بررسی ساختار ترشحی در برخی گونه های جنس Hypericum در ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس آزمایشگاه و مسئول هرباریوم دانشگاه صنعتی اصفهان

2 استاد دانشگاه اصفهان

چکیده

جنس Hypericum L. از خانوادۀHypericaceae ، با حدود 500 گونه، انتشار جهانی دارد. این جنس در ایران شامل 19 گونه است. طیف گسترده‌ای از ترکیبات فعال بیولوژیک در این گیاه شناسایی شده از جمله نفتودیانترون ها مانند هایپریسین وسودوهایپریسین که بیشترین کاربرد آن خاصیت ضد‌افسردگی است. در این پژوهش که با هدف برقراری ارتباط میان داده‌های تشریحی، بافت-شناسی و ریخت‌شناسی انجام شد، ساختار تشریحی و بافت‌شناسی اندام‌های رویشی و زایشی در گونه‌های، H. dogonbadanicum, H. androsaemum, H. perforatum, H. tetrapterum, H. triquetrifolium, H. scabrum, H. asperulum, H. apricum, H. lysimachioides, H. elongatum, H. hirtellum, H. davisii, H. helianthemoides, H. vermiculare, H. hirsutum, H. linarioides, H. armenum مورد بررسی قرار گرفت. این مطالعه نشان داد که مهمترین بافت در تفکیک و شناسایی گونه‌ها، بافت ترشحی است. در این جنس ساختار ترشحی سازمان‌یافته و منحصر‌به‌‌فرد شامل کانال‌های ترشحی، کیسه‌های ترشحی و گرهک‌های کوچک تیره‌رنگ چند‌سلولی (غدد سیاه) وجود دارد. این ساختار‌ها می‌تواند در ساقه، برگ‌ها، گلبرگ-ها، کاسبرگ‌ها، پرچم‌ها و برچه‌ها وجود داشته باشد. اما همۀ این ساختارها در همۀ گونه‌ها وجود ندارد و در اندام‌های مختلف یک گونه نیز وجود و پراکندگی متفاوتی دارد. کانال‌های ترشحی در همۀ گونه‌ها وجود دارد ولی از نظر تعداد، نوع و جایگاه متفاوت است. کیسه‌های ترشحی در همۀ گونه‌ها وجود دارد ولی از نظر قطر حفره و محل قرارگرفتن تفاوت‌هایی را نشان می-دهد. گرهک‌های تیره‌رنگ هم فقط در برخی گونه‌ها و در بعضی از اندام‌های آنها وجود دارد. بر پایة مشاهدات فوق، یک کلید تشخیصی ارائه شد که تاحدود زیادی با رده‌بندی‌های موجود مطابقت دارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Investigation of secretory structures in some of the Hypericum species in Iran

نویسندگان [English]

  • Mahnaz Bayat 1
  • Mohammad Rahiminejad 2

چکیده [English]

The genus Hypericum L. (Hypericaceae), consisting of about 500 species shows a worldwide distribution from which 19 grow in Iran. A wide range of biologically active compounds particularly with anti-depressants e.g., naphthodianthrones (e.g. hypericin and pseudohypericin) have been identified in this plant. The aim of this study was to evaluate the relationship between the anatomical, histological and morphological features in this genus. for this purpose the anatomical structure and histological traits of vegetative and generative organs of the species: H. dogonbadanicum, H. androsaemum, H. perforatum, H. tetrapterum, H. scabrum, H. triquetrifolium, H. asperulum, H. lysimachioides, H. elongatum, H. hirtellum, H. davisii, H. apricum, H. helianthemoides, H. vermiculare, H. hirsutum, H. linarioides, H. armenum were examined. This study showed that secretory tissues including secretory canals, translucent glands and black glands yielded the most useful features for our purpose. These structures are generally located in stems, leaves, petals and sepals, flags and carpel; although depending on the species and organs they may show some differences. Secretory ducts showed a general presence in all the species studied however number and position of them were different. Furthermore, secretory cavities were revealed in all the species examined; but differed based on their pore diameter and location. The dark nodules were seen in some species and organs. Based on the above observations, a diagnostic key was constructed and provided here which showed a fully accordance with the already prepared morphological ones.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Hypericum L
  • Hypericaceae
  • Iran
  • anatomy
  • Secretory tissue

بررسی ساختار ترشحی در برخی گونه­های جنس Hypericum L. در ایران 

مهناز بیات*، محمدرضا رحیمی­نژاد و لی­لی قائم­مقامی

اصفهان، دانشگاه اصفهان، دانشکده علوم، گروه زیست‌شناسی

تاریخ دریافت: 28/11/92              تاریخ پذیرش: 18/12/93 

چکیده

جنس Hypericum L. از خانوادۀHypericaceae ، با حدود 500 گونه، انتشار جهانی دارد. این جنس در ایران شامل 19 گونه است. طیف گسترده­ای از ترکیبات فعال بیولوژیک در این گیاه شناسایی شده، ازجمله نفتودیانترون‌ها مانند هایپریسین وسودوهایپریسین که بیشترین کاربرد آن خاصیت ضد­افسردگی است. در این پژوهش که با هدف برقراری ارتباط میان داده­های تشریحی، بافت­شناسی و ریخت­شناسی انجام شد، ساختار تشریحی و بافت­شناسی اندام­های رویشی و زایشی در گونه­های،
H. . dogonbadanicum, H. androsaemum, H. perforatum, H. tetrapterum, H. scabrum, H. triquetrifolium, H. asperulum, H. lysimachioides, H. elongatum, H. hirtellum, H. davisii, H. apricum, H. helianthemoides, H. vermiculare, H. hirsutum, H. linarioides, H. armenum مورد بررسی قرار گرفت. این مطالعه نشان داد که مهمترین بافت در تفکیک و شناسایی گونه­ها، بافت ترشحی است. در این جنس ساختار ترشحی سازمان­یافته و منحصر‌به­‌فرد شامل کانال­های ترشحی، کیسه­های ترشحی (غدد نیمه­شفاف) و گرهک‌های کوچک تیره­رنگ چند­سلولی (غدد سیاه) وجود دارد. این ساختار­ها می­تواند در ساقه، برگ­ها، گلبرگ­ها، کاسبرگ­ها، پرچم­ها و برچه­ها وجود داشته باشد. اما همۀ این ساختارها در همۀ گونه­ها وجود ندارد و در اندام­های مختلف یک گونه نیز وجود و پراکندگی متفاوتی دارد. کانال­های ترشحی در همۀ گونه­ها وجود دارد ولی از نظر تعداد، نوع و جایگاه متفاوت است. کیسه­های ترشحی در همۀ گونه­ها وجود دارد ولی از نظر قطر حفره و محل قرارگرفتن تفاوت­هایی را نشان می­دهد. گرهک­های تیره­رنگ هم فقط در برخی گونه­ها و در بعضی از اندام­های آنها وجود دارد. بر پایة مشاهدات فوق، یک کلید تشخیصی ارائه شد که تا حدود زیادی با رده­بندی­های موجود مطابقت دارد.

واژه‌های کلیدی: Hypericum L.، Hypericaceae، ایران، تشریح، بافت ترشحی.

* نویسنده مسئول، تلفن: 03133913561 پست الکترونیکی: m.bayat@of.iut.ac.ir 

مقدمه

 

جنس L. Hypericum با داشتن حدود 500 گونه انتشار جهانی دارد و واجد عناصر علفی چند ساله و یا بوته­ای تا درختچه­های کوچک است. این جنس دارای 36 بخش در دنیاست (11). این جنس در ایران شامل 19 گونه، 4 زیرگونه و 4 واریته است. بطور کلی گونه­های این جنس در ایران به 5 بخش Androsaemum, Campylosporus, Taeniocarpium, Hypericum, Hirtella  تعلّق دارند (1). برخی گونه­های آن که در ایران با اسامی مختلفی مانند گل راعی، علف چای و هوفاریقون شناخته می­شوند از نظر دارویی و پزشکی اهمّیت زیادی دارند. طیف گسترده­ای از ترکیبات فعال بیولوژیک در این گیاه شناسایی و گزارش شده، ازجمله می‌توان به نفتودیانترون­ها (هایپریسین و سودوهایپریسین)، آسیل­فلوروگلوسینول­ها (هایپرفورین و ادهایپرفورین)، زانتون­ها، فلاونوئیدها، روغن­های ضروری، آلکالوئیدها و تانن­ها  اشاره کرد (16). بیشترین کاربرد این گیاه خاصیت ضدافسردگی، ضد­التهاب، ضدمیکروب، ضدویروس، ضددرد، ضدسرطان، درمان میگرن، زخم و سوختگی است (3،6و13). در ایتالیا Ciccarelli و همکاران آناتومی و ساختار ترشحیH. perforatum  را مورد بررسی قرار دادند (10و9). مطالعۀ فراساختاری گرهک­های ترشحی گونۀH. perforatum  توسط Onelli و همکاران انجام شد (22). Zobayed و همکاران تأثیر عوامل محیطی بر تجمع هیپریسین در غدد سیاه­رنگ گونۀH. perforatum  را بررسی کردند (29) و آناتومی و ساختار ترشحی چند گونه Hypericum با فرم­های حیاتی مختلف توسط Osinska و Lotocka در هلند بررسی شد (18). Gitea و همکاران  ساختار تشریحی ساقه و ساختار ترشحی چند گونه Hypericum را در رومانی مورد بررسی قرار دادند و تفاوت­هایی را مشاهده کردند (14).

بررسی بافت ترشحی: در جنسL.   Hypericumتیپ­های مختلف ساختار ترشحی وجود دارد، شامل غدد نیمه شفاف (کیسه‌های ترشحی)، کانال­های ترشحی و غدد تیره­رنگ (گرهک­های سیاه­رنگ) (14،12،15،20،19،16، 17،18،21،22،24،28،29،7،8،9،10). البته همۀ این ساختار­ها در همۀ گونه­ها وجود ندارد (25) و در اندام­های مختلف یک گونه هم وجود و فراوانی متفاوتی دارد (15،27،28). ساختار ترشحی جایگاه سنتز و یا تجمع مواد بیولوژیک است که این مواد برای جداسازی تاکسونها بسیار مهم هستند (26). الف) غدد نیمه شفاف (کیسه­های ترشحی): غدد نیمه شفاف (شفاف تا کهربایی) یا غدد نقطه­ای که کروی و یا کشیده (دوکی شکل) هستند، در واقع کیسه­های ترشحی از نوع شیزوژن می­باشند. این غدد حاوی ترکیباتی مانند فلوروگلوسینول­ها و روغن‌های ضروری هستند (9). حفرات ترشحی دارای دو تیپ فلوئمی و مزوفیلی است. وجود، تعداد و محتوای کیسه­های ترشحی در گونه­ها و اندام­های مختلف متفاوت است (18). ب) کانال­های ترشحی: این کانال­ها شامل 3 تیپ مختلف هستند (تیپ A, B, C). کانال­های ترشحی تیپ A: در این نوع کانال­ها مجرای کانال قطر بسیار کمی دارد و توسط 4 سلول چند وجهی احاطه شده که این سلول­ها در سمت مجرای کانال دارای دیوارۀ بسیار نازکی هستند. کانال­های ترشحی تیپ B: کانال­های تیپ B دارای مجرای پهنی هستند و در مقطع عرضی ساختاری مشابه با غدد نیمه شفاف دارند. کانال­های ترشحی تیپ C: کانال­های تیپ C دارای مجرای پهنی هستند که توسط یک یا چند لایۀ فشرده از سلول­های ترشحی با دیوارۀ نازک احاطه شده است. این ساختار­ها به وسیلۀ یک یا دو لایه از سلول­های پارانشیمی پهن دربر گرفته شده است. کانال­های تیپ B و C در مراحل شکل­گیری، دارای شیوۀ نمو متفاوتی هستند (9). ج) غدد تیره­رنگ (گرهک­های سیاه): این غدد اولین بار توسطGreen  غدد تیره  (dark glands) نامیده شد (15). همچنین با نام گرهک (nodule) و یا گرهک­های سیاه هم شناخته می­شوند (12و22). این غدد مهمترین ساختار ترشحی در بعضی از گونه­های این گیاه است. مطالعۀ تشریح و بافت­شناسی غدد تیرۀ واقع در برگ­ها و گلبرگ­ها از چندین سال پیش آغاز شده است (15،19و22). این غدد محل سنتز هیپریسین و پسودوهیپریسین می­باشند (29). غدد تیره شامل یک دسته از سلول­های کامل و دست نخورده­ای هستند که بتدریج توسعه یافته و تیره رنگ شده و به جای حفره، بصورت گرهک سلولی شکل می‌شوند. در مطالعات با میکروسکوپ نوری و الکترونی سه فاز مختلف نمو در این گرهک­ها قابل مشاهده است، شامل گرهک­های خیلی جوان، نمو یافته و بالغ (شکل 1).

این ساختار­ها می­تواند در ساقه، برگ­ها، گلبرگ­ها، کاسبرگ­ها، پرچم­ها و برچه­ها وجود داشته باشد (شکل 2).

در این پژوهش که با هدف برقراری ارتباط میان داده­های تشریحی، بافت­شناسی و ریخت­شناسی انجام شد، ساختار ترشحی بعنوان مهمترین بافت مولّد مواد مؤثرۀ دارویی در گونه­های مختلف این جنس در ایران مورد بررسی دقیق قرار گرفت. بررسی صفات تشریحی و بافت­شناسی در کنار صفات ریخت­شناسی می­تواند در شناسایی و رده­بندی گونه‌های مختلف مورد استفاده قرار بگیرد.

 

 

شکل 1-(A-C)  مراحل نمو غدد تیره در گونۀ  H. perforatum ((Onelli et al., 2002

 

شکل 2- تصویر گل در (A) گونۀ H. elongatum و  (B) گونۀ H. davisii با غدد سیاه­­رنگ و غدد نیمه­شفاف


مواد و روشها

ابتدا مطالعة منابع مختلف و جمع­آوری اطلاعات به منظور جمع­بندی تاریخچة ریخت­شناسی، صفات تشریحی و بافت­شناسی گونه­های مختلف جنسL. Hypericum در دنیا انجام شد. سپس مطالعه بر روی هفده گونه از جمعیّت­های متعددی که از نقاط مختلف ایران جمع­آوری شده و بصورت نمونه های هرباریومی در هرباریوم­های دانشگاه اصفهان (HUI)، دانشگاه صنعتی اصفهان (HIUT) و دانشگاه تهران (HUT) نگه­داری می­شود، انجام شد (جدول 1). در ضمن، بعضی از گونه­های مبادله شده با کشور­های دیگر (موجود در هرباریوم دانشگاه صنعتی اصفهان) و تعدادی از گونه­ها بصورت تازه، از نقاط مختلف کشور جمع­آوری و مورد مطالعۀ مجدد قرار گرفت.

 

جدول 1- مشخصات نمونه­های هرباریومی مورد استفاده در این پژوهش (HUI هرباریوم دانشگاه اصفهان ((HIUT هرباریوم دانشگاه صنعتی اصفهان  HUT) (هرباریوم دانشگاه تهران).

نام جمع‌آوری کننده و تاریخ

محل جمع‌آوری و ارتفاع

شماره هرباریومی

نام گونه و بخش

سعیدی 24/3/77

جاده گچساران به سمت چرام، کیلومتر 15، ارتفاع 1700متر

7260  HUI

H. dogonbadanicum 

Sect. Campylosporus 

سعیدی 24/3/77

گچساران، ارتفاع 1100 متر

HUI7257  

مهرگان

جاده گچساران به طرف دهدشت، بعد از آبدیگون، ارتفاع 1200 متر

HUI7259

رحیمی­نژاد 15/1/57

نوشهر، جنگل­های خیرود کنار

 3984 HUI

H. androsaemum 

Sect. Androsaemum 

سعیدی 11/4 77

چالوس، ارتفاع 100 متر

HUI7237

رحیمی­ن‍ژاد

مازندران- نکا، ارتفاع 150 متر

HUI12469

صاحبی –دهقان 18/4/81

مازندران، پارک جنگلی نور

14638 HUI

H. tetrapterum

Sect. Hypericum

آریاوند 24/4/55

مازندران، پارک جنگلی نور، 60 کیلومتر به نوشهر، ارتفاع 40 متر

HUI 1463

سعیدی 13/4/77

گیلان، ارتفاع 10 متر

 7244HUI

صاحبی و دهقان

تهران، پلار به سمت کوه دماوند، ارتفاع 2270 متر

13648 HUI

H. perforatum

Sect. Hypericum 

صاحبی- سعیدی 17/4/81

مازندران- بهشهر به طرف کنار دریا، ارتفاع 10 متر

13515HUI

سعیدی 13/4/77

اردبیل، ارتفاع 1000 متر

7249HUI

سعیدی

کرمانشاه، اسلام آباد غرب به سمت کوهدشت، کیلومتر 65، ارتفاع 1000 متر

7243  HUI

H. triquetrifolium

Sect. Hypericum 

صاحبی – دهقان 15/4/81

تهران به طرف آبعلی، ارتفاع 2570 متر

13541 HUI

H. scabrum

Sect. Hirtella

نوروزی- اعتمادی 20/3/60

اصفهان- فریدون­شهر، میدانک، ارتفاع 2600 تا 3100 متر

3995HUI

سعیدی 23/3/76

کهگیلویه و بویراحمد- میمند، 2300 متر

7245 HUI

سعیدی 23/3/77

سنندج- ارتفاع 1950 متر

7239  HUI

H. asperulum

Sect. Hirtella

سعیدی 23/3/76

خرم­آباد به دورود- گردنه رازان، 1200 متر

12524 HUI

سعیدی 20/3/77

پاوه، ارتفاع 1550 متر

7247  HUI

H. lysimachioides

Sect. Hirtella 

-

مازندران، چالوس، پل زنگوله- دونابالا ارتفاع 2550 متر

33324 HUT

H. elongatum

Sect. Hirtella 

سعیدی 23/2/77

همدان به سمت قروه، کیلومتر 25 ارتفاع 1850 متر

12827 HUI

H. hirtellum

Sect. Hirtella

آریاوند 19/4/56

گردنه اسدآباد، ارتفاع 1750 متر

3986 HUI

-

آذربایجان، کولی بار به ابهر، ارتفاع 1735 متر

75666 HUT

H. davisii

Sect. Hirtella

سعیدی 14/4/77

تبریز- مرند، ارتفاع 2100 متر

7261  HUI

H. apricum

Sect. Hirtella

سعیدی 14/4/77

تبریز، ارتفاع 2100 متر

7255HUI

سعیدی 23/3/76

خرم آباد به سمت ملاوی، کیلومتر 30، ارتفاع 1100 متر

7252  HUI

H. helianthemoides

Sect. Hirtella  

 

آریاوند- صاحبی 5/4/63

اصفهان- شهرضا، دو کیلومتری جنوب‌غربی مهیار، ارتفاع 1700 متر

10346HUI

صاحبی- دهقان 15/4/81

تهران به طرف دماوند، ارتفاع 1530 متر

13540HUI

سعیدی 23/3/77

همدان، ارتفاع 1250 متر

7242  HUI

H. vermiculare 

Sect. Hirtella

آریاوند 4/4/55

تهران، ارتفاع 2000 متر

3989 HUI

28/8/2002

Europe, Hert ford Shire

15731 HIUT

H. hirsutum

Sect. Taeniocarpium

Franconian Jura 4/2002

Germany, Bavaria

HIUT16373

-

-

7253  HUI

H. linarioides  

Sect. Taeniocarpium

نادری 7/5/86

مازندران، پل زنگوله به طرف نسن-گلستانک

16876 HUI

H. armenum

Sect. Taeniocarpium 






 


آماده سازی نمونه ها برای مطالعات تشریحی و بافت­شناسی: برای تهیه­ برش­های پارافینی میکروتومی و رنگ­آمیزی آنها از روش های معمول سلول-بافت‌شناختی به روش زیر استفاده گردید: 1- انتخاب اندام­های برگ، گل و ساقه از جمعیت­های مختلف بصورت مجزا، 2- کنسرو کردن نمونه­ها در محلول حاوی آب، الکل و گلیسیرین برای چند ماه، 3- شستشوی ماده­ تثبیت‌کننده، 4- آبگیری (Dehydration) در محلول اتانول با درجات رو به افزایش و شفاف­سازی با گزیلول یا (تولوئن) رو به افزایش، 5- پارافین­دهی با محلول­های رو به افزایش پارافین مذاب (62-60 درجه سانتیگراد)، 6- قالب­گیری(Embedding)  و تهیه­ بلوک در قالب­ها، 7- مقطع­گیری (Sectioning) با میکروتوم و قرار­دادن نوار­های مقطع در محلول گرم (آب، آلبومین، گلسیرین) و تثبیت نوارهای مقطع بر روی لام­های شماره­گذاری شده و خشک کردن لام­ها، 8- پارافین­زدایی با گزیلول در چندین مرحله و آب­دهی (Hydration) مقاطع، 9- رنگ­آمیزی مقاطع روی لام (رنگ­آمیزی مضاعف با سبز ید و قرمز کنگو)، 10- آبگیری مقاطع و شفاف­سازی نهایی (Mounting) و تثبیت نمونه­ها در محیط تثبیت دائمی و چسبانیدن لامل و 11- مطالعه و عکس­برداری از نمونه­ها با میکروسکوپ نوری Olympus مدل CX21 متصل به دوربین Canon مدل Eos و دوربین دستی.

در این پژوهش جمعیّت­های مختلف هفده گونۀ فوق مورد بررسی قرار گرفت و از هر اندام، بیش از بیست اسلاید میکروسکوپی تهیه و مطالعه شد (فقط موفق به پیدا کردن دو گونۀ H. fursei و H. pseudolaeve که در فلور ایران نام آنها ذکر شده نشدیم).

نتایج

این مطالعه نشان داد که مهمترین بافت در تفکیک و شناسایی گونه­ها، بافت ترشحی است. انواع ساختار ترشحی در اندام­های مختلف 17 گونۀ مورد مطالعه، طبق جدول­های 2، 3، 4 و5 مقایسه شد، {وجود(+) ، عدم(-)}.

- بررسی ساختار ترشحی در ساقه: ساقه در اغلب گونه­ها دارای دو باله (برجستگی) (شکل3) است. گونۀ dogonbadanicum .H فاقد باله (شکل4) و گونۀ
H. tetrapterum دارای چهار باله است (شکل 6). سطح ساقه در گونۀ H. scabrum زبر و چین‌دار و دارای برجستگی و کرک­های غده­ای فراوانی است (شکل 5). کیسه­های  ترشحی واقع در پارانشیم پوستی، در بعضی گونه­ها دیده می­شود. این حفرات اغلب زیر­اپیدرمی بوده و در بعضی گونه­ها مانند H. perforatum و helianthemoides H. و lysimachioides H. در محل باله هم این حفرات دیده می­شوند. کانال­های ترشحی نوع A و B در فلوئم اغلب گونه­ها وجود دارد ولی در گونه­هایی مانند dogonbadanicum .H این کانال­ها فراوان­تر و با وضوح بیشتری قابل مشاهده هستند (شکل4). غدد تیره­رنگ در سطح ساقۀ بعضی از گونه­ها مانند Htetrapterum دیده می­شود (شکل 6B-) (جدول 2).

بررسی ساختار ترشحی در برگ: کیسه­های ترشحی موجود در پارانشیم برگ از نظر تعداد، قطر و جایگاه در گونه­های مختلف متفاوت است. مثلاً در گونۀ H. perforatum قطر کیسه­های ترشحی به اندازۀ ضخامت برگ است، یعنی از اپیدرم فوقانی تا اپیدرم تحتانی برگ گسترش یافته است ولی در اغلب گونه­ها قطر کیسه­های ترشحی کمتر بوده و به اندازۀ ضخامت پارانشیم نرده­ای یا اسفنجی می­باشد.

 

 

 

 

شکل 3- مقطع عرضی ساقۀ دو باله با کانال­های ترشحی واقع در آبکش پسین در گونۀ triquetrifolium .H (x10)

 

 

 

شکل 4- برش عرضی ساقۀ بدون باله با کانال­های ترشحی تیپ (A) و (B) واقع در آبکش پسین در گونۀ H. dogonbadanicum  (x10 و x40)


در بعضی گونه­ها مانند dogonbadanicum .H کیسه­های ترشحی اغلب در حاشیۀ برگ وجود دارند ولی در سایر گونه­ها این کیسه ها در سطح برگ پراکنده هستند. در همۀ گونه­ها کانال­های تیپ A در فلوئم رگبرگ­ها وجود دارد ولی کانال­های تیپ B در بعضی گونه­ها قابل مشاهده نیست. گرهک­های تیره­رنگ درونی فقط در برگ بعضی از گونه­ها وجود دارد که از نظر محل قرار گرفتن متفاوت است. مثلاً در برگ همۀ گونه­های بخش Hypericum این گرهک­ها وجود دارند و در گونۀ triquetrifolium .H تقریباً در نزدیکی حاشیۀ برگ دیده می­شوند (شکل 7) (جدول 3).  

 

شکل 5- مقطع عرضی ساقه در گونۀ H. scabrum با برجستگی­های فراوان در سطح ساقه (x10)

- بررسی ساختار ترشحی در اجزای گل: کیسه های ­ترشحی در کاسبرگ­ها و گلبرگ­های اغلب گونه­ها دیده می­شود.

 

 

 

جدول 2- مقایسۀ ساختار ترشحی ساقه در گونه­های مختلف جنس Hypericum L.

ساقه

ساختار ترشحی         

گونه

کیسه ترشحی

کانال A

کانال B فلوئم

کانال B پارانشیم

کانال C

گرهک سیاه درونی

گرهک سیاه حاشیه­ای

H. dogonbadanicum

_

+

+

_

_

_

_

H. androsaemum

+

+

+

+

_

_

_

H. tetrapterum

+

+

+

+

_

_

+

H. perforatum

بندرت

+

+

+

_

+

+

H. triquetrifolium

+

+

+

+

_

_

+

H. scabrum

+

+

+

+

_

_

_

H. asperulum

+

+

+

+

_

_

+

H. lysimachioides

+

+

_

+

_

_

+

H. hirtellum

+

+

+

+

_

_

_

H. elongatum

+

+

+

+

_

_

_

H. davisii

+

+

بندرت

_

_

_

_

H. apricum

+

+

+

+

_

_

_

H. helianthemoides

+

+

بندرت

+

_

_

بندرت

H. vermiculare

+

+

_

+

_

_

_

H. hirsutum

+

+

+

_

_

_

_

H. linarioides

بندرت

+

+

+

_

_

_

H. armenum

+

+

+

+

_

_

_

 

جدول 3- مقایسۀ ساختار ترشحی در برگ گونه­های مختلف جنس .Hypericum L

برگ

گرهک سیاه حاشیه­ای

گرهک سیاه درونی

کانال C

کانال B پارانشیم

کانال B فلوئم

کانال A

کیسه ترشحی

ساختار ترشحی         

گونه

_

_

_

_

+

+

+

H. dogonbadanicum

_

_

_

_

+

+

+

H. androsaemum

_

+

_

+

_

+

+

H. tetrapterum

_

+

_

_

+

+

+

H. perforatum

_

+

_

_

_

+

+

H. triquetrifolium

_

_

_

+

+

+

+

H. scabrum

_

+

_

_

+

+

+

H. asperulum

_

+

_

_

+

+

+

H. lysimachioides

_

_

_

_

_

+

+

H. hirtellum

_

_

_

_

_

+

+

H. elongatum

_

_

_

_

+

+

+

H. davisii

_

_

_

_

+

+

+

H. apricum

_

_

_

_

_

+

+

H. helianthemoides

_

_

_

_

_

+

+

H. vermiculare

_

بندرت

_

_

+

+

+

H. hirsutum

_

بندرت

_

_

+

+

+

H. linarioides

_

بندرت

_

_

+

+

+

H. armenum

جدول 4- مقایسۀ ساختار ترشحی در کاسبرگ­های گونه­های مختلف جنس .Hypericum L

کاسبرگ

گرهک سیاه حاشیه­ای

گرهک سیاه درونی

کانال C

کانال B پارانشیم

کانال B فلوئم

کانال A

کیسه ترشحی

ساختار ترشحی         

گونه

_

_

_

+

+

+

_

H. dogonbadanicum

_

_

_

_

+

+

+

H. androsaemum

_

+

_

+

_

+

+

H. tetrapterum

_

+

_

_

+

+

+

H. perforatum

_

_

_

+

_

+

بندرت

H. triquetrifolium

بندرت

_

_

+

+

+

_

H. scabrum

+

+

_

_

+

+

+

H. asperulum

+

_

_

+

+

+

+

H. lysimachioides

+

_

_

+

بندرت

+

+

H. hirtellum

+

_

_

+

 

+

+

H. elongatum

+

_

_

_

+

+

+

H. davisii

+

_

_

+

+

+

+

H. apricum

+

_

_

+

+

+

+

H. helianthemoides

+

_

_

+

_

+

بندرت

H. vermiculare

+

_

_

+

+

+

+

H. hirsutum

بندرت در راس

_

_

+

+

+

+

H. linarioides

+

_

_

+

+

+

+

H. armenum

 

شکل 6-  (A-C)مقطع طولی و عرضی ساقه در گونۀ H. tetrapterum: (A) کیسۀ ترشحی و (B) گرهک سیاه­­رنگ (x40) و (C) ساقه چهار باله (x10)

شکل 7- ساختار داخلی برگ. (A) کیسه­های ترشحی در برگ گونۀ H. perforatum (x10)، (B) کیسه­های ترشحی در حاشیۀ برگ در گونۀ dogonbadanicum .H (x40)، (C) کانال­های ترشحی در رگبرگ گونۀ dogonbadanicum .H (x40)، (D) گرهک­های سیاه حاشیه­ای در برگ گونۀ triquetrifolium .H (x10)


کانال­های ترشحی در مزوفیل بعضی از گونه­ها وجود دارد. مثلاً در گلبرگ­های گونۀ  perforatum.H غدد کهربایی دوکی کوتاه و گاهی بسیار کشیده دیده می‌شود که غدد کهربایی کشیده، و کانال­های ترشحی تیپ B واقع در مزوفیل هستند. در کاسبرگ­های گونۀ  H. tetrapterum هم کانال­های ترشحی پارانشیمی وجود دارد. کانال­های ترشحی در فلوئم رگه­های گلپوش، فقط در بعضی گونه­ها و به سختی قابل مشاهده است. گرهک­های سیاه­رنگ در اغلب گونه­ها وجود دارد ولی بعضی گرهک­ها درونی هستند، یعنی در میان بافت مزوفیل قرار دارند و بعضی بیرونی­اند، یعنی کاملاً در حاشیۀ گلپوش قرار دارند و یا با پایکی خارج از حاشیۀ گلپوش قرار می­گیرند. وجود و یا عدم وجود، تعداد، پایکدار و یا بدون پایک بودن و محل قرار گرفتن این گرهک­ها در کاسبرگ­ها و گلبرگ­های گونه­های مختلف متفاوت است (شکل­های 8 و 9) (جدول 4 و 5). مقایسۀ ساختار ترشحی در گلبرگ­های گونه­های مختلف جنس .Hypericum L در جدول 5 مشخص است.

بساک فقط در گونه­های بخش Hypericum triquetrifolium) .H، tetrapterum  .H، H. perforatum) دارای غدۀ تیره­رنگ و در سایر گونه­ها دارای غدۀ کهربایی است. برش عرضی از بساک پرچم­ها نشان می­دهد که غدد تیره­رنگ، گرهک و غدد کهربایی کیسۀ ترشحی هستند (شکل­های 10 و 11). در دیواره تخمدان همۀ گونه­ها کانال­های ترشحی تیپ A وC  وجود دارد (شکل 12).

 

 

شکل 8- ساختار داخلی کاسبرگ با کیسه­های ترشحی (x10) و گرهک سیاه­رنگ حاشیه­ای (x40) در گونۀ lysimachioides  H. 

 

 

 

شکل 9- ساختار داخلی گلبرگ با گرهک سیاه رنگ حاشیه­ای (x40) و کیسه­های ترشحی (x10) در گونۀ H. perforatum

 

جدول 5- مقایسۀ ساختار ترشحی در گلبرگ­های گونه­های مختلف جنس .Hypericum L

گلبرگ

گرهک سیاه حاشیه­ای

گرهک سیاه درونی

کانال C

کانال B پارانشیم

کانال B فلوئم

کانال A

کیسه ترشحی

ساختار ترشحی         

گونه

_

_

_

+

+

+

+

H. dogonbadanicum

_

_

_

+

+

+

+

H. androsaemum

_

بندرت

_

+

_

+

+

H. tetrapterum

+

+

_

+

+

+

+

H. perforatum

_

_

_

+

+

+

+

H. triquetrifolium

+

_

_

+

+

+

+

H. scabrum

+

+

_

_

+

+

+

H. asperulum

+

+

_

+

+

+

+

H. lysimachioides

+

_

_

_

+

+

+

H. hirtellum

+

بندرت

_

+

 

+

+

H. elongatum

+

_

_

_

+

+

+

H. davisii

+

_

_

_

+

+

+

H. apricum

+

_

_

بندرت

+

+

+

H. helianthemoides

+

_

_

+

_

+

+

H. vermiculare

+

-

_

_

+

+

+

H. hirsutum

+

_

_

+

+

+

+

H. linarioides

+

_

_

+

+

+

+

H. armenum

 

شکل 10- (A) ساختار گل (x2.5) و(B)  ساختار داخلی بساک با گرهک­های سیاه رنگ (x10) در گونۀ H. tetrapterum 

 

شکل 11- (A) بساک با غدۀ کهربایی در گونۀ dogonbadanicum .H (x3)، (B) ساختار داخلی بساک (غدۀ کهربایی در مقطع عرضی، ساختار کیسۀ ترشحی را نشان می­دهد) (x40) در گونۀ helianthemoides .H

 

شکل 12- برش عرضی تخمدان با کانال­های ترشحی، (A) گونۀ H. scabrum و(B) گونۀ dogonbadanicum .H (x40) 

 

بر پایة مشاهدات تشریحی و بافت ترشحی در این پژوهش، کلید تشخیصی زیر برای 17 گونه از جنس Hypericum ارائه می‌شود:

1- الف- بساک پرچم‌ها دارای غدۀ سیاه .......................  2

ب- بساک پرچم‌ها فاقد غدۀ سیاه ( اغلب دارای غدۀ کهربایی)        4

2- الف- گلبرگ‌ها دارای غدد سیاه حاشیه­ای و درونی، برگ­ها و کاسبرگ­ها دارای کانال تیپ B فلوئمی     

.................................................................... H. perforatum

ب- گلبرگ­ها فاقد غدد سیاه حاشیه­ای، برگ­ها و کاسبرگ­ها فاقد کانال تیپ B فلوئمی   3

3- الف- کاسبرگ­ها دارای غدد سیاه درونی، گلبرگ­ها فاقد کانال B فلوئمی    tetrapterum .H

ب- کاسبرگ­ها فاقد غدد سیاه درونی، گلبرگ­ها دارای کانال B فلوئمی          H. triquetrifolium

4- الف- گلبرگ­ها و کاسبرگ­ها فاقد غدد سیاه حاشیه­ای 5 

ب- گلبرگ­ها دارای غدد سیاه حاشیه­ای و کاسبرگ­ها اغلب دارای غدد سیاه حاشیه­ای   6

5- الف- ساقه و کاسبرگ فاقد کیسۀ ترشحی، ساقه فاقد کانال ترشحی تیپB  پارانشیم، کانال­های

تیپ A و  Bفلوئم ساقه بسیار مشخص H. dogonbadanicum

ب- ساقه و کاسبرگ دارای کیسۀ ترشحی، ساقه دارای کانال ترشحی تیپ B پارانشیم، فاقد

 سایر صفات فوق................................. H. androsaemum

6- الف- گلبرگ­ها دارای غدد سیاه درونی..................... 7 

ب- گلبرگ­ها فاقد غدد سیاه درونی................................. 8

7- الف- کاسبرگ­ها دارای غدد سیاه درونی ولی فاقد کانال B پارانشیمی        H. asperulum

ب- کاسبرگ­ها فاقد غدد سیاه درونی ولی دارای کانال B پارانشیمی  H. lysimachioides

8- الف- ساقه زبر، با خطوط طولی متعدد و کرک­های غده­ای         H. scabrum

ب- ساقه غیر زبر، بدون خطوط و بدون کرک­های غده­ای 9

9- الف- برگ دارای غدد سیاه، ساقه بندرت دارای غدد سیاه         H. elongatum

ب- برگ فاقد یا بندرت دارای غدد سیاه، ساقه فاقد غدد سیاه        10

10- الف- گلبرگ­ها دارای کانال تیپ B پارانشیمی..... 11

ب- گلبرگ­ها فاقد کانال تیپ B پارانشیمی .................. 14

11- الف- برگ­ها دارای کانال تیپ B فلوئمی ............. 12

ب- برگ­ها فاقد کانال تیپ B فلوئمی .........................  13

12- الف- کاسبرگ­ها بدون غدد سیاه حاشیه­ای یا بندرت در نزدیکی رأس دارای تعداد کمی غدۀ

 سیاه............................................................ H. linarioides

ب- کاسبرگ­ها اغلب دارای غدد سیاه متراکم، در نیمۀ فوقانی         H. armenum

13- الف- کاسبرگ­ها دارای کیسۀ ترشحی، کاسبرگ­ها و گلبرگ­ها دارای کانال تیپ B فلوئمی      H. helianthemoides

ب- کاسبرگ­ها بندرت دارای کیسۀ ترشحی، کاسبرگ­ها و گلبرگ­ها فاقد کانال تیپB  فلوئمی       H. vermiculare

14- الف- ساقه دارای کانال ترشحی تیپ B پارانشیمی 15

ب- ساقه فاقد کانال ترشحی تیپ B پارانشیمی............ 16

15- الف- گیاه دارای کرک­های پوششی، برگ­ها فاقد کانال تیپ B فلوئمی     H. hirtellum

ب- گیاه فاقد کرک­های پوششی، برگ­ها دارای کانال تیپ B فلوئمی H. apricum

16- الف- گیاه دارای کرک­های پوششی، برگ بندرت دارای غدد سیاه          H. hirsutum

ب- گیاه فاقد کرک­های پوششی، برگ فاقد غدد سیاه H. davisii

بحث

ساختار تشریحی و بافت شناسی گونه­های این جنس تاکنون در ایران بررسی نشده است ولی میزان هیپریسین موجود در برگ و گل چند گونه Hypericum اندازه­گیری شده (3) و بررسی تغییرات ساختار تشریحی برگ در گونۀ H. perforatum  تحت تیمار سرب انجام شده است (4). در این خصوص کشاورزی و همکاران (1384) از بررسی صفات تشریحی در رده­بندی چند گونه Aegilops  استفاده کردند (5). در این پژوهش که با هدف برقراری ارتباط میان داده­های تشریحی، بافت­شناسی و ریخت­شناسی انجام شد، ساختار ترشحی بعنوان مهمترین بافت مولّد مواد مؤثرۀ دارویی، در گونه­های این جنس از نقاط مختلف ایران و بعضی از گونه­های مبادله شده با کشور­های دیگر (موجود در هرباریوم دانشگاه صنعتی اصفهان) مورد بررسی دقیق قرار گرفت. این مطالعه نشان داد که مهمترین بافت در تفکیک و شناسایی گونه­ها، بافت ترشحی است و کلید تشخیصی فوق ارائه شد که با طبقه­بندی­های موجود مطابقت دارد و گونه­ها را تا حدود زیادی از هم تفکیک می­کند. ازجمله مشکلات تاکسونومیک این جنس در ایران، مخدوش بودن مرز تاکسون­هایی مانند
H. helianthemoides و H. vermiculare است که صفات ریخت­شناسی به تنهایی کافی بنظر نمی­رسند. طبق بررسی صفات تشریحی، مشخص شد که هرچند ساختار تشریحی ساقه و برگ در این دو گونه تقریباً یکسان است ولی در ساختار بافت ترشحی اجزای گل تفاوت­هایی وجود دارد. بطور مثال در گونۀ helianthemoides H. کاسبرگ­ها دارای کیسه­های ترشحی بوده و کاسبرگ­ها و گلبرگ­ها دارای کانال ترشحی تیپ B فلوئمی هستند، در صورتیکه در گونۀ H. vermiculare کاسبرگ­ها بندرت دارای کیسه­های ترشحی بوده و کاسبرگ­ها و گلبرگ­ها فاقد کانال ترشحی تیپ B فلوئمی­اند (2). در منابع مختلف به شباهت ریخت­شناسی و قرابت تاکسونومیک گونه­های
H. lysimachioides و H. asperulum اشاره شده است (25). تفاوت این دو گونه عمدتاً مربوط به وجود غدد سیاه­رنگ در سطح پشتی کاسبرگ­ها و شکل و خصوصیّت نوک کاسبرگ­هاست. در بررسی بافت ترشحی مشخص شد که در این دو گونه تفاوت­های دیگری نیز وجود دارد. بطور مثال، در ساقۀ گونۀ H. lysimachioides کانال ترشحی تیپ B فلوئمی وجود ندارد، در صورتیکه این کانال­ها در ساقۀ H. asperulum دیده می­شود. کانال تیپ B پارانشیمی، در گلبرگ و کاسبرگ گونۀ
H. lysimachioides وجود دارد ولی کانال تیپ B پارانشیمی، در گلبرگ و کاسبرگ گونۀ H. asperulum دیده نمی­شود (2). بنابراین با بررسی کلید تشخیصی فوق مشخص می­شود که گونه­های H. perforatum، tetrapterum .H و H. triquetrifolium که از یک بخش می­باشند (بخش Hypericum) دارای ساختار ترشحی تقریباً مشابهی هستند و در این کلید کنار هم قرار گرفته­اند. گونۀ H. dogonbadanicum از بخش Campylosporus و گونۀ H. androsaemum از بخش Androsaemum نیز با صفات متفاوتی کاملاً جدا شده­اند ولی در گونه­های مربوط به بخش Hirtella و Taeniocarpium اندکی تداخل دیده می­شود و ساختار ترشحی نتوانسته است گونه­های مربوط به این دو بخش را از هم تفکیک کند (2). بررسی ساختار ترشحی در گونه­های مختلف این جنس نشان داد که وجود و تعداد گرهک­های تیره­رنگ در هر اندام با میزان هیپریسین محاسبه شده در آن مطابقت دارد. برای مثال طبق بررسی جایمند و همکاران (1386) میزان هیپریسین در گل­ها و برگ­های گونۀ H. perforatum و
H. triquetrifolium از سایر گونه­ها بیشتر است (3)، چون این گرهک­ها در بساک پرچم­ها و برگ­های این دو گونه به تعداد زیاد وجود دارد، این رابطه منطقی بنظر می­رسد، همچنین فقدان غدد سیاه رنگ در بعضی گونه­ها مانند
H. dogonbadanicum وH. androsaemum حاکی از پایین بودن میزان مواد مؤثرۀ دارویی آنهاست و این نکته می­تواند در انتخاب گونه، برای کشت گیاهان دارویی حائز اهمیّت باشد. بنابراین برای بررسی تأثیر عوامل محیطی بر ساختار ترشحی در این گیاه نیاز به مطالعات تکمیلی بیشتری است.

نتیجه­گیری کلی

به دلیل اینکه کانال­های ترشحی در همۀ گونه­ها وجود دارد ولی از نظر تعداد، نوع و جایگاه متفاوت است، کیسه­های ترشحی در همۀ گونه­ها وجود دارد ولی از نظر قطر حفره و محل قرارگرفتن تفاوت­هایی را نشان می­دهد و گرهک­های تیره­رنگ هم فقط در برخی گونه­ها و در بعضی از اندام­های آنها وجود دارد؛ پس می­توان چنین نتیجه­گیری کرد که بافت ترشحی، مهمترین بافت برای تفکیک و شناسایی گونه­های این جنس است.

سپاسگزاری

از آقایان مهندس اسداله و مهندس ملک­پور (گروه شیلات دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه صنعتی اصفهان) که در انجام این پژوهش همکاری کردند، تشکر و قدردانی می شود.

1-    آزادی، ر.، 1378 .فلور ایران، تیره­ی گل­راعی ,(Guttiferae) شماره27. مؤسسه تحقیقات، جنگلها و مراتع.
2-    بیات، م.، 1392. بررسی تشریح و بافت­شناسی گونه­های جنس Hypericum L. در ایران. پایان­نامه کارشناسی ارشد سیستماتیک گیاهی، دانشگاه اصفهان.
3-    جایمند، ک. و همکاران، 1386. اندازه­گیری میزان هیپریسین در برگ و گل 8 گونه Hypericum . فصلنامه گیاهان دارویی، سال هفتم، دوره اول، شماره مسلسل بیست و پنجم.
4-    زرین­کمر،ف. و همکاران، 1392. تغییرات ساختار برگ گونۀ
H. perforatum  تحت تیمار سرب.  مجله پژوهشهای گیاهی(زیست  شناسی ایران)، جلد 26(4): 453-464.  
5-    کشاورزی، م.، رحیمی­نژاد، م. ر. و معصومی، ع.، 1383. بررسی ساختار تشریحی برگ در گونه­های مختلف Aegilops از خانواده غلات در ایران. مجله زیست­شناسی ایران، جلد 18(3): 237-248.
 
6-     Avato, P., 2005. A survey of the Hypericum genus: secondary metabolites and bioactivity. Studies in Natural Product Chemistry. 30: 603–634.
7-       Baroni Fornasiero, R., Bianchi, A., Pinetti, A., 1998. Anatomicaland ultrastructural observations in Hypericum perforatum L. leaves. Journal of Herbs, Spices and Medicinal Plants. 5: 21–33.
8-       Bottega, S., Garbari, F., Pagni, A.M., 1999. Secretory structures in Hypericum elodes L. (Hyperaceae). I. Preliminary observations. Attidella Scieta Toscana di Scienze Naturali Memorie Serie B. 106: 93–98.
9-       Ciccarelli, D., Andreucci, A. C. & Pagni, A. M., 2001. Translucent gland and secretory canals in Hypericum perforatum L. (Hypericaceae). morohological, anatomical and histochemical studies during the course of ontogenesis. Ann. Bot. 88: 637-644.
10-   Ciccarelli, D., Andreucci, A.C., Pagni, A.M., 2001. The “black nodules” of Hypericum perforatum L. subsp. perforatum: morphological, anatomical, and histochemical studies during the course of ontogenesis. Israel Journal of Plant Sciences. 49: 33–40.
11-   Crockett, S.L., Robson, N.K.B., 2012. Taxonomy and Chemotaxonomy of the Genus Hypericum. Med Aromat Plant Sci Biotechnol. Author manuscript; available in PMC. 5(Special Issue 1): 1–13.
12-   Curtis, J.D., Lersten, N.R., 1990. Internal secretory structuresin Hypericum (Clusiaceae): H. perforatum L. and H. balearicumL. New Phytologist. 114: 571–580.
13-   Dell’Aica, I., Garbisa, S., Caniato ,R., 2007. The renaissance of Hypericum perforatum: bio- medical researchcatches up with folk medicine. Current Bioactive Compounds. 3: 109–119.
14-   Gitea, D., Sipos, M., Tamas, M., Pascaorgans, B., 2011. Secretory structures at species of Hypericum genera from Bihor county, Romania. Notes I. Vegetative. Farmacia, vol. 59, 3
15-   Green, J.R., 1884. On the organs of secretions in the Hypericaceae. Journalof the Linnean Society (Botany). 20: 451–464.
16-   Holzl, J.; Petersen, M., 2003. Chemical constituents of Hypericum. In: Ernst, E., editor. Hypericum: The Genus Hypericum. Taylor and Francis; New York, USA. p. 77-93.
17-   Kornfeld, A., Kaufman, P.B., Lu, C.R., Gibson ,D.M., Bolling,S.F., Warber, S.L., Chang, S.C. & Kirakosyan, A., 2007. The production of hypericins in two selected Hypericum perforatum shoot cultures is related to differences in black gland structure. . Plant Physiology and Biochemistry. 45: 24–32.
18-   Łotocka, B., Osinska, E., 2010. Shoot anatomy and secretory structuresin several species of Hypericum L. Botanical Journal of linnean Society. 163: 70-86
19-   Maggi, F., Ferretti, G., Pocceschi, N., Menghini, L., Ricciutelli, M., 2004. Morphological, histological and phytochemical investigation of the genus Hypericum of central Italy. Fitoterapia. 75: 702–711
20-   Metcalfe, C.R., Chalk, L., Chattaway, M.M., Hare, C.L., Richardson,F.R., Slatter, E.M., 1950. Hypericaceae. In: Anatomy of the dicotyledons. Leaves, stem and wood in relation to taxonomy with notes on economic uses. Oxford: ClarendonPress. 165–169.
21-   Nürk, N.M., 2011. Phylogenetic analyses in St. John’s wort (Hypericum).In ferring character evolution and historical biogeography. Ph. D. Thesis. University Berlin.
22-   Onelli, E., Rivetta, A., 2002. Ultrastructural studies on the developing secretory nodules of Hypericum perforatum. Flora. 197: 92-102.
23-   Pereira Coutinho, M.C., 1950. Notas sobre a constituica Äo histo -anato mica das diversas espe cies do genero Hypericum L. exõÂstentesna Serra do Gereà s. Agronomia Lusitana. 12: 517±549.
24-   Perrone, R., Derosa, P., Castro, O., Colombo, P.,2013. Leaf and stem anatomy in eight Hypericum species (Clusiaceae). Acta Bot. Croat. 72 (2): 269-286.
25-   Robson ,N.K.B., Adams, W.P., 1968. Chromosome numbers in Hypericum and related genera. Brittonia. 20: 95–106.
26-   Robson, N.K.B., 1977. Studies in the genus Hypericum L. (Guttiferae) 1. Infrageneric classification. Bulletin of the British Museum (NaturalHistory, Botany series). 5: 291±355.
27-   Robson, N.K.B., 1981. Studies in the genus Hypericum L. (Guttiferae) 2. Characters of the genus. Bulletin of the British Museum (Natural History, Botany series). 8: 55±226.
28-   Siersch, E. ,1927. Anatomie und mikrochemie der Hypericum druesen. (Chemie des Hypericins). Planta 3: 481±489.
29-   Zobayed, S. M. A., Afreen, F., Goto, E. & Kozai, T., 2006. Plant-Environment interactions: Accumulation of Hypericum perforatum. Annals of Botany. 98: 793-804.
  • تاریخ دریافت: 28 بهمن 1392
  • تاریخ بازنگری: 03 فروردین 1394
  • تاریخ پذیرش: 10 خرداد 1394