بررسی فلورستیک رویشگاه‌های دو گونه انحصاری و در معرض تهدید روشن‌بال (Diaphanoptera Rech.f.) در شمال شرقی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس رده بندی گیاهی، سازمان حفاظت محیط زیست

2 سازمان حفاظت محیط زیست، مدیر کل دفتر موزه تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی

3 دانشیار پژوهش، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، تهران، ایران

چکیده

چکیده:
این تحقیق به منظور بررسی فلورستیک رویشگاه‌های دو گونه انحصاری و در معرض تهدید روشن‌بال خراسانی (Diaphanoptera khorasanica Rech.f.) در خراسانهای رضوی و شمالی و روشن‌‌بال آلمهای(D. stenocalycina Rech.f. & Schiman) در دشت میرزابایلوی پارک ملی گلستان صورت گرفت. هردو گونه متعلق به تیره میخک یا Caryophyllaceae می باشند که در ناحیه ایرانو-تورانی پراکنش داشته و گیاهانی علفی و چند ساله هستند. روشن‌‌بال خراسانی در خاکهای سرخ و روشن‌‌بال آلمه‌ای در خاکهای شور رویش دارند. با استفاده از منابع فلور، نقشه‌ها ی رقومی (250000 :1) و پیمایش میدانی، رویشگاههای گونه های خراسانی و آلمه‌ای شناسایی و محدوده پراکنش و نقاط ارتفاعی آنها ثبت گردید. فنولوژی گیاهان بررسی و نمونه های هرباریومی مربوط به 131 تاکسون از گیاهان روشن‌‌بال و گونه های همراه آنها در رویشگاهها جمع آوری و با استناد به منابع فلور شناسایی گردیدند. شکل زیستی غالب در رویشگاههای مورد مطالعه همی‌کریپتوفیت میباشد. اشکال زیستی فانروفیت، کامفیت، کریپتوفیت، تروفیت و پارازیت‌های یکساله و چندساله در رتبه‌های بعدی قرار دارند. بیشترین درصد گیاهان رویشگاه‌های روشن‌بال خراسانی متعلق به تیره‌های Asteraceae, Poaceae, Lamiaceae, Fabaceae و Brassicaceae و رویشگاه روشن‌بال آلمه‌ای مربوط به تیره‌های Poaceae و Chenopodiaceae می‌باشد. با توجه به وابستگی شدید این دو گونه به وضعیت اقلیمی و خاک مناطق مورد مطالعه، هردو گونه روشن‌بال نیاز جدی به حفاظت مطلوب و اصولی دارند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Floristic survey sites of two threatened endemic species of the genus (Diaphanoptera Rech.f.) from Northeastern region of Iran

نویسندگان [English]

  • Mohammad Javad Ahmadi 1
  • Tahereh Eftekhari 2
  • Younes Asri 3

1 expert of plant taxonomy, Department Of the Environment

2 Department Of the Environment, General Director of Natural History Museum and Genetic Resources

3 Associate Prof., Department of Botany, Research Institute of Forests and Rangelands, Agricultural Research, Education and Extension Organization (AREEO), Tehran, I.R. of Iran

چکیده [English]

Abstract:
The goal of this research is floristic survey sites of threatened endemic species Diaphanoptera khorasanica Rech.f. in khorassan Razavi and Northern khorassan provinces and D. stenocalycina Rech.f. & Schiman in Mirzabaylou desert of Golestan National Park. Both species grow in Irano-Turanian region. They are herbaceous perennial and belong to the Caryophyllaceae family. D. khorasanica grow in red soils (serpentine) and D. stenocalycina in saline soils. Using flora sources, digital maps (1:250,000) and field surveys, the habitats of both species were identified and their elevation, longitude and latitude were recorded. phenology reviews and plant specimens of 131 taxon and their associated species in the habitats were collected. They were identified based on the flora references. The dominant life forms in the studied habitats are hemicryptophytes. Life forms of phanerophytes, chamaephytes, cryptophytes, therophytes, annual and perennial parasites are in the next ranks. Most of the families in the habitats of D. khorasanica are Asteraceae, Poaceae, Lamiaceae, Fabaceae, Brassicaceae and in the habitats of D. stenocalycina are Chenopodiaceae and Poaceae families. Due to the strong dependence of these two species on the climatic and soil conditions of the studied areas, both species have a strong need to optimal conservation.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Key Words: Endemic
  • Endangered
  • Hemicryptophytes
  • Irano-Turanian
  • phenology

‌بررسی فلورستیک رویشگاه‌های دو گونه انحصاری و در معرض تهدید روشن‌بال(Diaphanoptera Rech.f.) در شمال شرقی ایران

محمد جواد احمدی1*، طاهره افتخاری1 و یونس عصری2

1 ایران، تهران، سازمان حفاظت محیط زیست، موزه تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی ایران، گروه گیاهی

2 ایران، تهران، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، بخش تحقیقات گیاهشناسی

تاریخ دریافت: 3/8/96                  تاریخ پذیرش: 16/11/96

چکیده

این تحقیق به منظور بررسی فلورستیک رویشگاه‌های دو گونه انحصاری و در معرض تهدید روشن‌بال خراسانی (Diaphanoptera khorasanica Rech.f.)در خراسانهای رضوی و شمالی و روشن‌‌بال آلمه‌ای
(D. stenocalycina Rech.f. & Schiman) در دشت میرزابایلوی پارک ملی گلستان صورت گرفت. هردو گونه متعلق به تیره میخک یا Caryophyllaceae می‌باشند که در ناحیه ایرانو-تورانی پراکنش داشته و گیاهانی علفی و چند ساله هستند. روشن‌‌بال خراسانی در خاک‌های سرخ و روشن‌‌بال آلمه‌ای در خاک‌های شور رویش دارند. با استفاده از منابع فلور، نقشه‌های رقومی (250000 :1) و پیمایش میدانی، رویشگاه‌های گونه‌های خراسانی و آلمه‌ای شناسایی و محدوده پراکنش و نقاط ارتفاعی آنها ثبت گردید. فنولوژی گیاهان، بررسی و نمونه‌های هرباریومی مربوط به 131 تاکسون از گیاهان روشن‌‌بال و گونه‌های همراه آنها در رویشگاهها جمع‌آوری و با استناد به منابع فلور شناسایی گردیدند. شکل زیستی غالب در رویشگاه‌های مورد مطالعه همی‌کریپتوفیت می‌باشد. اشکال زیستی فانروفیت، کامفیت، کریپتوفیت، تروفیت و پارازیت‌های یکساله و چندساله در رتبه‌های بعدی قرار دارند. بیشترین درصد گیاهان رویشگاه‌های روشن‌بال خراسانی متعلق به تیره‌هایAsteraceae, Poaceae, Lamiaceae, Fabaceae و Brassicaceae و در رویشگاه روشن‌بال آلمه‌ای مربوط به تیره‌های Poaceae و Chenopodiaceae می‌باشد. با توجه به وابستگی شدید این دو گونه به وضعیت اقلیمی و خاک مناطق مورد مطالعه، هردو گونه روشن‌بال نیاز جدی به حفاظت مطلوب و اصولی دارند.

واژه های کلیدی: انحصاری، در معرض تهدید، همی‌‌کریپتوفیت، ایرانو تورانی، فنولوژی

* نویسنده مسئول، تلفن: 09191025649 ، پست الکترونیکی: a2ahmadi2002@yahoo.com

مقدمه

 

گیاهان در چرخه حیات علاوه بر نقش تعادل‌بخشی اکولوژیکی، به عنوان ذخایر ژنتیکی از اهمیت بالایی برخوردارند. در این راستا گیاهان در معرض خطر انقراض و منحصر بهفرد اهمیت دو چندان پیدا می‌کنند. حفاظت از این گیاهان در کشور ما به دلیل خشکی اقلیم و شدت و سرعت برداشت‌های غیر اصولی گیاهان ضروری است. به نظر می‌‌رسد بررسی فلور رویشگاههای این آرایه‌های با ارزش گیاهی به منظور افزایش آگاهی از شرایط رویشی، زایشی و توان زیستی آنها جهت حفاظت، جلوگیری از روند تخریب و بالاخره احیاء منابع طبیعی فوق العاده حائز اهمیت باشد. هدف این تحقیق، بررسی رویشگاه‌های گونه‌های روشن‌بال(Diaphanoptera khorasanica Rech.f. , D. stenocalycina Rech.f. & Schiman)  به منظور تعیین موقعیت، شناسایی گیاهان و معرفی گونه‌های روشن‌بال جهت حفاظت و جلوگیری از تخریب رویشگاه‌های آنها می‌باشد. بوم‌زادها یعنی گیاهان خانه‌زاد و خودی‌های هر سرزمین، عناصر گیاهی پر ارزش انحصاری آن منطقه هستند. تعدادی از این گیاهان در محدوده کوچک رویشگاهی پراکنش دارند. حدود 22 درصد گیاهان ایران انحصاری بوده که به 85 تیره تعلق دارند. تعداد آنها در منابع از 1727 تا 1810 تاکسون ذکر گردیده‌اند. همچنین کشور ایران دارای 2405 تاکسون گیاهی با وضعیت تهدید می‌باشد (13).

گیاه روشن‌بال خراسانی با نام علمیD. khorasanica Rech. f.در پایه چند ساقه‌ای ‌با برگهای خطی یا مستطیلی- خطی در پایین باریک بدون دمبرگ، قطعات گرزن (1)، 3 تا 7 گل، کاسه در پایین لوله‌ای ‌و دارای 5 بال با عرض 1 تا 5/1 میلی متر، گلبرگ باریک واژ تخم مرغی، بلندتر از کاسه با رنگهای متنوع، تخمدان کروی بیضوی و دانه آن کلیوی- کروی شکل و دارای غدد ریز می‌باشد (شکل1).

 

شکل 1- روشن‌بال خراسانی در رویشگاه چلپو عطائیه

گیاهروشن‌بال آلمه‌ای با نام علمیD. stenocalycina Rech. f. & Schiman گیاهی با پایه چوبی چند ساقه ای، شاخه‌ها معمولاً متقابل، برگها سرنیزه‌ای و برگهای فوقانی خطی- سرنیزه ای، گل‌آذین خوشه گرزن یا گرزن با 1، 2  تا 3 گل، کاسه لوله‌ای ‌یا بعضاً واژ مخروطی، بالای میانه آن تا حدودی پهن، گلبرگ باریک سرنیزه‌ای بلندتر از کاسه گل، تخمدان کروی- بیضوی پایک‌دار، دانه کم وبیش کلیوی زگیل‌دار (شکل2). لازم به ذکر است گونه روشن‌بال خراسانی به جهت دارا بودن بالهای روشن در کاسبرگ و گونه روشن‌بال آلمه‌ای بعلت داشتن گلبرگ نازک و کشیده و داشتن شاخه‌های متقابل در قاعده با گونه‌های خارج از ایران تفاوت دارند (16).

 

شکل 2- روشن‌بال آلمه‌ای در رویشگاه دشت میرزابایلو

افتخاری و همکاران اشاره دارند که روشن‌بال خراسانی در رویشگاه رباط سفید پراکنش بسیار محدودی داشته و روی خاک‌های سرپانتینی قادر به رشد است (2).

آخانی گونه روشن‌بال آلمه‌ای را از گیاهان در حال انقراض پارک ملی گلستان می‌داند که رویشگاه آن زمین های شور اطراف پاسگاه میرزابایلو است. خشکسالی‌های اخیر و تخریب اطراف پاسگاه به منظور ایجاد شیار و کانال به این گونه آسیب رسانده است (1). همچنین آخانی و خوش‌روش اشاره دارند که گیاه روشن‌بال آلمه‌ای در محدوده کوچکی در دشت میرزابایلو واقع در جنوب شرقی پارک ملی گلستان رویش داشته و حفر کانال در جنوب و شرق دشت و شخم زدن بخشی از این محدوده را از عوامل تهدید رویشگاه گونه مذکور می دانند (11).

کیانی و همکاران در مقاله‌ای بر اساس معیارهای اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN 2011b) گونه اول را آسیب پذیر و گونه دوم را در معرض انقراض معرفی کرده‌اند (14).

مواد و روشها

برای مطالعه گونه‌های مذکور از منابع کتابخانه‌ای از جمله فلور ایرانیکا (16)، کتاب اطلاعات سرخ گیاهان ایران (13)، نمونه‌های هرباریومی مراکز تحقیقاتی و اطلاعات شبکه‌ها و سایت‌های مرتبط استفاده شد و ضمن بررسی مشخصات گیاه‌شناسی، محلهای پراکنش و طبقات تهدید آنها استخراج گردید.

تعیین محلهای پراکنش گونه‌های روشن‌بال: با استناد به منابع ذکر شده و با استفاده از نقشه‌های رقومی
(250000 :1)، راهنمایی محیط‌بانان و افراد بومی و پیمایش میدانی، نقاط پراکنش روشن‌بال خراسانی و آلمه‌ای مورد بازدید قرار گرفت. از رویشگاه‌های مورد بررسی، منطقه چلپو عطائیه در مسیر کاشمر- عطائیه خراسان رضوی و پارک ملی ساریگل (دره هوینده و کج‌دره دهنه اجاق) خراسان شمالی می‌باشند که گونه روشن‌بال خراسانی پراکنش دارد. همچنین محدوده غرب منطقه حفاظت شده قرخود، بین روستای چمن‌بید تا مرز پارک ملی گلستان، شمال روستای قره‌بیل و دشت میزابایلو رویشگاه گونه روشن‌بال آلمه‌ای هستند. رویشگاه چلپو با مختصات 35° 40’ 36” تا  35° 40’ 47” عرض شمالی و 58° 31’ 18”  تا 58° 31’ 32” طول شرقی و در محدوده ارتفاعی 1695 تا 1800 متر با وسعت 15  هکتار در جنوب عطائیه استان خراسان رضوی قرار دارد (نقشه 1). رویشگاه‌های دره هوینده و کج‌دره در محدوده پارک ملی ساریگل در 30 کیلومتری شرق شهرستان اسفراین استان خراسان شمالی قرار دارند. حدود ارتفاعی پارک ملی از 1400 تا  2940 متر، میانگین باران سالانه 273 میلی متر، میانگین درجه حرارت سالانه 14 درجه سانتی گراد و اقلیم آن نیمه خشک سرد است. رویشگاه  دره هوینده با مختصات
36° 56’ 55.1” تا  36° 57’ 44” عرض شمالی و 57° 42’ 59”  تا 57° 44’ 14” طول شرقی با حدود ارتفاعی 1602 تا 1749 متر و رویشگاه کج‌دره با مختصات” 36° 56’ 53 تا ” 36° 57’ 22 عرض شمالی و 57° 45’ 11”  تا 57° 45’ 49”  طول شرقی با حدود ارتفاعی 1644 تا 1836  متر که وسعت هر دو رویشگاه مذکور بیش از 100 هکتار می‌باشد (نقشه 2). دشت میرزابایلو تنها رویشگاه با وسعت محدود برای روشن‌بال آلمه‌ای می‌باشد.

روش جمع‌آوری و شناسایی گیاهان: رویشگاه‌های گونه‌های روشن‌بال، طی سال های 1392 تا 1394 طی چندین نوبت بازدید و پس از جمع‌آوری گیاهان علاوه بر شناسایی، اشکال زیستی، فرم رویشی و وضعیت فنولوژی آنها تعیین گردید. پلاک حاوی اطلاعات نمونه‌های گیاهی شامل، شماره هرباریومی، نام علمی، موقعیت، ارتفاع از سطح دریا، تاریخ جمع‌آوری، نام جمع‌آوری و شناسایی کنندگان و طول و عرض جغرافیایی برای نمونه‌های جمع‌آوری شده اختصاص داده شد.

 

 

 

نقشه 1- پراکنش روشن‌بال خراسانی، چلپوی عطائیه

 

نقشه 2- پراکنش روشن‌بال خراسانی، رویشگاه‌های دره هوینده و کج‌دره پارک ملی ساریگل

 

نحوه بررسی فنولوژی گونه‌های روشن‌بال: برای ثبت مراحل فنولوژیک طی سالهای ذکر شده در فاصله‌های زمانی معین به رویشگاه‌های مورد نظر مراجعه و وضعیت رویشی گونه‌ها بررسی شد. در این خصوص فنولوژی گیاهان در پنج مرحله به ترتیب شامل زمان پیدایش و رشد برگها، تکمیل برگها و تشکیل غنچه، شروع و اتمام گلدهی، میوه‌دهی و خزان گیاهان ثبت گردید.

نتایج

در این تحقیق حدود 131 تاکسون گیاهی از جنسها و خانواده‌های مختلف از رویشگاه‌های چلپوی عطائیه، دشت میرزابایلو در پارک ملی گلستان و دره هوینده و کج‌دره پارک ملی ساریگل جمع‌آوری و بر اساس استانداردهای هرباریومی و با استفاده از منابع فلور شناسایی گردیده و کدهای هرباریوم موزه ملی تاریخ طبیعی ایران (MMTT = اولین حرف کلمات موزه ملی تاریخ طبیعی به لاتین که در فهرست کدهای بین المللی به ثبت رسیده است) به شماره های 31193  تا  31219 و 31243 تا 31348  به آنها تعلق گرفت. اطلاعات گیاهان روی پلاک هرباریومی درج گردید. مناطق مورد بررسی در این پژوهش، متعلق به ناحیه رویشی ایرانی- تورانی بوده و شکل زیستی غالب در هر سه منطقه مورد مطالعه همی‌کریپتوفیت می‌باشد. اشکال زیستی فانروفیت، کامفیت، کریپتوفیت، تروفیت و پارازیت‌های یکساله و چندساله در رتبه‌های بعدی قرار دارند. فهرست گیاهان همراه آرایه‌های مورد بررسی به همراه اشکال زیستی، مرحله فنولوژیکی و فرم رویشی آنها در جدول 2 آمده است. 

 

 

 

جدول 1 - اطلاعات فنولوژی گونه‌های روشن‌بال خراسانی (1) و آلمه‌ای (2) در رویشگاه‌های مورد تحقیق

پیدایش و رشد برگها

تکمیل برگها و  تشکیل غنچه

 شروع و اتمام گلدهی

 میوه‌دهی

خزان

(1)  فروردین ماه

اردیبهشت و اوایل    خرداد ماه

 خرداد و اوایل تیر ماه

 تیر تا نیمه مرداد  ماه

نیمه مرداد و  شهریور ماه

(2)  اسفند ماه

فروردین و اوایل اردیبهشت

 اردیبهشت و اوایل خرداد

 خرداد تا نیمه تیر ماه

نیمه تیر و مرداد ماه

جدول 2 - فهرست گیاهان رویشگاه‌های مورد مطالعه

شکل زیستی

شماره هرباریومی

مرحله فنولوژیکی

فرم رویشی

نام گونه

 

 

 

 

Alliaceae

Geo

31258

گلدهی**

علفی

Allium  xiphopetalum  Aitch. & Baker     

 

 

 

 

Apiaceae

Geo

 

31348

گلدهی - میوه‌دهی**

علفی

Bunium cylindricum  Drude

Hemi

31253

گلدهی - میوه‌دهی**

علفی

Pseudotrachydium dichotomum  (Korovin)  pimenov & Kljuykov

 

 

 

 

 

Asteraceae

Hemi

 

31250

گلدهی**

علفی

Achillea wilhelmsii  K. Koch

Hemi

 

31233

رویشی*

علفی- بوته‌ای

Artemisia sp.

Hemi

31243

گلدهی**

علفی

Centaurea leuzeoides  Walp .                                

Cham

31234

گلدهی- میوه‌دهی*

بوته‌ای

Cousinia  turkmenorum  Bornm. & Gauba

 

Hemi

31195

 

گلدهی*

 

علفی

 

Jurinea cf. radians  Boiss.

Hemi

 

31249

گلدهی**

علفی

Serratula  latifolia  Boiss. 

Hemi

31194

میوه‌دهی*

علفی

Tragopogon jesdianus  Boiss. &  

Buhse  

 Boraginaceae

Hemi

 

31198

گلدهی- میوه‌دهی*

علفی - بوته‌ای

Caccinia macranthera  (Banks & Soland) Brand

Thro

31286

میوه‌دهی**

علفی

Rindera cyclodonta  Bge.

 

 

 

 

Brassicaceae

 

Hemi

 

31193

گلدهی*

علفی

Matthiola flavida  Boiss.

Thro

31285

میوه‌دهی**

علفی

Sterigmostemum purpurascens   Kuntze

 

 

 

 

 

 

Capparaceae

Hem

31282

میوه‌دهی**

بوته‌ای

Buhsea trinervia  (DC.) Stapf

Cham

31281

گلدهی**

بوته‌ای

Capparis spinosa  L.

 

 

 

 

Caryophyllaceae

 

Cham

31296

گلدهی**

علفی

Acanthophyllum laxiusculum  Schiman - Czeika

Hemi

 

31297 و

31197

گلدهی*

علفی

 

Diaphanoptera khorasanica  Rech. f.

 

Hemi

31242

گلدهی*

علفی - بوته‌ای

 

Diaphanoptera stenocalycina  Rech.f.& Schiman-Czeika

 

 

 

 

 

Chenopodiaceae

Cham

 

31240

رویشی*

بوته‌ای

Anabasis aphylla  L.

 

Cham

 

31219

میوه‌دهی*

 

علفی - بوته‌ای

Halothamnus auriculus  (Moq.) Botsch.

 

Cham

 

31264

گلدهی- میوه‌دهی**

بوته‌ای

 

Krascheninnikovia cratoides (L.) Gueldenst

 

Cham

31202

گلدهی- میوه‌دهی*

 

بوته‌ای

Krascheninnikovia ceratoides (L.)

Gueldenst

Hemi

31263

گلدهی**

علفی

Petrosimonia cf. glauca  Bunge

 

Cham

 

31239و

31262

 

گلدهی**

بوته‌ای

 

Salsola arbusculiformis  Drobow.

 

 

 

 

Euphorbiaceae:

Hemi

31201

31280

میوه‌دهی*

بوته‌ای

Euphorbia Bungei  Boiss.                                      

                     

 

 

 

 

Fabaceae

Phan

 

31273

گلدهی**

درختچه‌ای

Colutea Buhsei  (Boiss.) Shap.

Hemi

 

31210

میوه‌دهی*

علفی- بوته‌ای

Hedysarum wrightianum  Aitch. & Baker

 

Hemi

 

31269

گلدهی- میوه‌دهی**

بوته‌ای

Lotus corniculatus  L.

Hemi

 

31266 و

31209

گلدهی**

بوته‌ای

Sophora pachycapa  C.A.Mey.

 

 

 

 

Iridaceae

Cryp

31217

میوه‌دهی*

علفی

Iris kopetdaghensis  (Vved.) B.  Mathew & Wendelbo

 

 

 

 

 

Lamiaceae

 

Hemi

 

31256

گلدهی - میوه‌دهی**

بوته‌ای

Eremostachys codonocalyx  Rech. f.

Cham

 

31254

گلدهی**

بوته‌ای

Lagochilus  cabulicus  Benth.

 

Hemi

 

31255

 

گلدهی**

بوته‌ای

phlomis cancellat  Bunge

 

Hemi

 

31203 و

31267

گلدهی*

بوته‌ای

Stachys trinervis Aitch & Hemsl.

 

 

 

 

 

Liliaceae

Hemi

31291

میوه‌دهی**

علفی

Asparagus verticillatus  L.

 

Geo

31259

میوه‌دهی**

علفی

Eremurus luteus  Baker                   

 

 

 

 

Linaceae

Hemi

31295

گلدهی**

بوته‌ای

Linum glaucum  Boiss. & Noe 

 

 

 

 

Orobanchaceae

 

Para

 

31205

گلدهی*

علفی

Orobanche stocksii  Boiss. 

 

Para

 

31206

گلدهی*

علفی

Orobanche cernua  Lofl.

 

 

 

 

Papaveraceae

Thro

 

31284

میوه‌دهی**

علفی

Glaucium elegans  Fisch. & C.A.Mey.

Thro

31283

گلدهی**

علفی

Roemeria hybrida  (L.) DC.

 

 

 

 

 

Plumbaginaceae

Hemi

31207

31275

گلدهی- میوه‌دهی**

بوته‌ای

Acantholimon acmostegium  Boiss. & Bushe

Hemi

 

31208

31274

گلدهی*

بوته‌ای

Acantholimon avenaceum Bunge

 

 

 

 

Poaceae

Hemi

 

31238

گلدهی - میوه‌دهی*

علفی

Aeluropus littoralis  (Gouan) Parl.

Thro

 

31213

میوه‌دهی*

علفی

Boissiera squarrosa  (Sol.) Nevski

Thro

 

31237 31292

گلدهی - میوه‌دهی*

علفی

 

Eremopyrum Bonaepartis  (spreng.) Nevski

 

Thro

 

31214

میوه‌دهی*

علفی

Eremopyrum orientale   (L.) Jaub & Spach

Hemi

31235

میوه‌دهی*

علفی

Polypogon  fugax  Nees ex steud.

Hemi

31236

میوه‌دهی*

علفی

Stipa barbata  Desf.

 

Hemi

31293

گلدهی- میوه‌دهی**

علفی

Stipa parviflora  Desf. 

Hemi

 

31215

میوه‌دهی*

علفی

Taeniatherum asperum (Simonkai) Nevski

 

 

 

 

 

Rosaceae

Phan

31287

میوه‌دهی**

درختچه‌ای

Cerasus turcomanica  Pojark  

Cham

 

31288

میوه‌دهی**

بوته‌ای

Rosa persica  Michx. ex Juss.

Cham

31289

گلدهی- میوه‌دهی**

درختچه‌ای

Rosa hemisphaerica  J. Herrm.   

 

 

 

 

Rubiaceae

Hemi

31290

میوه‌دهی**

علفی

Asperula oppositifolia  Regel & Schmalh                                          

 

 

 

 

Rutaceae

Hemi

31216

گلدهی*

علفی

Haplophyllum  furfuraceum  Bunge

Hemi

 

31278

گلدهی**

علفی

Haplophyllum glaberrimum  Bunge

Hemi

 

31279

 

گلدهی**

 

علفی

 

Haplophyllum perforatum  Kar. & Kir.

 

 

 

 

Santalaceae

Para

31294

گلدهی**

بوته‌ای

Thesium arvense  Horv.

 

 

 

 

Scrophulariaceae

Cryp

31241

گلدهی*

علفی

Veronica Anagalis-aquatica   L.       

 

 

 

 

Tamaricaceae

Phan

31298

گلدهی**

درختچه‌ای

Tamarix ramossisima  Ledeb.

 

 

 

 

Thymelaeaceae

Hemi

31347

میوه‌دهی**

علفی

Diarthron anthoniniae  (Pobed.) Kit Tan.                           

 

 

 

 

Valerianaceae

 

Hemi

31204

گلدهی - میوه‌دهی*

علفی

 

Valerianella tuberculata  Boiss.

 

 

 

 

Zygophyllaceae

Hemi

 

31276

گلدهی**

بوته ای

Peganum harmala  L.

Cham

 

31211 و

31277

میوه‌دهی*

بوته‌ای

 

Zygophyllumatriplicoides Fisch. & C.A.Mey.

 

اشکال زیستی: ( phan = فانروفیت، Cham = کامفیت، Hemi = همی‌کریپتوفیت، Cryp = کریپتو فیت، Thro = تروفیت،  Geo= ژئوفیت و Para = پارازیت)، زمان‌‌های مشاهده مرحله فنولوژیکی (* اردیبهشت  ** خرداد)

 

 

رویشگاه چلپو منطقه‌ای کوهستانی در جنوب عطائیه واقع و یکی از محلهای مورد بررسی برای روشن‌بال خراسانی می‌باشد. خاک‌های سرخ رویشگاه مذکور در برخی نقاط با درصدی از گچ همراه است. در روش اقلیمی دومارتن گسترش یافته، این رویشگاه در اقلیم نیمه‌خشک فرا سرد قرار دارد. شیب غالب در این منطقه 30 تا بیشتر از 50 درصد بوده و جهت شیب رویشگاه شمال غربی-جنوب شرقی است. گونه غالب آن Rosa persica و گیاهانی از جمله  Eryngium bungei, Zygophyllum atriplicoidesوAmygdalus lycioides از گیاهان همراه روشن‌بال خراسانی در این رویشگاه می‌باشند. جمعیت‌های مناسبی در مرحله گلدهی از این گونه مشاهده گردید.

رویشگاه‌های دره هوینده و کج‌دره بترتیب در بخش‌های غربی و شرقی پارک ملی ساریگل استان خراسان شمالی قرار دارند. این محدوده‌ها شامل دامنه‌های کوهستانی و نواحی بین مناطق کم ارتفاع و کوهستانی است. خاک‌های آن سرخ آمیخته با گچ بوده که در رویشگاه کج‌دره بعضاً به جای خاک‌های سرخ خاک‌های خاکستری مشاهده گردید. همی‌‌کریپتوفیت شکل غالب زیستی این رویشگاهها بوده و گیاهان غالب آنها Glaucium elegans و
Rosa persica و از گیاهان همراه می توان به
Cerasus turcomanica, Asperula oppositifoliaOrobanche cernua,وSterigmostemum purpurascens   اشاره نمود. نتایج بررسی فنولوژی گونه‌ها در پنج مرحله در جدول 1 نشان داده شده است.

طی بررسی‌های به عمل آمده در این پژوهش رویشگاه دشت میرزابایلو ، تنها عرصه پراکنش گیاه روشن‌بال آلمه‌ای در ایران می‌باشد که از نظر محدوده پراکنش نیز عرصه بسیار کوچکی را به خود اختصاص می دهد. این رویشگاه با اکوسیستم استپی در شرقی‌ترین حد پارک ملی گلستان، هم مرز با منطقه حفاظت شده قرخود استان خراسان شمالی است. رویشگاه مذکور دارای جوامع هالوفیت (شورپسند) بوده وگیاهان غالب آن
Anabasis aphyllaو Artemisia sp. می‌باشند. از گیاهان همراه آن می توان به گونه‌های زیر اشاره نمود:

Salsola arbusculiformis ،Salsola tomentosa, Cousinia turkmenorum & Salsola dendroides

حدود ارتفاعی این رویشگاه از 1200 تا 1250 متر می‌باشد.  از منابع آبی دشت میرزابایلو می‌توان به قنات واقع در شمال این رویشگاه (کهنه میزابایلو) و همچنین چشمه آلمه اشاره کرد.

بحث

در رویشگاه عطائیه فراوانی گونه‌ها با تیره‌های Asteraceae و Poaceae می‌باشد. این رویشگاه خارج از مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست بوده و یکی از رویشگاه‌های روشن‌بال خراسانی است. در مطالعه فلوریستیک و معرفی رویشگاه‌های بالای مرز جنگلی حوزه آبخیز لومیر، مرادی و همکاران بزرگترین خانواده های گیاهی تحقیق خود را متعلق به تیره‌های فوق میدانند(7). بیشترین گیاهان موجود در رویشگاه‌های دره هوینده و کج‌دره در پارک ملی ساریگل متعلق به تیره های Asteraceae و Lamiaceae و در رویشگاه دشت میرزابایلو تیره‌های Poaceae و Chenopodiaceae بیشترین پراکنش را دارند. گیاهان  Iris kopetdaghensis، Orobanche stocksii Orobanche cernua, خاص رویشگاه عطائیه و گیاهانAsperula, Thesium arvense  oppositifolia و Pseudotrachydium dichotomum خاص رویشگاه‌های دره هوینده و کج‌دره هستند. گیاه Stachys trinervisعلاوه بر رویشگاه‌های روشن‌بال خراسانی، در رویشگاه روشن‌بال آلمه‌ای واقع در غرب منطقه حفاظت شده قرخود پراکنش دارد.

از نظر تنوع در اشکال زیستی، گیاهان مورد تحقیق و گیاهان همراهشان بیشتر مربوط به گروه همی‌کریپتوفیت بودند. نقی‌نژاد و همکاران طی بررسی فلورستیک کوه‌های ارزنه تایباد به نتایج مشابهی همانند رویشگاه‌های روشن‌بال خراسانی دست یافتند (10). همچنین خرازیان و همکاران در مطالعه فلوریستیک منطقه حفاظت شده زر چشمه استان اصفهان، 50 درصد اشکال زیستی منطقه مذکور را همی‌کریپتوفیت می‌دانند(3). رویشگاه‌های مورد بررسی چلپوی عطائیه، دره هوینده و کج‌دره ساریگل متعلق به ناحیه ایرانی- تورانی می‌باشند. نتایج تحقیق راه‌چمنی و همکاران مبنی بر این که بیش از نیمی از گیاهان پارک ملی ساریگل به ناحیه رویشی ایرانی- تورانی تعلق دارد مؤید موضوع می‌باشد (4). نتایج بررسی محلهای پراکنش استخراج شده از منابع، بویژه برای روشن‌بال آلمه‌ای نشان داد که در این رویشگاه‌ها گونه مذکور یافت نشد و فقط در محدوده کوچکی (دشت میرزابایلو پارک ملی گلستان) مشاهده گردید. براساس منابع این گونه، بومی محلی و در معرض خطر انقراض در دشت میرزابایلو است (11).

بررسی‌های میدانی رویشگاه‌های مورد اشاره در این تحقیق و مطالعه منابع فلور نشان داد که پراکنش گیاه روشن‌بال خراسانی در استانهای خراسان بخصوص رضوی و شمالی و بویژه در پارک ملی ساریگل (مجموعه حدود 100 هکتار) مناسب بوده و زاد‌آوری قابل قبولی دارد اما ادامه وضعیت خشکسالی و چرای دام از تهدیدات اساسی بشمار می رود. حالت اخیر بیشتر در رویشگاه چلپوی عطائیه قابل مشاهده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد گونه روشن‌بال آلمه‌ای برای شروع رویش به رطوبت کافی نیازمند است که به نظر می‌رسد با شرایط اقلیمی حاکم بر منطقه، این مقدار بارندگی برای رویش آن کفایت نمی‌کند. با توجه به مراحل فنولوژی گیاه روشن‌بال خراسانی، زمان مناسب برای جمع‌آوری بذور در مناطق پراکنش این گونه، تیر ‌ماه تا نیمه مرداد ماه و برای گیاه روشن‌بال آلمه‌ای در دشت میزابایلوی پارک ملی گلستان، خرداد تا نیمه تیر ماه می‌باشد. همانگونه که در نتایج اشاره گردید، آغاز رویش گونه دوم نسبت به گونه اول (روشن‌بال خراسانی) زودتر صورت گرفته و به عبارتی از اوایل اسفند شروع می‌گردد.

با توجه به تحقیق حاضر و مطالعه وضعیت کمی و کیفی گونه‌های مورد نظر، و با تاکید مجدد به وابستگی این دو گونه ارزشمند به وضعیت اقلیمی و خاکی مناطق مورد بررسی، هر دو گونه روشن‌بال نیاز جدی به حفاظت اصولی و مطلوب دارند. در این خصوص گونه روشن‌بال آلمه‌ای با توجه به کمبود تعداد پایه‌های آن، علاوه بر حفاظت مناسب، به پایش مداوم هم نیازمند است.

1-      آخانی، ح.، 1383، فلور مصور پارک ملی گلستان (جلد اول)، انتشارات دانشگاه تهران.
2-      افتخاری، ط.، اسدی، م.، محمودی، ش. و دادخواهی‌پور، ک.، 1381، گیاهان رویشگاه گچی رباط سفید (استان خراسان)، فصلنامه پژوهش و سازندگی، شماره 56 و 57، ص. 94-81.
3-      خرازیان، ن.، عباسیان، ف. و یوسفی، م.، 1396، مطالعه فلوریستیک منطقه حفاظت شده زر چشمه در استان اصفهان، مجله پژوهش‌های گیاهی، دوره30، شماره 1، ص. 147-139.
4-      راه‌چمنی، ن.، اعزازی، ع. و قهرمانی‌نژاد، ف.، 1389، مقایسه فلور پارک‌های ملی سالوک و ساریگل اسفراین (خراسان شمالی)، اولین همایش ملی دانشجویی اکولوژی حفاظت، دانشگاه شهید بهشتی، ص. 36-33.
5-      فیله‌کش، ا.، 1380، طرح شناخت مناطق اکولوژیک کشور (پوشش گیاهی منطقه کاشمر)، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، شماره انتشار 247.
6-      قهرمان، ا. و عطار، ف.، 1377، تنوع زیستی گونه‌های گیاهی ایران، انتشارات دانشگاه تهران.
7-      مرادی، ا.، حمزه، ب.، مظفریان، و. و افشارزاده، س.، 1396، مطاله فلوریستیک و معرفی رویشگاه‌های بالای مرز جنگلی حوزه آبخیز لومیر، مجله پژوهش‌های گیاهی، دوره 30، شماره 3، ص. 549-539. 
8-      مظفریان، و. ا.، 1375،  فرهنگ نام‌های گیاهان ایران،  انتشارات فرهنگ معاصر.
9-      مظفریان، و. ا.، 1384، رده بندی گیاهی، دو جلدی، انتشارات امیر کبیر.
10-   نقی‌نژاد، ع.، مختاری، س. و جوهرچی. م. ر.، 1394، بررسی فلوریستیک، اشکال زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان کوه‌های مرزی ارزنه- تایباد (خراسان رضوی) مجله پژوهش‌های گیاهی (مجله زیست شناسی) شماره 1، بهار 1394، صفحه 209-199.
 
11-   Akhani, H. and Khoshravesh, R., 2011, Biodiversity and Threats of Natural Ecosystem in Iran: A case study from Golestan National Park, NE Iran, Urbanisation, Land use, Land Degradation and Environment, Dehli – 110002: p. 372-390.
12-   Harris, j. G. and Harris, M. W., 2004, Plant Identification Terminology, Spring Lake publishing.
13-   Jalili,  A.  and Jamzad,  Z., 1999, Red Data Book of Iran, Research Institute of Forests and Rangelands.
14-   Kiani, M., Zarghami. H., Memariani, F. & Tehranifar, A., (2012-2013),In vitro propagation and conservation of Diaphanoptera khorasanica (Caryophyllaceae), a threatened endemic and potential ornamental species in northeast of Iran,Journal of Cell and Molecular Research  4 (2) p. 89-96.
15-   Raunkiaer, C., 1934, Life Forms of Plants and Statistical Plant Geography, Oxford at the Clarendon Press.
16-   Rechinger, K. H., 1988, Flora Des Iranischen Hoclandes und der  Umrahmenden Gebirge, Caryophyllaceae No: 163 (Text and Tabulae), Akademische Druck-u. Verlagsanstalt, Graz-Austria.
دوره 32، شماره 3
مهر 1398
صفحه 524-534
  • تاریخ دریافت: 03 آبان 1396
  • تاریخ بازنگری: 23 دی 1396
  • تاریخ پذیرش: 16 بهمن 1396