد ازت و عدد ثابت 14% عدد جرمی ازت را نشان می‌دهد.

 

اندازه­گیری فنل کل به روش کم و همکاران (10) انجام شد. به این منظور ابتدا 1/0 میلی­گرم بذر پودر شده با یک میلی­لیتر محلول اسیدکلریدریک (شش مولار) و پنج میلی­لیتر محلول 75 درجه متانول در آب مخلوط گردید. محلول حاصل در حمام آبی با دمای 90 درجه سانتی­گراد به مدت دو ساعت تکان داده شد. سپس اجازه داده شد تا دمای محلول به دمای اتاق کاهش پیدا کند و سپس با آب مقطر رقیق‌شده و حجم آن به 10 میلی­لیتر رسانده شد. یک میلی­لیتر از محلول با پنج میلی­لیتر محلول فولین که نه برابر رقیق شده بود و 15 میلی­لیتر کربنات سدیم (غلظت هفت گرم در 100 میلی­لیتر) مخلوط گردید. محلول حاصل به حجم 100 میلی­لیتر رسانده و به‌خوبی تکان داده شد. مقدار جذب محلول پس از پایدار شدن در 760 نانومتر توسط دستگاه اسپکتروفتومتر در برابر شاهدی که تمامی مراحل استخراج را گذراند ولی بجای بذر پودر شده از آب مقطر در تهیه آن استفاده شد، قرائت گردید. تمامی مراحل استخراج توسط غلظت­های گوناگون محلول اسید گالیک (4/0، 1، 6/1 و 2/2 میلی­گرم بر میلی­لیتر) بجای عصاره تکرار و منحنی استاندارد رسم گردید. با استفاده از منحنی استاندارد مقدار کل ترکیبات فنلی موجود در عصاره اندازه­گیری و برحسب میکروگرم اسید گالیک موجود در یک گرم بذر پودر شده گزارش گردید (10).

برای اندازه­گیری محتوای فلاونوئید، ابتدا عصاره متانولی به روش ذکرشده در بند قبل تهیه شد. سپس 5/0 میلی­لیتر از عصاره در 5/1 میلی­لیتر متانول حل و 1/0 میلی­لیتر آلومینیوم کلراید 10 درصد به آن اضافه شد. سپس 1/0 میلی­لیتر محلول پتاسیم استات 1 مولار و 8/2 میلی­لیتر آب مقطر به این مخلوط اضافه شد و به مدت 30 دقیقه در دمای اتاق نگهداری شد. جذب مخلوط حاصل در طول‌موج 415 نانومتر توسط اسپکتروفوتومتر اندازه­گیرى شد. برای تهیه شاهد به جای عصاره متانولی از متانول خالص استفاده شد و کلیه مراحل کار بر روی آن انجام شد. میزان فلاونوئید با استفاده از منحنى استاندارد براساس میلی­گرم کوئرستین در گرم عصاره گزارش شد (12). آنالیز واریانس متناسب با طرح آزمایشی پیاده شده و مقایسه میانگین اثرات تیمارها در سطح احتمال (05/0P<) با کاربرد آزمون LSD در مقایسه با نخودهای زراعی با استفاده از نرم‌افزار SPSS16 انجام شد.

نتایج

تنوع صفات فیزیولوژیکی در میان گونه‌های مختلف نخود: نتایج مربوط به آنالیز واریانس صفات فیزیولوژیکی (جدول 3) در بین ژنوتیپ­های مورد بررسی نشان داد که ازنظر صفات محتوای آب برگ و سطح برگ ویژه اختلاف معنی­دار در سطح احتمال (0.05P<) و ازنظر درصد اتلاف آب برگ و سطح برگ اختلاف معنی‌دار در سطح احتمال (0.01P<) بین ژنوتیپ­ها وجود دارد.

 

جدول 3- تجزیه واریانس صفات فیزیولوژیکی مورد بررسی در بین هفت ژنوتیپ مختلف نخود

منابع تغییرات (S/O/V)

درجه آزادی

میانگین مربعات

محتوای آب برگ

سطح برگ

سطح برگ ویژه

درصد اتلاف آب

ژنوتیپ

6

092/342*

13/43690**

453/0*

069/622**

خطای آزمایش

21

027/106

973/3970

102/0

455/7

کل

27

 

 

 

 

**، * به ترتیب بیانگر معنی‌دار بودن اثر ژنوتیپ در سطح احتمال 1%، 5% است.

 

 

درصد محتوای آب برگ در گونه زراعی 65 درصد، در C.bijigum55 درصد، در C.reticulatum70 درصد و در C.echinospermum75 درصد بود. مقایسه درصد محتوای آب برگ در ژنوتیپ­های نخود، با روش LSD نشان داد ژنوتیپ 216277 گونه زراعی با ژنوتیپ 4557 گونه C.reticulatum و گونه C.echinospermum در درصد محتوای آب برگ اختلاف معنی­دار داشتند. کمترین محتوای آب برگ مربوط به گونه C.bijigumبود و محتوای آب برگ این‌گونه با دیگرگونه‌های وحشی اختلاف معنی­داری نشان داد (شکل 2).

 C. echinospermum

 C. reticulatum

 C. bijigum

 C. arietinum

 

 

میانگین درصد اتلاف آب نسبی در گونه زراعی 25 درصد، در C.bijigum60 درصد، در C.reticulatum30 درصد و در C. echinospermum نیز30 درصد بود. مقایسه اتلاف آب نسبی در ژنوتیپ­های نخود، با روش LSD نشان داد اختلاف معنی­داری بین درصد اتلاف آب‌گونه C.bijigumو سایر گونه هاوجود دارد. هم‌چنین درصد اتلاف آب برگ ژنوتیپ 4557 گونهC.reticulatum به‌صورت معنی‌داری بیشتر از گونه­ی زراعی بود (شکل 3).

 

 

 

 

 

شکل 2- تنوع درصد محتوای آب برگ در ژنوتیپ­های مختلف نخود. گونه C.arietinum تنها گونه زراعی و سایر گونه‌ها، گونه‌های وحشی جنس نخود می‌باشند.

 

 
 

 C. echinospermum

 C. reticulatum

 C. bijigum

 C. arietinum

 

 

 

 

 


 

شکل 3- تنوع درصد اتلاف آب در ژنوتیپ­های مختلف نخود. گونه C.arietinum تنها گونه زراعی و سایر گونه‌ها، گونه‌های وحشی جنس نخود می‌باشند.

میانگین سطح برگ ویژه در گونه زراعی 10/2 گرم بر سانتی­متر مربع، در گونه C.bijigum 2گرم بر سانتی­مترمربع، در گونه C.reticulatum 40/2 گرم بر سانتی­متر مربع و در گونه C.echinospermum 40/2 گرم بر سانتی­مترمربع می­باشد. بنابراین به‌طور کلی سطح برگ ویژه در گونه زراعی کمتر از گونه‌های وحشی است (شکل 4 ).

 
 

 C. echinospermum

 C. reticulatum

 C. bijigum

 C. arietinum

 

 

 

 


 

شکل 4- تنوع سطح برگ ویژه در ژنوتیپ­های مختلف نخود. گونه C.arietinum تنها گونه زراعی و سایر گونه‌ها، گونه‌های وحشی جنس نخود می‌باشند.

تنوع صفات بیوشیمیایی در میان گونه‌های مختلف نخود: نتایج مربوط به آنالیز واریانس صفات بیوشیمیایی (جدول 4) در بین ژنوتیپ­های مورد بررسی نشان داد که ازنظر صفات محتوای پروتئین، فلاونوئید و فنل کل اختلاف معنی­داری بین ژنوتیپ­ها در سطح احتمال (0.01P<)  وجود دارد.

 

جدول 4- تجزیه واریانس صفات بیوشیمیایی مورد بررسی در بین ده ژنوتیپ مختلف نخود

منابع تغییرات (S/O/V)

درجه آزادی

میانگین مربعات

محتوای پروتئین

محتوای فلاونوئید

محتوای فنل کل

ژنوتیپ

9

551/21**

064/0**

004/0**

خطای آزمایش

30

1

004/0

0

کل

39

 

 

 

** بیانگر معنی‌دار بودن اثر ژنوتیپ در سطح احتمال 1% است.

 

 

مقایسه محتوای پروتئین در میان گونه‌های مختلف نشان داد (شکل 5)، میانگین میزان پروتئین در گونه زراعی 21درصد، در C.bijigum21 درصد، در C.reticulatum 18درصد و در C.echinospermum 17 درصد می­باشد. مقایسه میانگین میزان پروتئین، با روش LSD نشان داد اختلاف معنی­داری بین میزان پروتئین گونه­ی زراعی و گونه C.bijigumوجود ندارد اما محتوای پروتئین گونه‌ی زراعی به‌صورت معنی‌داری بیشتر از دو گونه دیگر است. در بین ژنوتیپ­های مختلف تمام گونه­ها نیز اختلاف معنی­داری وجود دارد.

مقایسه محتوای فلاونوئید در میان گونه‌های مختلف نشان داد، میانگین این صفت در گونه زراعی 17/ 0میکروگرم بر گرم، در C.bijigum12/0میکروگرم بر گرم، در C.reticulatum 32/0 میکروگرم بر گرم و در C.echinospermum 17/0 میکروگرم بر گرم بود. مقایسه میانگین میزان فلاونوئید، با روشLSD نشان داد میزان فلاونوئید ژنوتیپ های مختلف گونه C.reticulatum با یکدیگر اختلاف معنی‌دار نشان دادند. در گونه‌های C.bijigum و گونه زراعی اختلاف معنی‌داری بین ژنوتیپ های مختلف مشاهده نشد. ژنوتیپ 4557 و 4563 گونه­ی C.reticulatum با یکدیگر و با سایر ژنوتیپ­های دیگر گونه­ها نیز اختلاف معنی­داری نشان دادند (شکل 6).

 

 C. echinospermum

 C. reticulatum

 C. bijigum

 C. arietinum

 

 

 

 

 


 

شکل 5- تنوع درصد پروتئین در بذر ژنوتیپ های مختلف نخود. گونه C.arietinum تنها گونه زراعی و سایر گونه‌ها، گونه‌های وحشی جنس نخود می‌باشند.

 

 
 

 C. echinospermum

 C. reticulatum

 C. bijigum

 C. arietinum

 

 

 

 

 

 


 

شکل 6- تنوع میزان فلاونوئید در بذر ژنوتیپ های مختلف نخود. گونه C.arietinum تنها گونه زراعی و سایر گونه‌ها، گونه‌های وحشی جنس نخود می‌باشند.

 

میانگین میزان فنل کل در کلیه گونه­های وحشی از گونه زراعی بیشتر بود. میانگین میزان فنل کل در گونه زراعی 09/0 میکروگرم بر گرم، در C.bijigum13/0میکروگرم بر گرم، در C.reticulatum 11/0 میکروگرم بر گرم و در C.echinospermum 13/0 میکروگرم بر گرم می­باشد. مقایسه میانگین میزان فنل کل، با روش LSD نشان داد، اگرچه میزان فنل کل تنوع قابل‌ملاحظه ای بین ژنوتیپ­های مختلف گونه C.reticulatum دارد اما این محتوا در کلیه ژنوتیپ­های گونه C.bijigum و C.echinospermum در سطح بالایی وجود دارد. به‌طوری که اختلاف معنی‌داری ژنوتیپ­های این دو گونه با ژنوتیپ های گونه زراعی دارند. بین میزان فنل کل ژنوتیپ 4627 گونه­ی C.reticulatum با سایر ژنوتیپ­های دیگر گونه­ها اختلاف معنی­داری وجود دارد. در ژنوتیپ­های مختلف گونه زراعی با یکدیگر اختلاف معنی­داری ازنظر محتوای ترکیبات فنلی دیده نشد و به‌صورت معنی‌داری این میزان از محتوای ترکیبات فنلی گونه‌های وحشی پایین‌تر بود (شکل 7).

بحث

نتایج مربوط به آنالیز واریانس صفات مختلف نشان‌دهنده وجود تنوع قابل‌ملاحظه ازنظر صفات فیزیولوژیکی و بیوشیمیایی مورد بررسی در بین ژنوتیپ­های مختلف بود. اگرچه اختلاف معنی­داری بین میزان پروتئین گونه­ی زراعی و گونه C.bijigumدیده نشد اما گونه‌ی زراعی با دو گونه C. echinospermum و C.reticulatumدر میزان پروتئین اختلاف معنی­دار نشان داد. در بین ژنوتیپ­های مختلف تمام گونه­ها نیز اختلاف معنی­داری ازنظر این صفت وجود داشت. این نتیجه نشان­دهنده وجود تنوع ژنتیکی بالا ازنظر میزان پروتئین نه تنها در گونه­های مختلف بلکه در میان ژنوتیپ­های مختلف یک‌گونه می­باشد و نشان­دهنده امکان بهره­برداری از این تنوع برای اصلاح و بهینه­سازی این صفت می­باشد.

 

 

 

 

 C. echinospermum

 C. reticulatum

 C. bijigum

 C. arietinum

 

شکل 7- تنوع میزان فنل کل در بذر ژنوتیپ های  مختلف نخود. گونه C.arietinum تنها گونه زراعی و سایر گونه‌ها، گونه‌های وحشی جنس نخود می‌باشند.

 

اکامپو و همکاران (30) در ارزیابی  228 توده از گونه‌های وحشی یکساله نخود برای جستجوی محتوای پروتئین دانه بیشتر از نخود زراعی در مرکز بین‌المللی تحقیق کشاورزی در نواحی خشک تنوع قابل‌ملاحظه ای را بین گونه‌های مختلف مشاهده نمودند، طبق این مشاهدات تنوع محتوای پروتئین دانه از 168 گرم بر کیلوگرم در C.cuneatum تا 268 گرم بر کیلوگرم در C.pinnatifidum با میانگین محتوای پروتئین دانه 207 گرم بر کیلوگرم در میان هشت گونه وحشی متغیر بود.

مقایسه محتوای فلاونوئید در میان گونه‌های مختلف نشان‌دهنده تنوع درون گونه‌ای بالا ازنظر این صفت در میان ژنوتیپ های مختلف گونه C.reticulatum می‌باشد. وجود تنوع بالا ازنظر میزان فلاونوئید در گونه C.reticulatumنشان می­دهد که می­توان از این‌گونه برای اصلاح و افزایش محتوای فلاونوئید گونه زراعی بهره جست تا به این شکل قدم مثبتی برای تهیه غذاهای کاربردی (functional food) و سالم‌سازی تغذیه در جهت افزایش خصوصیات ضد سرطانی غذاها برداشت. میانگین میزان فنل کل در کلیه گونه­های وحشی از گونه زراعی بیشتر بود. اگرچه میزان فنل کل تنوع قابل‌ملاحظه ای بین ژنوتیپ­های مختلف گونه C.reticulatum نشان داد اما این محتوا در کلیه ژنوتیپ­های گونه C.bijigum و C.echinospermum در سطح بالایی وجود داشت.

وفور ترکیبات فنلیک در حبوبات، این مواد را به‌عنوان منابع غذایی مهم سرشار از آنتی‌اکسیدان‌های فعال نموده است. مقادیر فعالیت پلی فنل­ها، فلاونوئیدها و آنتی‌اکسیدان­ها میان حبوبات مختلف به شدت فرق می‌کند (39، 48 و 49). نخود منبع خوبی برای ترکیبات بیواکتیو (پلی فنل­ها و فلاونوئیدها) است (5و 13). پوسته رنگی نخود حاوی سطح بالای ترکیبات پلی فنلیک است (16). تنوع رنگ پوشش بذر نخود رنگی را مدلی بالقوه و قوی برای بررسی‌های غذاهای کاربردی ساخته است. نتایج به‌دست‌آمده در این تحقیق نشان می­دهد که اصلاح و بهینه­سازی محتوای ترکیبات فنلی گونه زراعی با بهره­گیری از تنوع موجود در ژرم­پلاسم خویشاوندان وحشی آن وجود دارد. ترکیبات فنلی و فلاونوئیدها به دلیل داشتن خواص آنتی­اکسیدانی منحصر به فرد، امروزه نقش بسیار مهمی در سالم­سازی تغذیه بشر برای در دسترس قرارگرفتن رژیم ضد سرطان دارند و از اینرو می­توان از این خزانه ژنی ارزشمند برای افزایش کیفیت تغذیه­ای گونه زراعی استفاده نمود. علاوه بر این با توجه به اینکه یکی از اعمال بیولوژیکی فلاونوئیدها نقش حفاظتی آنها در برابر تنش‌ها به‌خصوص دفاع در برابر پاتوژن­ها و تحمل درجه حرارت پایین می‌باشد (36 و38)، امروزه توجه خاصی به افزایش سطح بیان این ترکیبات در گیاه از طریق روش‌های اصلاح سنتی و یا انتقال ژن برای افزایش توان تحمل آن در مواجهه با عوامل تنش‌زا می­شود. از اینرو این اعتقاد وجود دارد که تحقیقات در مورد وجود فلاونوئیدها در گونه‌های وحشی نخود که مقاومت به بیماری و آفات را تضمین می‌کنند باید تقویت شوند (26). در بررسی بر روی گونه‌های نخود وحشی مشخص‌شده است که گونه‌هایی که ایزوفلاونوئید بیشتری در مقایسه با بقیه دارند خاصیت ضد تغذیه‌ای بیشتری برعلیه Helicovera armigera، مهم‌ترین آفت نخود دارند (32).

مقایسه درصد محتوای آب برگ در ژنوتیپ­های نخود نشان داد که درصد محتوای آب برگ در گونه‌های C.reticulatumو C.echinospermumبیشتر از گونه زراعی و در گونه C.bijigumکمتر از گونه زراعی بود. محتوای آب نسبی برگ یک شاخص کلیدی نشان‌دهنده درجه هیدراتاسیون بافت یا سلول است که برای بهینه انجام شدن اعمال فیزیولوژیکی و فرآیندهای رشد ضروری است (4). اختلاف در محتوای نسبی آب برگ می‌تواند برای انتخاب ژنوتیپ‌های با عملکرد بالا که تورگر سلول را برای تولید عملکرد نسبی بالاتر در شرایط تنش حفظ می‌کنند به کار گرفته شود (7). محتوای نسبی آب بالای ژنوتیپ­های مقاوم احتمالاً به توانایی بهتر آنها برای دریافت آب در پتانسیل­های پایین آب خاک مربوط است، این ویژگی موجب حفظ تورگر و در نتیجه فرایندهای وابسته به تورگر نظیر باز بودن روزنه‌ها، فتوسنتز، رشد بخش هوایی و گسترش و توسعه ریشه در اعماق خاک می‌شود (6). بنابراین از بالا بودن محتوای نسبی آب برگ گونه­های C.reticulatumو  C.echinospermum می­توان برای افزایش تحمل خشکی گونه زراعی از طریق تلاقی بین‌گونه‌ای و یا از طریق روش­های انتقال ژن بهره برد.

مقایسه میانگین سطح برگ ویژه در گونه‌های مختلف نخود نشان داد که سطح برگ ویژه در گونه زراعی و گونه C.bijigum به ترتیب کمتر از سایر گونه‌های وحشی است. بنابراین در این صفت برتری با گونه زراعی و گونه C.bijigum است. زیرا برگ­های با سطح برگ ویژه پایین­تر معمولاً کارایی مصرف آب بالاتری داشته و ظرفیت فتوسنتزی بالاتری به ازاء هر واحد سطح برگ دارند. کاهش سطح برگ موجب کاهش از دست رفتن آب از طریق تعرق می‌شود. این کاهش می‌تواند به‌واسطه افزایش ریزش برگ‌ها در تنش و یا تغییر در مورفولوژی برگ‌ها با کاهش تعداد برگچه‌ها و یا کوچک شدن برگ‌ها صورت پذیرد (15). سطح برگ ویژه نشان دهنده دانسیته و ضخامت برگ است. سطح برگ ویژه یک پارامتر انعطاف‌پذیر است که بستگی به فاکتورهای متعددی ازجمله سن برگ و شرایط رشد دارد و درواقع نشان دهنده اثر شرایط محیطی بر ساختمان برگ است (27). گونه‌های با سطح ویژه برگ پایین‌تر، معمولاً برگ‌های کوچکتر و ضخیم‌تری دارند و تعداد واحد فتوسنتز کننده بیشتری در واحد سطح برگ دارند. این گیاهان درواقع دارای یک مکانیسم حفاظتی هستند که ازیک‌طرف برای انجام فتوسنتز کافی و راه انداختن فرایندهای ضروری سطح برگ را در حد مطلوب حفظ کرده و از طرف دیگر از اتلاف آب بیشتر به‌واسطه داشتن سطح تبخیر و تعرق بیشتر جلوگیری می‌نماید (24).

پوراسماعیل و همکاران (33)در بررسی صفات فیزیولوژیکی مؤثر در تحمل خشکی در سه گونه وحشی نخود نشان دادند که گونه­های مختلف مکانیسم­های متفاوتی را برای کاهش اثرات مخرب تنش خشکی به کار می­گیرند. بر این اساس کارایی بالای فتوسنتز از طریق حفظ نسبت بالای Fv/Fm در C. echinospermum و C. reticulatum میزان فتوسنتز بیشتر در واحد سطح برگ از طریق حفظ محتوای کلروفیل بالاتر در C. judaicum و C. reticulatum مکانیسم­های احتمالی تحمل خشکی در این گونه­ها گزارش شدند. بنابراین اگرچه گونه C.bijigum محتوای آب پایین دارد اما با داشتن سطح برگ ویژه پایین
می‌تواند تحمل بهتری نسبت به خشکی نشان بدهد. این مسئله نشان می‌دهد گونه‌های مختلف مکانیسم‌های فیزیولوژیکی و بیوشیمیایی بالقوه متفاوتی دارند که این مکانیسم‌ها به سازگاری بهتر آنها با شرایط اکولوژیکی‌شان کمک می‌کند. وجود این اختلافات نوید دهنده امکان بهره‌برداری از پتانسیل‌های موجود در خویشاوندان وحشی برای بهبود صفات گونه‌های زراعی می­باشد.

نتیجه‌گیری

تنوع  ژنتیکی  اساس اصلاح نباتات است، ازاین‌رو ارزیابی

تنوع ژنتیکی در گیاهان زراعی و خویشاوندان وحشی آنها برای برنامه‌های اصلاح نباتات و حفاظت از ذخایر توارثی از اهمیت زیادی برخوردار است. شناخت تنوع ژنتیکی و تخمین میزان تنوع ژنتیکی به‌عنوان یکی از گام‌های پایه‌ای و اساسی در نگهداری و حفاظت مواد ژنتیکی در بانک‌های ژن و اجرای برنامه‌های به نژادی است. تجربیات به‌دست‌آمده در این تحقیق نشان می‌دهد که تنوع بالقوه نه تنها در میان گونه‌های مختلف بلکه در بین ژنوتیپ های مختلف یک‌گونه وجود دارد که از این تنوع می‌توان برای بالابردن پایه ژنتیکی ارقام زراعی استفاده نمود. از اینرو ضرورت دارد تا ساختار ژنتیک گونه‌های وحشی به‌خوبی مورد بررسی قرار بگیرد تا بتوان از ظرفیت‌های بالقوه موجود در این نمونه‌ها برای پیشبرد اهداف اصلاحی و تأمین امنیت غذایی استفاده نمود.

1- سمانه اسدی صنم، س.، زوازه، م.، اله پیردشتی، ه.، سفیدکن، ف.، و نعمت­زاده، ق. ع.، 1394. بررسی پاسخ‌های بیوشیمیایی و فیزیولوژیک گیاه دارویی سرخارگل (Echinacea purpurea (L) Moench) به تنش دمای پایین. فرایند و کارکرد گیاهی، 4(12)، صفحات 28-11.
2- فیروزه، ر.، خاوری نژاد، ر. ع.، نجفی، ف.، و سعادتمند، س.، 1396. اثرات جیبرلین بر محتوای رنگیزه­های فتوسنتزی، پرولین، فنل و فلاونوئید در گیاه دارویی مرزه (Satureja hortensis L.) تحت تنش شوری، مجله پژوهش‌های گیاهی، ص 889-901.
3- نیک‌رو، م.، خلدبرین، ب.، نژادستاری، ط.، و نجفی، ف.، 1395. اثر سدیم نیتروپروساید (SNP) بر برخی عوامل فیزیولوژیکی گیاه کلزا (Brassica napus L.) تحت تنش خشکی، مجله پژوهش‌های گیاهی، 29(3)، صفحات 644-658.
 
4- Ali, M. A., Abbas, A., Niaz, S. H., Zulkiffal, M., and Ali, S. H., 2009. Morpho-physiological Criteria for drought Tolerance in Sorghum (Sorghum bicolor) at Seedling and Post-anthesis Stages. Int J Agri Biol, 11, PP: 674-680.
5- Aparicio-Fernandez, X., Reynoso-Camacho, R., Castano Tostado, E., Garcia-Gasca, T., Gonzalez de Mejie, E., Guzman-Maldonado, S., Elizondo, G., Yousef, G. G., Lila, M. A., and Loarca-Pina, G., 2008. Antiradical capacity and Induction of apoptosis in HeLa cells by a Phaseolus vulgaris extract. Plant Foods for Human Nutrition, 63, PP: 35-40.
6- Bajji, M., Lutts, S., and Kinet, J. M., 2000. Physiological changes after exposure to and recovery from polyethylene glycol-induced water deficit in callus cultures issued from durum wheat (Triticum durum Desf.) cultivars differing in drought resistance. Journal of Plant Physiology, 156, PP: 75-83.
7- Bayoumi, T. Y., Eid, M. H., and Metwali, E. M., 2008. Application of physiological and biochemical indices as a screening technique for drought tolerance in wheat genotypes. African Journal of Biotechnology, 7, PP: 2341-2352.
8- Berger, J., Aboo, S., and Turner, N. C., 2003. Ecogeography of annual wild Cicer Species. Crop Science, 43, PP: 1076-1090.
9- Berger, J., Turner, N. C. T., and Buck,R. P., 2006. Wild and cultivated Cicer species different evolutionary paths lead to differentphonological strategies that can be exploited to broaden the adaptation of chickpea (C. arietinum L.). 4th International Crop Science congress.
10- Çam, M., Hısıl, Y., and Durmaz, G., 2009. Classification of eight pomegranate juices based on antioxidant capacity measured by four methods. Food Chemistry, 112, PP: 721-726.
11- Canci, H, and Toker, C., 2009. Evaluation of yield criteria for drought and heat resistance in Chickpea (Cicer arietinum L.). Journal of Agronomy and Crop Science, 195(1), PP: 47–54.
12- Chang, C. C., Yang, M. H., Wen, H. M., and Chern, J. C., 2002. Estimation of total flavonoid content in propolis by two complementary colorimetric methods. Journal of Food and Drug Analysis, 10, PP: 178-182.
13- Dong, M., He, X., and Liu, R. H., 2010. Phytochemicals of black bean seed coats: isolation, structure elucidation and their antiproliferative and antioxidative activities. Journal of Agricultural and Food Chemistry, 55 (15), PP: 6044-6051.
14- Farshadfar, E., and Sutka, J., 2002. Screening drought tolerance criteria in maize. Acta Agronomical Hungarica, 50 (4), PP: 411-416.
15- Gaur, P. M., Krishnamurthy, L., and Kashiwagi, J., 2008. Improving drought avoidance root traits in chickpea. Current Status of Research at ICRISAT, 11, PP: 3-11.
16- Heimler, P., Vignolini, M., Dini, G., and Romani, A., 2005. Rapid Tests to Assess the Antioxidant Activity of Phaseolus vulgaris L. Dry Beans. Journal of Agricultural and Food Chemistry, 53, PP: 3053-3056.
17- Gavuzzi, P., Rizza, F., Palumbo, M., Campanile, R. G., Ricciardi, G. L., and Borghi, B., 1997. Evaluation of field and laboratory predictors of drought and heat tolerance in winter cereals. Canadian Journal of Plant Science, 77, PP: 523-531. 
18- Iruela, M., Rubio, J., Cubero, J. L., Gil, J., and Millan, T., 2002. Phylogenetic analysis in the genus Cicer and cultivated chickpea using RAPD and ISSR markers. Theoretical Applied Genetics. 104, PP: 643-651.
19- Iwashina, T., 2003. Flavonoide function and activity to plants and other organisms. Biological Sciences in Space, 17 (1), PP: 24-44.
20- Jackson, M. B., Ishizawa, K., and Ito, O., 2009. Evolution and mechanisms of plant tolerance to flooding stress. Annals of Botany, 103, PP: 137-42.
21- Jamshidi, M., Ahmadi, H. R., Rezazadeh, S. H, fathi, F., and Mazanderani, M., 2010. Study on phenolicd and anioxident activity of some selected plant of Mazandaran province. Medicinal Plant, 9 (34), PP: 177-183 (In persian).
22- Johnson, R. C., Johnston, W. J., Golob, C. T., Nelson, M. C., and Soreng, R. J., 2002. Characterization of the USDA Poapratensis collection using RAPD markers and agronomic descriptors. Genet. Resource and Crop Evolution, 49, PP: 349-361.
23- Kumar, A., and Elston, J., 1992. Genotypic differences in leaf water relation between Brassica Juncea and B. napus. Annals of Botany, 70, PP: 3-9.
24- Khaliq, I., Arshad, A., and Ahsan, M., 2008. Awns and flag leaf contribution towards grain yield in spring wheat (Triticum aestivum L.). Cereal Research Communication, 36, PP: 65-76.
25- Mallikarjuna, N., Jadhav, D., Nagamani, A. V., and Hoisington D. A., 2007. Progress in interspecific hybridization between Cicer arietinum and wild species C. bijugum. Journal of SAT Agricultural Research, 5(1), PP: 1-3.
26- Mallikarjuna, N., Coyne, C., Cho, S., Rynearson, S. H., Rajesh, P. N., Jadhav, D. R., and Muehlbauer F. J., 2011. Cicer. In:Wild Crop Relatives: Genomic and Breeding Resources, PP: 63-82.
27- Marron, N., Dreyer, E., Bodouresque, E., Delay, D., Petit, J. M., Delmotte, F. M., and Brignolas, F., 2003. Impact of successive drought and re watering cycles on growth and specific leaf area of two Populus clones. Tree Physiol, 23, PP: 1225-1235.
28- Nageswara Rao, R. C., Udaykumar, M., Farquhar, G. D., Talwar, H. S., and Prasad, T. G., 1995. Variation in carbon isotope discrimination and its relationship to specific leaf area and ribulose-1, 5-bisphosphate carboxylase content ingroundnut genotypes. Aust J Plant Physiol, 22, PP: 545-551.
29- Nigam, S. N., and Aruna, R., 2008. Stability of soil plant analytical development (SPAD) chlorophyll meter reading (SCMR) and specific leaf area (SLA) and their association across varying soil moisture stress conditions in groundnut (Arachis hypogaea L.). Euphytica, 160, PP: 111-117.
30- Ocampo, B., Robertson, L. D., and Singh, K. B., 1998. Variation in seed protein content in the annual wild Cicer species. Journal of the Science of Food and Agriculture, 78(2), PP: 220-224.
31- Philip, D. A., Lsdorf, M., and Ahmad, M., 2007. Wild Relatives and biotechnological approaches. In: Yadav, S.S., McNeal, D. and Stevenson P.C (eds.), Lentil: An Ancient Crop for Modern Times, PP: 225-240.
32- Pourcel, L. J., Routaboul, V., Cheynier, L., Lepiniec and Debeaujon, I., 2006. Flavonoid oxidation in plants: from biochemical properties to physiological functions. Trends in Plant Science, 12 (1), PP: 29-36.
33- Pouresmael, M., Khavari-Nejad, R. A., Mozafari, J., Najafi, F., and Moradi, F., 2012. Wild Cicer species response to drought stress through different mechanisms. Advances in Environmental Biology, 6(11), PP: 2966-2975.
34- Ryan, J., Estefan, G., and Rashid, A., 2002. Soil and plant analysis laboratory manual, 2nd edn, ICARDA and NARC: Aleppo, Syria, and Islamabad, Pakistan.
35- Razali, N., Razab, R., Mat Junit, S., and Abdulaziz, A., 2008. Radical scavenging and reducing properties of extracts of cashew shoots (Anacardium occidentaleL.). Food Chemistry 111, PP: 38–44.
36- Rivero, R. M., Ruiz, J. M., Garcı´a, P. C., Lo´pez-Lefebre, L. R., Sa´nchez, E., and Romero, L. S., 2001. Resistance to cold and heat stress: accumulation of phenolic compounds in tomato and watermelon plants .Plant Science, 160, PP: 315–321.
37- Robertson, L. D., Ocampo, B., and Singh, K. B., 1997. Morphological variation in wild annual Cicer species in comparision to the cultigen. Euphytica, 95, 319 p.
38- Schulz, E., Tohge, T., Zuther, E., Fernie, A. R., and Hinchaa, D. K., 2016. Flavonoids are determinants of freezing tolerance and cold acclimation in Arabidopsis thaliana. Sci Rep., 6, 34027 p. doi:  10.1038/srep34027
39- Segev, A., Badani, H., Kapulnik, Y., Shomer, I., Oren-Shamir, M., and Galili, S., 2010. Determination of polyphenols, flavonoids and antioxsidant capacity in colored chickpea (Cicer arietinum L.). Journal Food Science, 75, PP: 115-119.
40- Sharma, H. C., Bhagwat, M. P., Pampapathy, G., Sharma, J. P., and Ridsdill-Smith, T. J., 2006. Prennial wild relatives of chickpea as potential sources of resistance to Helicoverpa armigera. Genetic Resource and Crop Evolution, 53, PP: 131-138.
41- Shun, Y. M., wen, Y. H., and Yongcy jian, G. S., 2003. Two benzyl dihydroflavones from Phellinus igniarius. Chinese Chemical Letters, 14 (8), PP: 810-813.
42- Simmonds, M. S. J., 2003. Flavonoid–insect interactions: recent advances in our knowledge. Phytochemistry, 64, PP: 21–30.
43- Singh, R. J., Chung, G. H., and Nelson, R. L., 2008. Landmark research in legumes. Genome, 50, PP: 525-537.
44- Vogt, T., 2010. Phenylpropanoid biosyntesis, Molecular Plant, 3, PP: 2-20.
45- Winkel-Shirley, B., 2001. Flavonoid biosynthesis. A colorful model for genetics, biochemistry, cell biology, and biotechnology. Plant Physiology, 126, PP: 485–493.
46- Winter, S. R., Musik, J. T., and porter, K. B., 1998. Evaluation of screening Technique for Breeding, Drought- resistant winter wheat. Crop Science, 28, PP: 512-516.
47- Wright, G. C., Nageswara Rao, R. C., and Farquhar, G. D., 1994. Water-use efficiency and carbon isotope discrimination in peanut under water deficit conditions, Crop Science, 34, PP: 92-97.
48- Xu, B. J., and Change, S. K. C., 2007. A comparative study on phenolic profiles and antioxidant activities of legumes as affect by extraction solvents. Journal Food Science, 72, (2), PP: 159-166.
49- Xu, B. J., Yuan, S. H., and Change, S. K. C., 2007. Comparative analyses of phenolic composition, antioxidant capacity and color of cool season legumes and other selected food legumes. Journal Food Science, 72, PP: 167-177.
دوره 33، شماره 1
اردیبهشت 1399
صفحه 183-196
  • تاریخ دریافت: 26 تیر 1396
  • تاریخ بازنگری: 13 آبان 1396
  • تاریخ پذیرش: 16 بهمن 1396